Morgunblaðið - 29.01.2002, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 29. JANÚAR 2002 27
rendinn á
entimetra
ímabilinu
hraðinn
ur
að GPS-
r hafa ver-
il þess að
llimetra á
ári við jaðar Vatnajökuls. „Þetta
tengja menn við þynningu jökulsins
á síðustu öld og út frá þessum hug-
myndum er hægt að meta hve mikið
landrisið gæti orðið í kringum
Vatnajökul í framtíðinni. Ef þynn-
ing Vatnajökuls um einn metra á ári
héldi áfram myndi land byrja að
rísa um 5–10 millimetra á ári, en ef
bráðnun jökulsins yrði viðvarandi
myndi þetta landris alltaf herða á
sér og gæti orðið tíu sinnum meira
á síðari hluta aldarinnar. Þá yrðu
þetta ekki 5–10 millimetrar á ári
heldur margir sentimetrar.“
Rishraðinn við núverandi jaðar
Vatnajökuls verður samkæmt
áætlun orðinn 5 mm á ári eftir 5 ár
og segir Freysteinn að þá verði
hægt að mæla með nákvæmni
þessa þróun, fari hún af stað. „Síð-
an eykst þetta og árið 2010 er það
farið að verða mjög verulegt þegar
rishraðinn nálgast 10 mm á ári.
Þetta yrði svörun við þynningu jök-
ulsins sem nú á sér stað en við höld-
um líka að landið sé enn að rísa eft-
ir að hann þynntist á síðustu öld.“
Að sögn Freysteins vegur hækk-
un yfirborðs sjávar á móti landris-
inu þar sem sjávarborð fer almennt
hækkandi í heiminum vegna
bráðnunar jökla. „Þessi 3–5 mm
hækkun á ári vegna þynningar jök-
ulsins á síðustu öld gæti verið sam-
bærileg við það sem hækkar í sjón-
um vegna almennrar bráðnunar.
Ris lands upp úr sjó við jaðar
Vatnajökuls myndi þó nema einum
metra árið 2050 og 50 ár eru end-
ingartími margra mannvirkja.
Þessi þróun verður viðráðanleg
fyrstu áratugina en síðan tekur við
tímabil eftir miðja öld þar sem
landrisið verður 5–6 cm á ári. Þá
má segja að allt sé
komið úr böndunum,
þá verður þetta svo
rosaleg breyting, og
við lok aldarinnar
gætu þetta verið um 4
metrar sem land hefði
risið við núverandi
jaðar Vatnajökuls,“ segir Frey-
steinn.
Eldvirkni gæti aukist veru-
lega á síðari hluta aldarinnar
Þessar tölur byggjast á grófri
áætlun Freysteins, enda óvíst um
það hversu mikil bráðnun jökulsins
verður og ákveðin óvissa er varð-
andi svörunartíma jarðarinnar. „En
strax eftir 5 ár tel ég að þetta ætti
að vera orðið mælanlegt, ef menn
leita eftir því að gera það.“
Verði þessi þróun að veruleika og
Vatnajökull bráðnar mjög hratt á
öldinni gæti það leitt til verulega
aukinnar eldvirkni á síðari hluta
aldarinnar. Í lok ísaldar, þegar jök-
ullinn bráðnaði af landinu, varð
mikil eldvirkni vegna þynningar
jöklanna og þynning Vatnajökuls
gæti haft sambærileg áhrif á eld-
stöðvakerfin sem liggja undir jökl-
inum.
„Eftir 50 ár gæti hugsanlega hafa
bráðnað það mikið af jöklinum að
það gæti haft þessi áhrif á eldvirkn-
ina. Það er vitað að þrýstibreyting-
ar á eldstöðvar, eða létting á fargi,
getur valdið eldgosi. Ef við tökum
vel afmarkað dæmi, eins og Gríms-
vötn, þá hefur það sýnt sig að sum
eldgos þar hafa komið í kjölfarið á
hlaupi úr Grímsvötnum og besta
þekkta dæmið er frá 1934. Á stærri
skala höfum við dæmi um það þegar
jökullinn bráðnaði í lok ísaldar fyrir
10.000 árum. Þá varð gríðarleg eld-
virkni í kjölfarið og eldvirknin
margfaldaðist næstu árhundruðin á
eftir. Það gæti því vel gerst að eld-
virknin myndi í raun verða umtals-
vert meiri á síðari hluta þessarar
aldar, ef Vatnajökull myndi þynnast
verulega mikið. Þá gætu eldstöðv-
arnar allar sem eru undir jöklinum,
Grímsvötn, Bárðarbunga, Kverk-
fjöll og Öræfajökull, verið með
mikla gosvirkni.“
Ef land rís verulega við nágrenni
Vatnajökuls á þessari öld kemur
það til með að hafa talsverð áhrif á
mannvirki innan 50 kílómetra frá
jöklinum. Eitt af því sem landrisið
gæti haft umtalsverð áhrif á er
Hornafjarðarós og siglingaleiðin
inn ósinn til Hafnar í Hornafirði.
Hornafjörður og Skarðs-
fjörður gætu þurrkast upp
Gísli Viggósson, forstöðumaður
hafnasviðs Siglingastofnunar, segir
að næstu 50 árin verði þessar breyt-
ingar viðráðanlegar og menn hafi
gert ráð fyrir allt að 70 til 80 cm
hækkun á næstu áratugum. Sú þró-
un myndi leiða til þess að rennslið í
Hornafjarðarós myndi minnka um
u.þ.b. 35% og segir Gísli það ekki al-
varlegt mál, enda sé mikill straum-
ur í ósnum núna sem má vel við því
að minnka. Þá ætti siglingaleiðin að
haldast óbreytt, alveg frá strönd-
inni fyrir utan ósinn og inn í höfn-
ina.
„Ef við lítum 50 ár fram í tímann
tel ég að við sjáum í gegnum þetta.
En það er annað sem myndi breyt-
ast til lengri tíma litið og það er að
Hornafjörður og Skarðsfjörður
myndu væntanlega þurrkast upp og
á einhverju stigi myndi ósinn hætta
að vera sjávarfallaós, með svona
miklu rennsli eins og er í dag. Þá
yrði ósinn ekki lengur til staðar og
þá fara aðstæður auðvitað að breyt-
ast,“ segir Gísli.
Að sögn Gísla kæmi það því að
sjálfu sér að menn færu að huga að
nýrri höfn þar fyrir utan, sem lægi
mjög vel við. „Við gætum nýtt okk-
ur Suðurfjörutangann og Hvanney
sem aðalhafnargarðinn. Þá mætti
hugsa sér að þar væri hafnarmynni,
eins og er í dag, þótt það væri ekki
þessi mikli straumur, og kannski
kæmu þeir tímar að flutningaskip
gætu alltaf siglt inn í höfnina. Síðan
væri hægt að breyta dýpinu fyrir
innan og gera höfn þar, eins og hug-
myndin er með Faxeyrarhöfn,“ seg-
ir Gísli.
Helgi Jóhannesson, deildarstjóri
hjá Vegagerðinni, segir að almennt
séð komi landris vega-
gerð til góða. „Eins og
á Breiðamerkursandi,
þar sem við erum í
vandræðum, þá vinn-
ur það gegn sjávarrof-
inu ef land rís þar.
Sjórinn rís um nokkra
millimetra á ári og það í rauninni
skaðar mannvirki okkar og við þurf-
um að hafa þau hærri til að vega
upp á móti því. Ef landið rís, þá rís
bæði vegurinn og brúin upp miðað
við sjóinn og það er almennt séð já-
kvætt fyrir okkur.“
lsverðu landrisi við núverandi jaðar jökulsins
i risið um 100
dir jöklinum
ælingum hefur Vatnajökull
vo metra síðustu tvö árin
ðnun áfram má búast við að
verulega á næstu áratugum
sins. Eiríkur P. Jörundsson
ið og komst m.a. að því að
ð aukinni eldvirkni undir
á síðari hluta aldarinnar
ar þynningar hans.
Vísbendingar
um að land hafi
risið um hálfan til
einn metra á
síðustu öld
epj@mbl.is
.
! 
/.


7! ' 
,
+





)

% 

,
# 1 14 1 1 1 1 1

4

.



/

+


)
++
.
+
+
! ' 



 
)'
+

#4

,
,
9 
14
:
,
4
, 6  
% 0
<,
SÆNSKI barnabókahöf-undurinn Astrid Lind-gren lést í gær, 94 ára aðaldri. Lindgren er óhætt
að telja einn ástsælasta barna-
bókahöfund 20. aldarinnar en sög-
ur hennar um Línu langsokk, Em-
il í Kattholti, bræðurna Ljóns-
hjarta og Ronju ræningjadóttur
hafa unnið hug og hjarta barna og
fullorðinna víða um heim. Lind-
gren var afkastamikill höfundur
og sendi frá sér um 80 barnabæk-
ur sem þýddar hafa verið á meira
en 70 tungumál og orðið upp-
spretta fjölmargra leikrita og
kvikmynda. Þá skrifaði Lindgren
æviminningar og leikrit, auk þess
sem hún ritaði um ýmis þjóð-
félagsleg og bókmenntaleg mál-
efni í greinum og ritgerðum.
Astrid Anna Emilia Ericsson
fæddist 14. nóvember árið 1907 og
óx úr grasi ásamt fjórum systk-
inum á bóndabænum Näs skammt
frá smábænum Vimmerby í Smá-
löndum. Bærinn stóð á jaðri skóg-
arins Ekekullen og mun umhverfi
æskustöðvanna hafa ratað í marg-
ar sagna höfundarins í einni eða
annarri mynd, hvort sem um var
að ræða sveitabæinn Kattholt sem
prakkarinn Emil var kenndur við
eða skóginn myrka sem ræningjar
fóru um í sögunni um Ronju ræn-
ingjadóttur.
Astrid fluttist ung að árum til
Stokkhólms þar sem hún vann við
skrifstofustörf. Hún átti sitt
fyrsta barn árið 1926, drenginn
Lars, sem var í umsjá fósturfor-
eldra þar til Astrid giftist skrif-
stofustjóranum Sture Lindgren.
Árið 1934 fæddist Lindgren-hjón-
unum dóttirin Karin og var það á
árunum sem Astrid var heima-
vinnandi móðir tveggja barna að
hún fór að fást við ritstörf. Í
fyrstu ritaði hún sögur og þætti í
dagblöð, en árið 1944 vann Lind-
gren til annarra verðlauna í
barna- og unglingabókasam-
keppni sem haldin var á vegum
forlagsins Rabén og Sjögren. Í
kjölfarið gaf forlagið út hennar
fyrstu bók, unglingaskáldsöguna
Britt-Mari lättar sitt hjärta
(Britt-Mari segir allt
af létta). Ári síðar vann
Lindgren hins vegar til
fyrstu verðlauna í sam-
keppninni fyrir sögu
sína um Línu langsokk
(Pippi Långstrump),
stelpu með freknur og
rauðar fléttur sem bjó ein í stóru
húsi ásamt hesti og apanum Níels.
Lína langsokkur varð feikivinsæl
enda hafði Lindgren þar skapað
mjög óhefðbundna barnabókaper-
sónu sem stjórnaði sjálf lífi sínu
og hirti lítið um þá prúðmennsku
sem almennt var brýnd fyrir
börnum. Það frjálsræði sem sagan
boðaði, þar sem barnið birtist sem
fullkominn jafningi fullorðinna,
færði ný viðhorf inn í barna-
bókmenntirnar. Fjölmargir gagn-
rýnendur lofuðu bókina en meðal
ólíkustu aðila var hún fordæmd
fyrir óábyrgar uppeldishugmynd-
ir. Á árunum 1939–49 skrifaði
Lindgren greinar þar sem hún
svaraði gagnrýni og lýsti lífs-
viðhorfum sínum, sem einkennd-
ust af jafnréttis- og manngildis-
hugsjón en Lindgren taldi að rétt
uppeldi fælist einkanlega í að
sýna börnum ást og virðingu.
Þessi lífssýn, sem tendruð var
barnslegri sköpunargleði, setti
mark sitt á þann fjölda bóka Lind-
gren sem fylgdi í kjölfar Línu
langsokks, um persónur á borð við
spæjarann Karl Blómkvist, börnin
í Ólátagarði og Skarkalagötu,
Kalla á þakinu, Madditt litlu og
ævintýrið Elsku Míó minn.
Árið 1963 leit prakkarinn Emil í
Kattholti dagsins ljós og tvö af
eftirminnilegustu skáldverkum
sínum sendi Lindgren frá sér þeg-
ar hún var komin á eftirlauna-
aldur. Bróðir minn ljónshjarta
kom út árið 1973, en þar vakti höf-
undurinn athygli fyrir að gera
sorg, missi og kúgun að viðfangs-
efni barnabókar. Í Ronju ræn-
ingjadóttur sem út kom árið 1981
kemur hin sterka kvenpersóna,
sem var eitt af einkennum skáld-
skapar höfundarins, fyrir í eftir-
minnilegri sögu um mannleg sam-
skipti í ævintýralegu samhengi.
Astrid Lindgren var allan sinn
feril í nánu samstarfi við útgáfu-
fyrirtækið Rabén & Sjögren en á
árunum 1946 til 1970 gegndi hún
ritstjórastöðu hjá forlaginu. Lind-
gren naut mikillar virðingar sem
rithöfundur og hlaut fjölda verð-
launa og viðurkenninga á ferli sín-
um. Lindgren var lengi orðuð við
Nóbelsverðlaunin og þykir mörg-
um sænska bókmenntaakademían
hafa brugðist með því að snið-
ganga höfundinn í tilnefningum
sínum.
Áhrif Astrid Lindgren á sviði
barnabókmennta verða seint of-
metin þar sem hún gerði margar
spurningar sem varða
nútímasamfélög að við-
fangsefni sínu, jafn-
framt því að hún var
atkvæðamikil í sænskri
þjóðfélagsumræðu og
umræðu um málefni
barna. Verk Lindgren
þykja ekki eingöngu einkennast af
framsæknum viðhorfum til barna
og samfélags heldur vera vönduð
og sígild bókmenntaverk. Sú stað-
reynd að Lindgren skyldi ekki
hljóta Nóbelsverðlaun þykir því
enn eitt merki um að bókmenntir
um og fyrir börn séu ekki metnar
fyllilega að verðleikum.
AP
Sænski rithöfundurinn Astrid Lindgren.
Astrid Lindgren lést í gær
Ást, virðing og
sköpunargleði
Það frelsi sem
Lína boðaði
færði ný við-
horf inn í barna-
bókmenntirnar