Morgunblaðið - 29.09.2001, Blaðsíða 31

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 29. SEPTEMBER 2001 31
nda á lög-
ar hafi og
ng veljast
á fjölmiðla
rt. Alþingi
eð marga
r á því að
eingöngu
jórnmála-
úa fyrir-
ið þessar
tt við að
g ákvarð-
menn muni
öfur en að
resti.
una
þingsins
rkmið lög-
a breiðar
a þingið í
kvæði að
lyktunar-
era meira
er. Síðan
nn til að
orf. Þing-
lagafrum-
Að þessari
fræðingar
að nefna
ur fylgt ís-
er sá að í
viðamikið
nvalda til
um mögu-
Valdið hef-
dum verið
aðila sem
agsmuna-
il dæmis
landbún-
árum hafi
k löggjöf
krár.
nni
klingar og
hafa feng-
áttu sinni.
rri vopna-
ví að þing-
mannrétt-
u og
samningnum um Evrópska efna-
hagssvæðið. Einnig hafi það sam-
þykkt nýjan mannréttindakafla
stjórnarskrár, lögleitt mannrétt-
indasáttmálann og alla þá löggjöf
sem af EES aðildinni leiddi. Auk
þess hafi þingið samþykkt að ríkið
gengist undir ýmsar alþjóðaskuld-
bindingar sem skipti máli við lög-
skýringar. „Því hefur hins vegar
ekki verið nægilega fylgt eftir að
laga eldri löggjöf að þessari nýskip-
an og taka tillit til hennar þegar
frumvörp eru samin að nýjum lög-
um.“
Öryrkjamálið svonefnda var lýs-
andi dæmi um margt það sem hér
hefur verið talið, að mati Hrafns.
Því miður hafi umræðan innan
þings og utan í því máli ekki komið á
óvart. „Það var eins og það hefði
farið fram hjá a.m.k. sumum að Ís-
land hafði tekið upp þá stjórnar-
hætti, a.m.k. að formi til, sem þróast
hafa í lýðræðisríkjum Vestur-Evr-
ópu síðasta mannsaldurinn og veitt
þegnum sínum þau lýðréttindi sem
þeim eru samfara.“ Það ætti því
ekki að koma þingmönnum á óvart
þegar þeir, sem þykir á sig hallað,
láta reyna á „þanþol lýðréttind-
anna“ og dómstólarnir taki slíkum
erindum af fullri alvöru og beiti
heimildum sínum ef þeim þyki svo
horfa.
Breytt umhverfi
Hrafn sagði að íslenskir dómarar
viðurkenndu fyllilega að deilur á
sviði stjórnmála eigi betur heima á
Alþingi en í dómsölum. „Umhverfið
er hins vegar breytt, eins og að
framan er rakið, og það sem kallað
hefur á virkara eftirlit dómstólanna
með löggjöfinni er að hún verður sí-
fellt víðfemari, flóknari og torræð-
ari, oft vanbúin, og utanaðkomandi
öfl leita síaukinna áhrifa á löggjaf-
arstarfið. Á sama tíma hefur lög-
gjafinn sjálfur veitt þegnunum auk-
in lýðréttindi, sem koma fram í
breyttum mannréttindakafla
stjórnarskrár og lögfestingu al-
þjóðasáttmála.“ Hann benti á að
væri ekki farið eftir þeim lögskýr-
ingum sem fylgdu alþjóðlegum sátt-
málum væri það ávísun á málshöfð-
un fyrir alþjóðlegu úrskurðarvaldi.
„Það úrskurðarvald hefur á okkar
tímum orðið æ virkara og í raun tek-
ið sér ríkara valdsvið en ætlað var í
upphafi með þróun ýmissa lögskýr-
ingaraðferða. Það er tæpast raun-
hæft fyrir dómstóla aðildarríkja
sáttmálanna að sporna við því.“
Hrafn sagði að persónulega væri
sér þessi þróun ekkert á móti skapi.
Hann liti svo á að hún væri eðlileg
og nauðsynleg nútímanum. „Hefi ég
þá aðallega í huga að þjóðfélagið
þarf á því að halda að til sé í landinu
úrskurðarvald sem tekst á við þessi
alþjóðlegu viðfangsefni, úrskurðar-
vald sem tekur fullt tillit til stjórn-
arskrárverndaðra réttinda manna í
lýðræðisþjóðfélagi. Það verður að
teljast nauðsynlegt að allir þegnar
ríkis geti fengið endanlegan úr-
skurð álitaefna innan þess. Annars
helst ekki friður milli manna.“
Hlutverk dómstóla
hefur breyst
Spurningunni um hvort hlutverk
dómstóla væri að breytast svaraði
Hrafn svo að það hefði breyst og
ætti enn eftir að breytast. Hann
nefndi dóm hæstaréttar frá 1990
(H.1990.2, um að sami maður geti
ekki samtímis gegnt lögreglustjórn
og dómarastörfum) sem hafi verið
þrep í þróuninni. Breytt réttar-
farslöggjöf, stjórnsýslulög, breytt
stjórnskipunarlög og lögleiðing al-
þjóðasáttmála hafi einkennt þró-
unina síðan. „Þessi er einnig þróun-
in annars staðar í Evrópu en hér
hefur hún tekið skemmri tíma og
hana einkennir að aðferð við laga-
setningu er oft ófullkomin og því
hefur vald dómstólanna orðið meira
áberandi en annars staðar.“
Hrafn sagði að breyttar aðferðir
við samningu lagafrumvarpa og
breyttir starfshættir Alþingis gætu
dregið úr því að það reyndi á úr-
skurðarvald dómstóla um gildi al-
mennra laga. „Dómarar hafa að
mínu viti engan áhuga á því að seil-
ast inn á valdsvið löggjafarvalds og
stjórnvalda á annan hátt en þann
sem stjórnskipanin og löggjöf gera
ráð fyrir hverju sinni. Þeir vilja sér-
staklega forðast matskennd úr-
lausnarefni stjórnmálanna. Alþingi
og stjórnvöld verða hins vegar að
gæta þess að sníða ákvörðunum sín-
um rétt form eftir stjórnskipun og
stjórnsýslulöggjöf. Ákvarðanir
verða að vera málefnalegar og mega
ekki brjóta í bága við þau lýðréttindi
sem borgurunum hafa verið veitt.“
Dómstólar setja ekki lög
Jón Steinar Gunnlaugsson,
hæstaréttarlögmaður, flutti erindi á
málþinginu um valdmörk dómstóla.
Hann sagði það hlutverk dómstóla
að finna réttarheimildina sem við
ætti en ekki að setja nýja reglu. Að
hans mati fæli ágreiningur um þetta
í sér kjarna þess ágreinings sem
virtist vera fyrir hendi meðal ís-
lenskra lögfræðinga um valdmörk
dómstólanna og hlutverk þeirra.
„Dómstólar setja ekki lög. Menn
verða við þetta starf að ganga út frá
því að einungis ein niðurstaða sé
rétt. Málið snúist um að finna hana.
Þetta þýðir auðvitað ekki að hin
rétta niðurstaða sé alltaf augljós eða
blasi við mönnum. Hún kann að
vera torfundin og menn kann meira
að segja að greina á um hver hún sé,
þó að allir séu eftir bestu vitund að
reyna að finna hana. En meginvið-
horfið verður að vera klárt. Málið
snýst um leit að þeirri réttarheimild
sem beita beri og þar með að hinni
einu réttu niðurstöðu,“ sagði Jón
Steinar.
Lögfræðiálit gagnrýnd
Jón Steinar gagnrýndi starfs-
bræður sína fyrir þau svonefndu
lögfræðiálit sem þeir skiluðu frá
sér. Þar virtust menn geta nánast
komist að hverri þeirri niðurstöðu
sem þeir vildu. Spyrja mætti hvers
virði lögfræðiálit væri frá lögfræð-
ingi sem segðist geta komist að
tveimur eða fleiri jafngóðum niður-
stöðum.
„Á hverju er hann að gefa álit? Er
hann bara að nefna til sögunnar
einn möguleika af mörgum jafngóð-
um? Hvað er lögfræðiálit? Er það
ekki forspá um niðurstöðu dómstóla
ef álitaefnið yrði undir þá borið?
Hvernig getur maður sem telur
fleiri en eina niðurstöðu jafnrétta
gefið slíka forspá? Lögfræðingar
sem aðhyllast svona kenningar eru í
raun og veru að grafa undan eigin
fræðigrein. Niðurstöður þeirra í
lögfræðilegum efnum eru ekki mik-
ils virði,“ sagði Jón Steinar enn-
fremur.
Hann vék nokkrum orðum að svo-
nefndum öryrkjadómi hæstaréttar
frá 19. desember sl. Að hans mati
hefði meirihluti réttarins gengið allt
of langt. Hann hefði í raun verið að
setja lagareglur en ekki að dæma
eftir þeim. Til hefði orðið ný skýring
á stjórnarskránni sem hefði hvorki
verið framsækin eða lifandi, heldur
einfaldlega röng. Meirihlutinn hefði
tekið sér vald sem dómstóllinn ætti
ekki að hafa samkvæmt lögum. Nið-
urstaðan hefði síðan haft mikil áhrif
fyrir fjármál ríkisins þar sem hún
leiddi til hárra útgjalda úr ríkis-
sjóði. Dómarar bæru þar enga
ábyrgð. Það gerðu hinir þjóðkjörnu
fulltrúar á Alþingi. Það hlyti að falla
undir verksvið þeirra að taka
ákvarðanir á borð við þá sem fólst í
öryrkjadóminum.
Hálendislögin víti til varnaðar
Í erindi sínu um lagasetningar-
vald dómstóla rakti Sigurður Lín-
dal, fyrrverandi lagaprófessor, þró-
un lögfræði og lagasetningar hér á
landi og hvernig réttarheimildum
hefur verið beitt. Hann sagði að lög
ættu að vera almenn, þau ættu að
vera framvirk en ekki afturvirk, þau
bæri að birta, lög ættu að vera frek-
ar stöðug og aðgengileg, skýr og af-
dráttarlaus og þannig úr garði gerð
að unnt væri að fara eftir þeim.
„Lög þurfa að vera án mótsagna
og með innbyrðis samhengi. Þessu
til tryggingar verða dómstólar að
vera óháðir, þinghöld opin, dómstól-
um fengið vald til að endurskoða
lagasetningu löggjafarþings og
stjórnsýslureglur.“
Lagaprófessorinn fyrrverandi
sagði að ef lögin væru skoðuð í
þessu ljósi væri ljóst að þau svöruðu
engan veginn öllum álitaefnum sem
upp kæmu í samskiptum manna.
Lög gætu glatað þeim eiginleikum
sem að framan lýsir. Sigurður sagði
lög geta skert frelsi manna óhæfi-
lega og afleiðingin væri sú að ekkert
svigrúm væri fyrir þjóðfélagsþegna
að móta samskiptareglur sín í milli.
Einstaklingurinn fengi ekki svig-
rúm og væri njörvaður niður í laga-
bókstafinn. „Við skulum taka eitt
víti til varnaðar sem heita svonefnd
hálendislög. Þar er löggjafinn að
ráðskast með hálendið, gjörsamlega
að tilefnislausu. Lög eiga ekki ein-
vörðungu að fullnægja framan-
greindum kröfum heldur eiga þau
einnig að vera réttlát,“ sagði Sig-
urður.
Hann fór yfir niðurstöðu nokk-
urra hæstaréttardóma, m.a. ör-
yrkjadómsins svonefnda frá síðasta
ári. Þar hefði komið fram nýr skiln-
ingur á lögum, mótaður af nýjum
viðhorfum, um að gefa félagslegum
réttindum meiri gaum en gert hefði
verið. Niðurstaðan væri sú að laga-
reglur væru í eðli sínu þannig úr
garði gerðar að dómstólar hlytu að
setja viðbótarreglur. Annað væri
óvinnandi vegur. Sigurður sagði
þetta ekki spurningu um hvort Al-
þingi stæði sig í stykkinu eða hvort
stjórnmálamenn réðu við sín verk-
efni. Síðan kynni það að gerast að
dómstólum skjátlaðist og að dómur
hefði í för með sér óheppilegar af-
leiðingar. Þá gæti löggjafinn brugð-
ist við með lagasetningu, sem einnig
gæti verið mislagðar hendur. Sig-
urður sagðist ekkert hafa séð at-
hugavert við það að löggjafinn hefði
brugðist við öryrkjadómi hæsta-
réttar. Það hefði verið eðlilegt.
Þröng túlkun stjórnarskrár
Síðasta fyrirlesturinn flutti
Ragnhildur Helgadóttir, doktors-
nemi í lögfræði, þar sem hún fjallaði
um þróun síðustu ára varðandi úr-
skurðarvald dómstóla um stjórn-
skipulegt gildi laga. Velti hún því
fyrir sér hvort dómstólar hikuðu
síður við það en áður að telja lög
andstæð stjórnarskrá. Hún taldi
skoðanir skiptar í þeim efnum en
sagði að aðrir þættir en afstaða
dómstóla hefðu áhrif á það hvernig
úrskurðarvaldinu væri beitt. Mat á
því hvernig dómstólar seildust inn á
svið löggjafans tæki mið af skoðun-
um manna á hlutverki stjórnar-
skrárinnar og hlutverki dómstól-
anna við að beita henni. Við túlkun
stjórnarskrárinnar þyrfti að líta á
hana í þrengri merkingu, leggja
áherslu annars vegar á upprunaleg-
an skilning ákvæða eða breytta tíma
og hins vegar á vilja stjórnarskrár-
gjafans og hvort aðrar hugmyndir
og gögn væru lögð til grundvallar
túlkun og fyllingu stjórnarskrárinn-
ar en áður.
Val á dómurum verði skoðað
Ástráður Haraldsson, hæstarétt-
arlögmaður og fyrrum lögmaður
ASÍ, sagði að á málþinginu hefði
borið á mismunandi afstöðu manna
til hugtaksins stjórnarskrá. Frá sín-
um sjónarhóli séð væri stjórnar-
skráin margþætt og slungin. Deilur
manna væru hatrammari eftir því
sem deiluefnin væru óljósari. Hann
tók upp hanskann fyrir hæstarétt
og sagði rangt að halda því fram að
rétturinn hefði gengið lengra en
vald hans stæði til. Það sem hefði
breyst væru úrlausnarefnin. Hröð
þróun síðustu ára hefði kallað á sí-
fellt nýrri reglur og flóknari. Hæsti-
réttur hefði fengið ný álitaefni til úr-
lausnar en leyst þau með svipuðum
vinnubrögðum og áður. Ástráður
sagði það af og frá að vinstrimenn
hefðu fengið nýjan talsmann þar
sem hæstiréttur væri, það væri því
miður ekki satt! Hann sagðist ekki
hafa áhyggjur af því að hæstiréttur
væri að fara offari í sínum dómum
heldur væri meiri ástæða til að hafa
áhyggjur af því að rétturinn stæði í
ístaðinu gagnvart löggjafar- og
framkvæmdavaldinu. Efla þyrfti að-
stöðu hæstaréttar til þess og skoða
betur hvernig staðið væri að vali á
hæstaréttardómurum. Þar þyrfti að
tryggja sem best að lýðræðisleg og
fjölbreytt viðhorf ættu sér samastað
í hæstarétti. Hægt yrði að treysta
því að rétturinn horfði á viðfangs-
efni sín út frá fjölbreyttum sjónar-
hóli. Hæstaréttardómurum mætti
ekki vera „snýtt út úr sömu nös-
inni,“ eins og lögmaðurinn orðaði
það.
Dómstólum boðið upp í dans
Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir,
alþingismaður og formaður alls-
herjarnefndar Alþingis, spurði sig
þeirrar spurningar hvort réttar-
heimildir hefðu breyst á síðustu ár-
um. Svarið væri afdráttarlaust já-
kvætt. Réttarheimildir hefðu flætt
yfir þjóðfélagið og væru opnari fyrir
túlkun en áður. Lög frá Alþingi
væru líka rýmri og almennari en áð-
ur og það þýddi að dómstólum væri
boðið upp í dans. Frjálslega væri
farið með lögskýringargögn og
menn væru frakkir í málflutningi
sínum. Þorgerður sagði að valdi
hæstaréttar yrði að beita af var-
færni og sú krafa væri eðlileg að
hann talaði með skýrum hætti í
dómum sínum. Dómstólar yrðu að
vera íhaldssamir og fastheldnir en
þeirra hlutverk væri ekki að setja
lög. Hún sagði það mikilvægt að
menn virtu niðurstöður dómstóla og
framfylgdu þeim, en ekki gagnrýn-
islaust og án mikilvægra spurninga.
Þingmaðurinn sagðist að nokkru
leyti geta tekið undir gagnrýni lög-
spekinga á störf löggjafarþingsins,
því bæri skylda til að vanda til allra
verka og lagasetninga og eftir því
reyndu þingmenn að starfa eftir
bestu getu. En þótt lagaramminn
hefði rýmkast þá sagði Þorgerður
að dómstólar hefðu þar með ekki
fengið vald til að fara frjálslega með
lögskýringargögn. Hún sagði að
ákveðin réttarþróun væri í gangi
hér á landi sem ekki væri í takt við
nágrannalöndin. Það væri eðlilegt
að gagnrýni kæmi fram þegar ein
meginstoð stjórnskipunarinnar
væri að breytast og það á kostnað
löggjafans. Það dygði ekki að segja
að þetta væri bara réttarfarsþróun.
Sagði hún umræðuna á málþinginu
hafa verið mikilvæga og af hinu
góða.
í ráðstefnusal Hitaveitu Suðurnesja um mörk löggjafarvalds og dómsvalds
Morgunblaðið/RAX
agsins í gær var fjölsótt. Á fremsta bekk eru fundarstjórinn, Eiríkur Tómasson lagaprófessor, og tveir úr hópi fyrirlesara,
rsætisráðherra og Jón Steinar Gunnlaugsson hrl. Á milli þeirra situr Sólveig Pétursdóttir, dóms- og kirkjumálaráðherra.
ilt um hlutverk
dómstólanna
élag Íslands hélt árlegt málþing sitt í ráðstefnusal Hitaveitu Suðurnesja
var um mörk löggjafarvalds og dómsvalds og því velt upp hvort hlutverk
i að breytast. Björn Jóhann Björnsson og Guðni Einarsson sátu þingið.
bjb@mbl.is, gudni@mbl.is