Morgunblaðið - 29.09.2001, Síða 37

MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 29. SEPTEMBER 2001 37
Okkur langar til að minnast
frænda okkar Steingríms Skúlason-
ar frá Mörtungu. Steini eða Steini
gamli eins og við kölluðum hann,
var fljótlega settur á stall í okkar
æsku. Hlýtt viðmót hans, rólegt yf-
irbragð og brosmilt andlitið dró
okkur að honum. Allt sem honum
viðkom fannst okkur merkilegt á
einhvern hátt. Flestar minningarn-
ar um Steina tengjast þó smölun
eða öðrum fjallaferðum.
Það var alltaf gaman að lenda við
hliðina á Steina í smalamennsku.
Ekki bara það að oftast var hann
með súkkulaði eða brjóstsykur
meðferðis heldur viðmótið og sú
lagni hans að vekja upp áhuga okk-
ar á gamalli tíð, en Steini hafði lag
á að segja þannig frá að við hlust-
uðum af athygli. Einhvern tímann
kenndi hann okkur systrunum að
fara úr skóm og sokkum og vaða út
í næsta læk þegar okkur var orðið
kalt. Það rokgekk og tærnar urðu
funheitar á eftir en þetta fannst
okkur mikið töfrabragð. Á hverju
sumri fórum við kvenfólkið á neðri
bænum í útreiðartúr með Steina
inn á afrétt. Tilhlökkunin var alltaf
jafnmikil og ferðirnar sveipaðar
ævintýraljóma. Í eitt skiptið lentum
við í þoku og jafnvel Steini var ekki
orðinn öruggur á áttunum inn á
Mörtunguskerjum, á því gátum við
líka lært. Ein af eftirminnilegum
ferðum með Steina var í haustsmöl-
un fyrir rétt rúmum 10 árum. Eftir
að hafa smalað skerin í slyddu og
leiðindaveðri var riðið heim og hug-
urinn við það eitt að komast heim.
Strax í fyrsta stoppi kom í ljós að
Steini átti afmæli og nú var riðið
hægt það sem eftir lifði ferðar. Gul-
ur dreginn upp og á leiðinni sagði
Steini ótal sögur af landinu og
horfnum tímum. Hvert kennileiti
hafði sína sögu og landið fékk enn
nýja dýpt.
Á æfi Steina breyttist heimurinn
mikið en í gamla bænum var alltaf
allt á sínum stað og alltaf var jafn
notalegt að kíkja við og spjalla um
daginn og veginn og hlusta á sögur
af liðnum tímum. Á veggnum var
ferhyrndi hrútshausinn, en Steini
átti alltaf eitthvað af ferhyrndu fé
sem okkur krökkunum fannst auð-
vitað stórmerkilegt þó hrútarnir
með þessi stóru spjótshorn væru
ekki vinsælir í návígi. Undir hrúts-
hausnum stóð kúturinn og marglitu
staupin og við hliðina skápurinn þar
sem ýmislegt góðgæti var geymt,
það fór svo eftir aldri og ástæðum
upp á hvort var boðið. Við fótskör-
ina stóð kistan sem fylgdi m.a. þeim
Steina og Nóa bróðir hans suður á
vertíð, greinilegt að í þá daga var
ekki haft mikið meðferðis þó langt
væri að fara og aðstæður erfiðar.
Yfir rúminu héngu svo rifflarnir
sem farið höfðu í ófáar grenjaferðir.
Þar lá hlýjan í loftinu og yfirbragð-
ið afslappað.
Að fá að vera með Steina og
kynnast landinu í gegnum hann
voru forréttindi. Við viljum þakka
honum fyrir allar stundirnar og
vottum fjölskyldunni í Mörtungu II
og öðrum aðstandendum okkar
STEINGRÍMUR
SKÚLASON
✝ SteingrímurSkúlason var
fæddur í Mörtungu
29. september 1910,
sonur Skúla Jónsson-
ar og Rannveigar Ei-
ríksdóttur frá Mör-
tungu. Framan af
ævi vann hann búi
foreldra sinna en frá
1952 var hann bóndi
í Mörtungu, fyrst í
sambýli við bróður
sinn Odd og síðar í
sambýli við bróður-
son sinn Ólaf Odds-
son og konu hans
Guðríði Steinunni Jónsdóttur.
Steingrímur kvæntist ekki og læt-
ur ekki eftir sig börn. Hann and-
aðist þann 17. september.
Útför Steingríms fer fram frá
Prestsbakkakirkju í dag og hefst
athöfnin klukkan 14.
samúðarkveðjur.
Systkynin frá Mör-
tungu I.
Jóna Björk,
Aðalbjörg
og Eiríkur
Jónsbörn.
Í minningu Stein-
gríms, foreldra hans
og æskuheimilis.
„Ég vil nefna ýmsar
fagrar dyggðir: lotningu
fyrir sköpunarverkinu,
hjartagæsku, þraut-
seigju, eljusemi, hógværð, æðruleysi.“
(Ólafur Jóhann Sigurðsson skáld í sjón-
varpsviðtali er hann minntist fyrri kyn-
slóða í landinu.)
Þegar ég minnist Steingríms
frænda míns, verður mér fyrst
hugsað til foreldra hans og heimilis
þeirra í efri bænum í Mörtungu.
Látlaust en hreinlegt í línum stóð
húsið þeirra í undirhlíðum Kald-
baks, hæsta fjalls nálægt byggð á
Síðu. Þar bjuggu þau Skúli Jónsson
föðurbróðir minn og Rannveig Ei-
ríksdóttir kona hans ásamt börn-
unum, frændsystkinum mínum
mörgum og fríðum. Skúli bar sterkt
svipmót svo sem sjá má á þekktri
mynd meistara Kjarvals. Fas hans
var nokkuð fjarrænt og svalt en
svipur gat gerst hýrlegur ef hugð-
arefni var rætt. Hann var árrisull
atorkumaður, heima og heiman. Á
yngri árum fór hann í útver og lenti
þar í sjávarháska slíkum að í minn-
um var haft. Ferðagarpur mikill
var Skúli og öllum gagnkunnugri
löndum heima sem til fjalls. Af því
leiddi að hann gerðist eitt sinn
fylgdarmaður Þorvalds Thorodd-
sens prófessors um afrétt Síðu-
manna. Farið var um gígasvæði
Lakagosa. Torleiði er þar mikið og
óvíða fært nema gangandi manni.
Skúli fann færa leið hestum þvert
yfir hraunkvíslina austan Blágilja
og hlóð vörður. Það tjáði hann
fylgdarmanni danska yfirliðsfor-
ingjans Bönnelycke, sem mældi og
dró upp fagurt landabréf af afrétti
Síðumanna sumarið 1938. Svo bar
við eitt sinn í leiðangri þessum að
fljótt þurfti að komast yfir hraunið.
Lýsing Skúla nægði til að finna
leiðina. Skúli var ásamt þeim frá-
bæra gáfumanni Birni Runólfssyni
hreppsstjóra í Holti og dóttur hans
Sigrúnu fenginn til þess að greina
frá örnefnum á mælingasvæðinu,
þar með talinni Út-Síðu. Heimilinu í
Mörtungu stýrði Rannveig hús-
freyja með hljóðlátri átakalausri
mildi. Þokkafullt hreinlæti og regla
var á öllu innan sem utanhúss. Því
minnist ég sérstaklega hér foreldra
og heimilis Steingríms að hann bar
ætt og uppeldi fagran vott. Úr hon-
um hefði mátt gera marga menn,
svo sem greint er í fornri bók um
annan mann. Steingrímur hafði
skarpar gáfur og frábært minni.
Þegar á ungum aldri kunni hann
fjöld kvæða og las það er gafst.
Greiða leið lærdóms hefði hann átt.
Ungur mótaði hann sér ákveðnar
samfélagshugmyndir og hafði með
þeim sterk áhrif á samferðamenn.
Bókasafn eignaðist hann og gerðist
víðlesinn og frábær í viðræðu um
slík efni. Sökum ljúflyndis og trú-
mennsku hefði hann getað orðið
vinsæll embættismaður; vegna elju-
semi og heiðarleika hefði hann get-
að orðið auðugur kaupmaður. Svo
mætti áfram telja. En lífslán hans
birtist í því að hann vék ekki af
hólmi heldur gerðist mikill á sínum
stað með djúpri rót í fornri og nýrri
menningu. Honum og hans líkum er
það að þakka að enn blómgast frjó
mennt og hagur í íslenskri sveit.
Því hef ég lýst hér heimili og fólki í
Mörtungu með einlægum vinar- og
þakkarhug – að við geirlandsfólk
áttum þeim svo margt að þakka.
Þegar veikindi á berklaöld herjuðu
á heimili okkar, og fáliði gerðist
örðugt um vik á þeirri víðlendu jörð
sem Geirland er – var segin saga að
Mörtungubræður komu óbeðnir og
veittu lið. Þetta hefur aldrei
gleymst og aldrei fullþakkað. Inni-
legar samúðarkveðjur beri þessar
línur Sigríði systur Steingríms, öðr-
um ástvinum og ættingjum. Horfnir
eru nú af þessum heimi tveir mínir
kærustu frændur og æskuvinir.
Fyrir löngu, Helgi á Fossi, sá bjarti
og æskuglaði sveinn. Og nú Stein-
grímur. Þessum á ég svo margt að
þakka. Blíð og gullin er minningin
um þá. Þeir voru mér sem bestu
bræður. Horfin er sú veröld sem
við áttum saman í æsku og kemur
ekki aftur. Ég kveð þá veröld með
fögru orðunum hans Einar Braga
skálds:
Góða veröld
gef mér aftur
gullin mín:
lífs míns horfna ljósa vor,
ég leita þín.
Bergur Vigfússon.
Á haustin kvaddi ég hann Steina
gamla eftir sumarveru í fallegustu
sveit landsins. Þar fengum við
krakkarnir útrás eins og kálfar á
vorin og létum oft öllum illum lát-
um. Þessi krakkahópur hefur sjálf-
sagt verið ansi óþolandi stundum.
En hann Steini lét það aldrei á sig
fá og skipti ekki skapi heldur gauk-
aði að okkur súkkulaðimola þegar
hægðist um.
Það er alltaf svo gott að koma í
Mörtungu, keyra upp grænan dal-
inn, hægja á bílnum til að keyra
ekki yfir hundana sem taka gelt-
andi á móti manni og passa sig
kannski líka á lambi sem hefur mis-
skilið hlutverk sitt. Stíga út úr bíln-
um og anda að sér besta lofti sem
hægt er að hugsa sér. Þarna bjó
hann Steini með fólkinu sínu. Hann
var hluti af sveitinni eins og heiðin,
gamall, sterkur og íslenskur. Hann
kom gangandi með stafinn sinn í ró-
legheitunum þessi öldungur sem
var svo yfirvegaður og æðrulaus.
Hann hugsaði um landið sitt og bú-
stofninn og á móti átti landið hann
allan.
Nú haustar að og enn á ný er
komið að kveðjustund. Þá vil ég að
lokum fá að þakka Steina fyrir allar
góðu stundirnar, stuðninginn og
klappið á bakið. Fólkinu hans í
Mörtungu sendum við Sigurborg
innilegar samúðarkveðjur.
Guðbjörg Káradóttir.
Heiðursbóndinn Steingrímur
Skúlason í Mörtungu á Síðu hefur
gengið götu sína á enda. Hann er
einn þeirra fjölmörgu góðu og
traustu Skaftfellinga sem styrkt
hafa minjasafnarann í Skógum í
starfi, vænn maður jafnt í sjón og
raun. Glöggt man ég er mig bar
fyrst að garði í Mörtungu. Bæirnir
tveir standa þar hátt uppi í hlíð þar
sem Kaldbak ber við himin. Rétt
neðan við þá niðar Geirlandsá öllum
stundum, mikill vistagjafi fyrr á tíð.
Í neðri bænum, hjá hinum hlýlega
bónda Jóni Ólafssyni, sá ég í hlöðn-
um kjallara skyrker langafa hans,
Ásgríms Bjarnasonar, bónda í Ytri-
Dalbæ í Landbroti, gyrt mörgum
trégjörðum, einn af dýrgripum ís-
lenskrar búmenningar. Það skartar
nú í Skógasafni. Úti undir fjósvegg
sá ég heimilisrakkana lepja úr
gamla hundssteininum líkt og gerst
hafði um 1.000 ár. Þarna var eitt-
hvað í átt til þess að tíminn hefði
staðið í stað en þó var allt í framför
á búinu, nýr tími „að velta í rústir
og byggja á ný“. Í efri bænum hitti
ég þá bræður Odd og Steingrím
Skúlasyni. Kona Odds var Ásta
Ólafsdóttir af Moldnúpsætt undir
Eyjafjöllum. Afi hennar, Tómas
Jónsson í Vík, og faðir minn, Tómas
Þórðarson, voru bræðrasynir. Það
er þunnt blóð ef það er ekki þykk-
ara en vatn, sagði gamla fólkið er
það ræddi um ættartengsl, en það
þurfti ekki til í Mörtungu fremur en
annarsstaðar á Austursveitum, öll-
um gestum var þar vel fagnað.
Faðir þeirra bræðra, Skúli Jóns-
son frá Blesahrauni (Efri-Mörk),
var þá enn á lífi. Afi hans var Vig-
fús Jónsson frá Hlíð undir Eyja-
fjöllum, af ætt sem ég heyrði oft
talað um í æsku. Til hennar sóttu
nöfn sín Keldnabræður á Rangár-
völlum, Skúli og Vigfús Guðmunds-
synir. Kona Skúla í Mörtungu var
Rannveig Eiríksdóttir, dóttir Ei-
ríks Bjarnasonar í Svínholti og
Steinunnar Ásgrímsdóttur frá
Dalbæ. Börn þeirra, átta talsins,
fimm bræður og þrjár systur, urðu
öll álitlegir og góðir þjóðfélags-
þegnar. Nú er aðeins eitt þeirra,
Sigríður, á lífi. Búsett í Reykjavík.
Það var áhrifamikið að litast um
á bæjarhlaðinu í Mörtungu við
fyrstu komu mína þangað árið 1952.
Víðsýnið var að sönnu ekki mikið en
landið var allt umvafið gróðursæld
og fegurð og friði fjalla. Ég kom í
timburhúsið sem byggt var 1908 og
sá þar órofin tengsl fjölskyldunnar
við fortíð og sögu. Þar átti Stein-
grímur sér síðan lengi sumardvöl
þótt nýtt steinhús risi brátt af
grunni við hlið þess. Í bæjarhúsum
sá ég ýmsa fornlega húsaviði, suma
komna úr kirkju séra Jóns Stein-
grímssonar á Kirkjubæjarklaustri.
Sýnishorn þeirra eru nú í kapellu
hans á Klaustri og í Byggðasafninu
í Skógum.
Seinna átti ég því láni að fagna
að fá að fara með Steingrími í óska-
landið hans inni á Höfða. Örnefnið
Búland austan Höfðans með jarð-
grónum minjum mannvistar minnir
á landkosti. Það var mér gott æv-
intýri að sjá mannvirkin á Höfða,
fjárhúsin fallega hlaðin úr góðu
hleðslugrjóti, þakin hellu, og bak
við þau hlöðuna með háum stuðla-
bergsveggjum er lofuðu hleðslu-
meistara í Mörtungu. Inni í hús-
unum voru miklir horngarðar af
sauðum og hrútum Mör-
tungubænda. Einn þeirra prýddi
fjárhúsburst húsi til heilla að göml-
um bændasið. Þarna mættu mér
einnig allar aldir Íslandssögu.
Árið 1978 stóð Byggðasafnið í
Skógum fyrir því að gera upp
gamla smiðju á Hörgslandi á Síðu.
Hún stendur á stæði hospítalskirkj-
unnar sem aftekin var árið 1765 og
ber í sér nokkuð af helgi hennar allt
til dagsins í dag. Ég fékk bestu
hleðslumenn byggðarinnar í lið með
mér, þá Steingrím í Mörtungu og
Friðrik Bjarnason á Hraunbóli.
Þeir endurhlóðu grjótveggi smiðj-
unnar af gamalli hleðslulist. Safnið í
Skógum lagði til alla máttarviði.
Verklag Steingríms og Friðriks var
sannur menningararfur.
Mörtunga er mikil fjárjörð. Sauð-
ir voru hvergi betri á Síðu og góð
rækt var við þá lögð en fjárbóndinn
hafði mikið fyrir lífinu og sporin
firna mörg til fjalla. Steingrímur
var fjármaður að upplagi, fjallmað-
ur mikill og göngumaður frábær
sem kom sér vel í brattlendinu í
Mörtungu. Ekki varð honum skota-
skuld úr því að gera sér sjálfur
fjallskóna eftir að Rannveigar móð-
ur hans missti við. Árið 1994 færði
ferðamaður mér fornlega fjallskó
með vaðmálsbörðum og hafði fund-
ið þá á eyri við Geirlandsá fyrir inn-
an Fagrafoss. Ég kynnti fundinn
fyrir góðvini mínum Kristni Sig-
geirssyni á Hörgslandi, fjallmanni á
borð við Steingrím. Dagbók Krist-
ins var þá til vitnis um það að þetta
voru fjallskór Steingríms í Mör-
tungu og höfðu hrokkið út úr bíl við
yfirferð Geirlandsár mörgum árum
fyrr. Þeir Kristinn og Steingrímur
heimsóttu mig nokkru síðar og þá
færði Steingrímur Skógasafni
þrenn pör af gömlu fjallskónum sín-
um og bætti vel í safnbúið.
Enginn þekkti Síðuheiðar og
Síðuafrétt betur en Steingrímur. Á
þeim slóðum og í hálendi Kaldbaks
og Lambatungna í heimalandi Mör-
tungu átti hann margar yndisstund-
ir og þar hafði hann einnig fellt
marga svitadropa í eltingu við
skjarra sauði. Einn besta dýrðar-
dag ævi minnar átti ég hinn 24.
september 1985 í könnunarferð um
Síðuheiðar með Steingrími og bróð-
ursyni hans, Júlíusi Oddssyni,
bónda í Mörk. Margrét í Mörk,
kona Júlíusar, lagði til fararnestið,
vel útilátið. Bróðursonur Stein-
gríms, Ragnar Jónsson, nú bóndi á
Dalshöfða, lét okkur í té bíl sinn.
Veðrið var unaðslegt, hastkyrrð á
heiðum og nóg var til að skoða af
mannaverkum liðinna alda. Víðátt-
an í gróðursæld Geirlandsheiðar er
mikil og þar var í mörg horn að líta
í bæjarrústum og selstöðum. Þá
kom ég í Katrínarsel, Fífugilssel,
Garnagilssel og Staðarsel með fjöld
tófta og fjárborga. Helgastaðafjall
og Eintúnaháls urðu ekki afskipt í
skoðun og ekki snúið til baka fyrr
en gengið hafði verið um íðilfagrar
tóftir 19. aldar nýbýlis í Hrútafjöll-
um. Leiðsögn frændanna tveggja
var mér uppspretta fróðleiks sem
festur var á pappír og er nú mikils-
verð heimild fyrir byggðasögu
Síðuheiða.
Það var hrífandi fagurt að horfa
frá norðurbrún Geirlandsheiðar
upp um Lambatungur og Kaldbak
og um dalinn fagra sem fóstrað
hafði mannlíf í Mörtungu, víst oft-
ast vel, um aldaraðir. Ég skildi svo
vel að vinur minn, Steingrímur,
elskaði þetta land. Þarna þekkti
hann hvert kennileiti, hverja ójöfnu
í landslagi að kalla. Hann gat svo
vel sagt með skáldinu Jónasi um
það: „Hér vil ég una ævi minnar
daga / alla sem guð mér sendir.“
Fegins hugar tók hann undir með
öðru skáldi:
Mín er kæti að kanna og sjá
kletta og stræti fjalla.
Heims fágæti öðru á
eins hef mætur valla.
Kynnin við Steingrím leiddu til
þess að hann hugsaði alltaf til mín
og safnsins í Skógum með mikilli
hlýju. Ekki lét hann sig muna um
það að endurbæta gömlu kvarnar-
steinana í Mörtungu og smíða að
þeim vænan kvarnarstokk og mætir
smíðin safngestum dag hvern. Á
sýningarvegg hangir einn hinna
góðu krókstafa sem Steingrímur
smíðaði sér og öðrum með hand-
fangi úr hrútshorni.
Ein heitasta ósk Steingríms var
sú að fjárhúsin hans inni á Höfða
fengju að standa til komandi tíma
sem minnisvarði um gamla búskap-
arhætti. Þau sóma sér vel í landinu
og eru í alfaraleið göngufólks sem
fetar göngustíg ofan frá Fagrafossi
og niður að Mörtungu norðan Geir-
landsár og á þeirri leið er margt
sem hugann heillar. Þjóðminjar eru
ekki eingöngu bundnar við húsa-
kynni og lausamuni manna, engu
síður við hús þess búfénaðar sem
var undirstaða mannlífs í landi okk-
ar.
Steingrímur flutti á dvalarheim-
ilið Klausturhóla árið 1998 og átti
þar elliskjól í umsjá góðs fólks. Ég
átti því láni að fagna að fá þá
frændur Steingrím og Ragnar á
Dalshöfða í heimsókn í Skógasafn á
vordögum 2001.
Dagurinn sá var Steingrími
gleðidagur en ljósan sá ég vott þess
að hið hlýja og hugþekka þrek-
menni átti stutt eftir í síðasta
áfangann. Líf hans fjaraði hægt út
er leið á sumarið en vakandi og
skýrri hugsun hélt hann til hinstu
stundar. Síðumenn eru fátækari
eftir þegar þessi aldraði eljumaður
og heiðursþegn er horfinn sýnum.
Gott er að búa að minningunni um
að hafa átt með honum fáein spor á
ævileiðinni.
Þórður Tómasson.
Sérfræðingar
í blómaskreytingum
við öll tækifæri
Skólavörðustíg 12,
á horni Bergstaðastrætis,
sími 551 9090.
Minningarkort
Hjartaverndar
535 1825
Gíró- og greiðslukortaþjónusta