Morgunblaðið - 29.01.2002, Blaðsíða 30

UMRÆÐAN
30 ÞRIÐJUDAGUR 29. JANÚAR 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Á
dánarári Denisar
Diderots (1784),
birtist grein í tíma-
ritinu Berlinische
Monatschrift eftir
Kant (1724–1804), þar sem hann
reynir að átta sig á samtíð sinni
með því að leiða hugann að
spurningunni: „Hvað er upplýs-
ing?“ Tilraunin hefst á eftirfar-
andi staðhæfingu: „Upplýsingin
er lausn mannsins úr viðjum
þess ósjálfræðis sem hann á
sjálfur sök á.“ Með ósjálfræði á
Kant við að maðurinn styðjist
ekki við sína eigin skynsemi þeg-
ar aðstæður, þar sem það ætti
við, koma upp heldur gerir sig
ánægðan með ákvarðanir ann-
arra, hlítir með öðrum orðum
valdboði þegar hann ætti frekar
að breyta samkvæmt því sem
hyggjuvit hans býður honum.
Ástæður
ósjálfræðis
telur Kant
fyrst og síðast
vera leti og
ragmennsku
en sjálfráða
verður maðurinn þó ekki fyrr en
hann hefur öðlast „frelsi til
óskertrar notkunar skynsem-
innar á opinberum vettvangi“.
Maðurinn á þannig að vera frjáls
til að nota hyggjuvit sitt til að
rökræða um hvaðeina sem hann
lystir, svo lengi sem það hefur
ekki áhrif á það hlutverk sem
hann gegnir í samfélaginu og
gjörðir hans gangi ekki þvert á
lög þess og reglur.
Þessi greining Kants á upplýs-
ingunni kallast mjög á við sögu
Diderots um Jakob forlagasinna
og meistara hans sem kom fyrst
út í heild sinni árið 1796. Bókin
fjallar öðrum þræði um valda-
togstreituna á milli hins háa og
hins lága, um rétt þjónsins Jak-
obs til að beita skynsemi sinni og
rökræða við meistara sinn um
allt sem hann vill. Í bókinni er
jafnvel gengið lengra í frjálsræð-
isátt eða jafnréttisátt en Kant
vildi gera því að þar er ekki allt-
af ljóst hver það er sem ræður
yfir hverjum, þjónninn eða hús-
bóndi hans. Stundum virðast rök
Jakobs að minnsta kosti hafa
haft áhrif á skoðanir meistarans,
til dæmis um forlagatrú: „Jakob
sagði að kafteinninn hans segði
að allt hið góða og illa sem fyrir
okkur bæri hér neðra stæði
skrifað efra.“ Jakob tekur sér
reyndar það bessaleyfi líka að
hnakkrífast við meistara sinn og
óhlýðnast honum og er þá búið
að riðla öllum valdahlutföllum.
Slíkt sagði Kant í fyrrnefndri
grein að myndi aðeins leiða til
ills; menn máttu rökræða en ekki
óhlýðnast.
Vangaveltur Kants tengjast
einnig öðru meginþema þessarar
kostulegu skáldsögu sem er tog-
streitan á milli löghyggju og
frelsis; annars vegar þeirrar hug-
myndar að allt sem gerist (eða
gerist ekki) hafi orðið að verða
svo vegna fyrirfram gefins lög-
máls og hins vegar þeirrar hug-
myndar að maðurinn hafi eitt-
hvað um það að segja hvað gerist
og hvað ekki. Jakob er forlaga-
sinni og telur að allt hans líf sé
skráð í bókrolluna miklu þar efra
og hann fái engu um það ráðið
hvernig allt veltur. En jafnframt
má lesa úr sögunni sífelldar efa-
semdir um þessa trú: „Erum það
við sem höfum forlögin í hendi
okkar eða eru það þau sem leiða
okkur áfram?“ Þessi spurning,
sem Jakob varpar fram í sam-
ræðum sínum við meistarann um
bókrolluna miklu snemma í bók-
inni, marar í hálfu kafi verkið á
enda – og auðvitað er þessi
spurning að dúkka upp öðru-
hverju enn þann dag í dag.
Franski fræðimaðurinn Michel
Foucault (1926–1984), taldi að
títtnefnd grein Kants markaði
upphaf nútímans í vestrænni
hugsunarsögu. Það var raunar
ekki vegna þeirra hugmynda sem
koma fram í henni um frelsi
mannsins til þess að beita
hyggjuviti sínu – sem Foucault
segir að sé fyrst og fremst póli-
tísk spurning – heldur vegna
þess að í þessari grein varð
heimspekingurinn að samtíma-
manni; hugsunin um daginn í dag
varð þar að sérstöku heim-
spekilegu viðfangsefni. Þetta
sagði Foucault að mætti kalla
„viðhorf nútímans“ sem einkenn-
ist af „stöðugri gagnrýni á sögu-
lega tilveru okkar“. Nútíminn er
með öðrum orðum tími sem er
upptekinn af sjálfum sér, núinu,
og í honum breytist heimspekin
úr lokaðri fræðigrein, sem fæst
við sannleikann og eilífðina, í
samtímagagnrýni.
Þetta gagnrýna viðhorf birtist
með skýrum hætti í Jakobi for-
lagasinna, bæði í skarpri ádeilu á
samtíma sögunnar, eins og áður
var rakið, og ekki síður í stöðugri
sjálfsskoðun sögunnar. Þannig er
sagan sífellt að grípa fram í fyrir
sjálfri sér með efasemdum um
sannleiksgildi sitt og jafnvel boð-
skap. Í þessum framígripum,
sem við þekkjum úr mörgum
skáldsögum frá þessari öld,
ávarpar höfundur lesandann
ítrekað, hann lendir jafnvel í
þrætum við hann um ágæti bók-
ar sinnar sem lýkur með heift-
arlegum skömmum höfundarins:
„Lesari góður, svo ég tali nú
hreint út við yður, þá held ég að
ég sé ekki sá okkar sem grimm-
ari er. Mikið væri ég ánægður ef
ég ætti eins auðvelt með að verj-
ast yðar geðvonskuköstum og
þér eigið með að verjast þeim
leiðindum eða hættum sem yður
stafar af mínu verki! Fjandans
hræsnarar, látið mig í friði. Ríðið
eins og rófulausir hundar; en
leyfið mér einnig að segja ríða;
þér megið gera það, ég skal
segja það. [---]“ Sömuleiðis er
sagan öðrum þræði umfjöllun um
það hvernig á að segja sögu. Jak-
ob og meistari hans eru á ferða-
lagi og stytta sér stundir með því
að segja hvor öðrum sögur og
þeir hitta fólk á leiðinni sem seg-
ir þeim líka sögur og fólkið í sög-
unum sem sagðar eru segja sög-
ur af öðru fólki og þannig koll af
kolli. Allar þessar frásagnir
vekja öðru hverju upp spurn-
ingar um það hvernig eigi að
segja sögu á meðal sagnamann-
anna og ekki síður hlustendanna.
Hér eru þessi skrif Kants og
Diderots rifjuð upp til að minna
á hversu endurtekningasöm vest-
ræn menning er. Skáldsögur síð-
ustu tvöhundruð ára eru nánast
samfelld glíma við sömu spurn-
ingar og form og þeir Kant og
Diderot skrifuðu um á ofanverðri
átjándu öld.
Endur-
tekningar
Hér eru þessi skrif Kants og Diderots
rifjuð upp til að minna á hversu endur-
tekningasöm vestræn menning er.
VIÐHORF
Eftir Þröst
Helgason
throstur@mbl.is
Vinstrihreyfingin –
grænt framboð hefur
borið fram þingsálykt-
unartillögu á Alþingi
um að fram fari þjóðar-
atkvæðagreiðsla um
Kárahnjúkavirkjun og
framtíðarnýtingu há-
lendisins. Allur þing-
flokkur VG stendur að
tillögunni en fyrsti
flutningsmaður er Kol-
brún Halldórsdóttir,
fulltrúi þingflokksins í
umhverfisnefnd. Sam-
kvæmt þingsályktun-
artillögunni er lagt til
að kjósendur verði
beðnir að velja á milli
tveggja kosta:
a) Núverandi áforma um Kára-
hnjúkavirkjun með virkjun Jökulsár
á Dal og Jökulsár í Fljótsdal ásamt
með tilheyrandi stíflum, vatnaflutn-
ingum, veitum og öðrum tengdum
framkvæmdum.
b) Frestun ákvarðana um framtíð-
arnýtingu svæðisins uns tekin hefur
verið afstaða til verndunar þess og
stofnunar þjóðgarðs með einu
stærsta ósnortna víðerni Evrópu.
Einnig liggi þá fyrir endanleg
rammaáætlun um nýtingu vatnsafls
og jarðvarma með flokkun virkjana-
kosta, stefnumótun um framtíðar-
skipan orkumála og áætlun um orku-
nýtingu til lengri tíma.
Umræðunni útvarpað
og sjónvarpað
Umræðu á Alþingi um þessa
þingsályktunartillögu verður út-
varpað og sjónvarpað og er það til
marks um mikilvægi málsins og þá
áherslu sem þingflokkur VG leggur á
það. Samkvæmt þingskapalögum er
heimilt að láta fara fram útvarpsum-
ræðu ef mál er talið vera af þeirri
stærðargráðu að slíkt sé við hæfi.
Án efa deila fáir um að Kára-
hnjúkavirkjun og stór-
iðjuáform stjórnvalda í
tengslum við hana eru
eitt stærsta mál sem
komið hefur fyrir Al-
þingi í seinni tíð.
Í fyrsta lagi er um að
ræða meiri röskun á
náttúru Íslands af
mannavöldum en dæmi
eru um. Af yfirlýsing-
um fulltrúa ríkisstjórn-
ar mætti ætla að um
minni háttar tilfærslur
væri að ræða, að beina
einni ársprænu í aðra,
reisa stíflugarð hér og
grafa göng þar. Sann-
leikurinn er allt annar.
Til stendur að reisa risavaxna stíflu-
garða og breyta farvegi stórfljóta
með svo alvarlegum keðjuverkandi
afleiðingum að náttúrufar í stórum
hluta landsins mun raskast verulega.
Og það sem verra er, spjöllin verða
óafturkræf. Það er lágmarkskrafa að
þjóðin verði spurð álits en ekki valt-
að yfir þjóðarviljann af ríkisstjórn og
hagsmunaaðilum.
Í öðru lagi eru þær ákvarðanir
sem við nú stöndum frammi fyrir
mikilvægar í efnahagslegu tilliti. Um
er að ræða stærstu fjárfestingar sem
um getur hér á landi. Fjárfesting-
arnar munu nema mörg hundruð
milljörðum króna. Líkur eru til þess
að íslenska þjóðin verði gerð ábyrg
fyrir þeim skuldbindingum sem
þessum fjárfestingum munu fylgja,
annaðhvort vegna Landsvirkjunar,
sem þrátt fyrir alla einkavæðingar-
drauma er ennþá eign þjóðarinnar
og starfar á ábyrgð hennar, eða
vegna annarra beinna skuldbindinga
ríkissjóðs. Þjóðin á heimtingu á því
að fá fyrir því sannfæringu að fjár-
skuldbindingar sem þessu tengjast
séu skynsamlegar og ábyrgar. Því
miður skortir mjög á að upplýsingar
liggi fyrir. Í þeirri umræðu sem
myndi skapast í tengslum við þjóð-
aratkvæðagreiðslu yrðu upplýsingar
kallaðar fram í dagsljósið. Hið sama
ætti væntanlega við um hugsanlegar
fjárfestingar þeirra lífeyrissjóða sem
íhuga að festa fé í þessum stóriðju-
áformum. Um efnahagslegar afleið-
ingar þessarar risavöxnu fjárfesting-
ar mætti hafa mörg orð. Hér er
aðeins vikið að grundvallaratriðum.
Hvenær þjóðaratkvæða-
greiðsla ef ekki nú?
Á undanförnum árum hefur oft
verið rætt um nauðsyn þess að efla
bein áhrif þjóðarinnar í mikilvægum
málum. Í því sambandi er rætt um að
efna til þjóðaratkvæðagreiðslu um
mikilvægustu mál sem upp koma.
Þetta er slíkt mál. Ef einhver telur
svo ekki vera væri áhugavert að
heyra rökin. Eina ástæðan fyrir því
að neita þjóðaratkvæðagreiðslu um
þetta mál væri hræðsla við lýðræðið
og að málið þyldi ekki opinskáa um-
ræðu. Þingflokkur Vinstrihreyfing-
arinnar – græns framboðs ætlar að
leyfa sér að vera bjartsýnn á að krafa
um þjóðaratkvæðagreiðslu nái fram
að ganga. Að óreyndu neitum við að
trúa því að ríkisstjórnin telji sig hafa
það veikan málstað að hún þori ekki
að láta reyna á þjóðarvilja.
Ögmundur
Jónasson
Kárahnjúkavirkjun
Oft hefur verið rætt
um að efna til þjóðar-
atkvæðagreiðslu, segir
Ögmundur Jónasson,
um mikilvægustu mál
sem upp koma.
Höfundur er þingflokks-
formaður VG.
Þjóðaratkvæðagreiðslu
um Kárahnjúka
SAFNSTJÓRI
Listasafns Íslands er
góður með sig, svo góð-
ur reyndar, að það rign-
ir upp í nefið á honum.
Fyrstum Íslendinga
hefur honum verið veitt
alræðisvald. Hann einn
ræður nú innkaupum
ríkisins á listaverkum.
Sett hefur verið undir
þann leka, sem Gunnar
heitinn Thoroddsen
nýtti sér, þegar hann
keypti þrjár myndir á
sýningu Errós, fram
hjá Selmu og sendi
Listasafni Íslands að
gjöf og gistu þær kjallarann, meðan
Selmu naut við. Að vísu er til safnráð,
sem á að vera safnstjóra til trausts og
halds en það hefur í raun aldrei verið
til annars en að drekka kaffi og rétta
upp hönd. Að eiga sæti í safnráði kann
að vera einhver vegsauki í selskapslífi
miðbæjarins. Sjálfur hef ég af eigin
raun kynnst hvað það getur kostað
einn safnráðsmann að standa uppi í
hárinu á safnstjóra. Safnstjóri númer
eitt tók sér fyrir hendur að strika nafn
mitt úr úr listasögunni.
Safnstjóri númer tvö
tók undir með stjóra
eitt og tvístrikaði yfir
nafn mitt með bravúr.
Safnstjóri númer þrjú
kórónaði síðan verkið
og þrístrikaði með
rauðu, og nú myndi ein-
hver ætla að ég væri
loksins dauður. Svo er
þó ekki því að ég mála
meir og betur en
nokkru sinni fyrr. Held-
ur þykir mér snautlegt
að skólaspekingar með
dýr próf frá erlendum
háskólum skulu öðru
fremur standa í sögufölsum á Íslandi.
Svo bar við á seinustu sýningu minni í
Gallerí Fold að Ólafur Kvaran birtist
þar öllum að óvörum. Þessi stórund-
arlegi maður er annars þekktur fyrir
að koma aldrei á sýningar nema sínar
eigin. Ég hef grun um að mennta-
málaráðaherra hefi átt þarna hlut að
máli. Safnráð mun hafa verið í kaffi.
Safnstjóri lokaði augunum áður en
hann gekk í salinn. Á miðju gólfi sneri
hann sér í nokkra hringi eins og í
blindingsleik, hélt síðan út aftur og
opnaði augun. Honum létti á stéttinni
fyrir framan og hann gat litið til him-
ins, það var farið að rigna. Ég vil geta
þess að ég er ekki sá eini sem nýt ekki
náðar safnstjórans. Þetta gerir svo
sem ekki mikið til og helst að það sé til
baga fjárhagslega. En ég á eftir að
lifa lengur en Ólafur Kvaran, langtum
lengur. Ég hef myndir því til sönn-
unar, hvað hefur hann? Eins og ráð-
herra er kunnugt, hef ég gert tilraun
til að fá keyptar þær fáu myndir, sem
ég á í myrkrakompum safnsins. En
þar lágu Danir í því, ég vissi ekki um
lagagrein sem hindrar það. Ég veit að
safnstjóri telur þessar myndir einskis
virði, en ótilneyddur mun hann aldrei
láta þær af hendi. Einhvers staðar
verður hann að koma á mig höggi. En
eru nokkur lög sem meina því að ég
fái þær lánaðar? Ég stend nú á átt-
ræðu og þó ég hafi þær ævilangt, er
alveg hugsanlegt að Ólafur eigi eftir
að bera þær í nýlistaprósessíu niður í
neðstu katakompur safnsins. Ég vil
losna við þetta safn og gleyma því, en
það get ég ekki að öllu óbreyttu.
Tryggingu mun ég setja ef óskað
verður. Ólafur er voldugur með sitt
alræðisvald, en eins og segir í fótbolt-
anum – er ekki boltinn hjá ráðherra?
Opið bréf til menntamálaráð-
herra, Björns Bjarnasonar
Kjartan Guðjónsson
Höfundur er listmálari.
Listir
Ég veit að safnstjóri
telur þessar myndir
einskis virði, segir
Kjartan Guðjónsson, en
ótilneyddur mun hann
aldrei láta þær af hendi.
„Slegið hár“, olía 2001 – sýnis-
horn af því sem einn útstrikaður
og afskrifaður málari er að
sýsla þessa dagana.