Vísir - 10.05.1980, Blaðsíða 2

Laugardagur 10. mal 1980
2
ár liðin frá
hemámi Ísíands:
' “mmm
M
Bri'tai setja her á latiá í Reyfeiavík.
ia >!> i'-rðí * KWfc<t t>U^l»ff4» *giÍ t myar.tex* Mm,
»»<•»♦«■ tf (wtlr.
i aam
Hernám íslands var
náttúrlega mikill blaða-
matur og lögðu blöðin allar
forsiöur sinar undir at-
buröinn. Hér er forsíöa
Alþýöublaösins frá 10. mai
1940.
Timinn kom á þessum ár-
um út þrisvar í viku og
þetta blað kom út daginn
eftir hernámiö, 11. maí.
Þjóöviljinn tók nokkuð
annan pói i hæðína varð-
andi hernámið og hvatti
menn til andstööu gegn
„hernámsliði auövalds-
ins". Forsiöan ll. mai.
—
í mai 1940 hafði heims-
styrjöldin síðari staðið í
einn vetur. Ef undan eru
skildar herfarir gegn Pól-
verjumog Finnum var litið
um mikilsháttar
hernaðaraðgerðir, á flest-
um vigstöðvum stóð í
stappi og þófi og á
Englandi var með lítils-
virðingu talað um „the
phoney war", þó þær þús-
undir sem þegar voru
fallnar væru sist „phoney
dead". Ýmis teikn voru þó
á lofti, þannig að vetrung-
urinn kynni að vaxa úr
grasi og verða meiriháttar
skrímsl: snemma í apríl
réðust hersveitir Þjóðverja
inn í Danmörku og Noreg
og var í mai enn barist af
grimmd í Noregi, allt útlit
var fyrir sókn sömu her-
sveita vestur i Niðurlönd
og Frakkland og i Mið- og
Austur-Evrópu var allt á
suðupunkti. A Islandi gekk
lifið sinn vanagang og
menn urðu lítt varir við
stríðið nema af blöðum þó
ýmsir þættust merkja lið-
safnað kringum landið,
menn vonuðu að þeir kæm-
ust hjá því að lenda i stríð-
inu. Þá var það eld-
snemma morguns að
næturhrafnar eða árrisulir
urðu þess varir að ekki var
allt með felldu...
Herskip á leið
inn fíóann!
Þetta var aö morgni 10. mai,
nákvæmlega fyrir 40 árum siöan.
Þaö var föstudagur og vor i
loftinu, Reykvikingar höföu yfir-
leitt gengiö seint til náöa kvöldiö
áöur og slæöingur af rónum var
enn á ferli. Um þrjú-leytiö um
morguninn vöknuöu menn svo viö
flugvélarhljóö yfir bænum, þaö
var harla óvenjulegt. Um sama
bil sást einnig móta fyrir grá-
skrokka bryndrekum sem ösluöu
inn Faxaflóann, þar voru herskip
á ferö. Lögreglustjóri Reykjavik-
ur var þá Agnar Kofoed-Hansen
en hann var þá austur á Laugar-
Einar Arnalds, fyrrum hesta-
réttardómari og fulltrúi lögreglu-
stjóra 19. mai 1940: „Hermanni
varö aöeins aö oröi: Jæja, eru
þeir þá komnir....”
vatni aö halda foringjanámskeiö
fyrir hluta af mönnum sinum, i
hans fjarveru gegndi Einar
Arnalds, fulltrúi, æöstu lög-
vörslustörfum. Visir innti hann
eftir atburöum þennan örlagarlka
mai-morgun.
„Um nóttina var hringt til min
frá lögregluvaröstofunni,” sagöi
Einar, ,,og mér sagt, aö herskip
væri komiö á ytri höfnina. Ég
geröi ráö fyrir, aö þaö væri breskt
herskip aö flytja hingaö sendi-
herra, sem ég vissi aö var
væntanlegur. Nokkru siöar var
enn hringt til min frá varöstof-
unni og mér tjáö aö önnur þrjú
herskip sæjust nú sigla inn á ytri
höfnina. Þá klæddi ég mig og ók
niöur á varöstofu og þaöan I fylgd
meö tveimur lögregluþjónum
fram á hafnarhaus. Viö gengum
úr skugga um aö herskipin voru
fjögur og flugvélar voru á sveimi
yfir þeim. Ég geröi mér og strax
grein fyrir þvl aö hér var um
bresk herskip aö ræöa.
Samkvæmt hlutleysisreglum
okkar máttu ekki fleiri en þrjú
herskip sama ófriöarrikis, eöa
bandamanna þeirra, dveljast
samtimis i islenskri höfn eöa
landhelgi og ekki lengur en 24
klukkustundir. Flugvélum var
ekki leyfilegt aö fljúga frá her-
skipi meðan þaö var i landhelgi.
,, Taktu þá fasta,
EinarV'
Ég hringdi strax heim til ráö-
herrans sem þá fór meö utan-
rikismál, Stefáns Jóhanns
Stefánssonar, en tókst ekki aö ná
slmasambandi viö hann. Hins
vegar náöi ég sambandi viö
Stefán Þorvarösson, skrifstofu-
stjóra utanrikismáladeildar. t
samráöi viö hann var ákveöiö aö
ég færi út i eitt herskipanna og til-
kynnti yfirmanni flotadeildar-
innar aö samkvæmt hlutleysis-
reglum yröi eitt herskipanna aö
fara strax úr islenskri landhelgi
en hin þrjú innan 24 stunda og aö
allt flug frá herskipunum væri ó-
leyfilegt. Ég geröi strax ráöstaf-
anir til aö fá tollbátinn meö mig i
ieiöangurinn og hélt niöur aö höfn
i fylgd fjögurra lögregluþjóna.
Meöan viö biöum eftir tollbátun-
um sáum viö svo tundurspilli
sigla inn hafnarmynniö. Honum
var rennt hiklaust upp aö hafnar-
garöinum og i land stukku her-
menn meö brugöna byssustingi,
þustu framhjá okkur og upp I bæ.
Þetta var klukkan fimm um
morguninn.
Nokkrir menn voru saman-
komnir þarna á hafnarbakkanum
og sumir viö skál. Einn þeirra
kallaöi til min: „Einar, taktu þá
fasta!” Þaö voru einu tilmælin
sem ég fékk um róttækar aögerö-
ir i málinu!”
Hér má geta þess aö drukknir
menn reyndust hvaö haröastir I
andstööu sinni viö innrásarliöiö.
Þannig segir frá þvi I bók
Gunnars M. Magnúss, Virkiö i
noröri, aö einn mannanna á
hafnarbakkanum, sem setiö haföi
aö sumbli alla nóttina, stökk út á
landgöngubrúna sem rennt var I
land af tundurspillinum, skók
hnefann aö hermönnunum og
hrópaöi: „Ég fyrirbýö ykkur aö
stiga hér á land!”
,,Jæja, eru þeir
þá komnir...”
Einar Arnalds heldur áfram:
„Nú, þegar hér var komiö birtist
breski aöalræöismaöurinn I
Reykjavik ásamt starfsliöi frá
ræöismannaskrifstofunni. Ég
sneri mér til hans og baö um
skýringu á þessu samtimis þvi
sem ég lét I ljós þá ósk aö fá aö
tala viö skipherra tundurspillis-
ins, en aöalræöismaöurinn svar-
aöi mér aöeins: „There is no time
to talk about it now!”
Aö svo búnu ók ég til ráöherra-
bústaöarins i Tjarnargötu og
baröi þar upp. Hermann Jónas-
son kom til dyra i slopp. Ég sagöi
honum tiöindin en honum varö
aöeins aö oröi: „Jæja, eru þeir þá
komnir...” Siöan gaf Hermann
mér fyrirskipanir um hvernig
lögreglan skyldi haga sér, hún
átti aö vera afskiptalaus en reyna
aö gæta þess aö ekki kæmi til á-
taka.
Ég hef stundum velt þvi fyrir
mér hver heföu oröiö viöbrögö
flotaforingjans ef ég heföi fariö á
mis viö tundurspillinn og sett
fram kröfuna um brottför her-
skipanna.”
Þar meö var hernám íslands
hafiö. Þaö voru alls sjö herskip
sem fluttu bresku soldátana til
Reykjavikur, stærst þeirra beiti-
skipin Berwick og Glasgow.
Fleiri skip voru einnig á sveimi
viö strendur landsins. En fylgjum
nú i fótspor hermannanna sem
þustu framhjá fulltrúa lögreglu-
stjóra, öörum lögreglumönnum
og mannsöfnuöinum viö höfnina.
Þeir höföu skipanir um aö taka
undir eins „hernaöarlega mikil-
væga” staöi i bænum og fyrsti
hópurinn, undir stjórn S.G.
Cutlers majórs, og ræöismanns-
ins þrammaöi sem leiö lá upp á
Túngötu 18, þar sem þýski ræöis-
maöurinn bjó, kunnur nasisti aö'
nafni dr. Werner Gerlach.
Dr. Geríach
handtekinn
Gerlach þessi haföi lengi veriö
þyrnir I augum islenskra yfir-
valda sem höföu rökstuddan grun
um aö hann starfrækti sendistöö I
ræöismannsskrifstofunni og
kæmi þaöan boöum til Þýska-
lands um ýmislegt þaö sem
markvert þótti, bæri skilaboö
milli njósnara o.þ.h. en ekki haföi
tekist aö fá grun þennan staöfest-
an. Sjálfur var Gerlach talinn
allháttsettur i nasistaflokknum
og mikill áróöursmaöur þó ekki
hafi honum oröiö jafnágengt hér
og hann heföi viljaö.
Nokkru áöur en herinn steig á
land höföu nábúar þýska ræöis-
mannsins veitt athygli ýmsum
grunsamlegum atburöum i bú-
staö hans og þóttust menn
merkja eldsloga I baöherbergi e r
ljóst var aö breski flotinn væri á
leiöinni til lands. Þegar bresku
hermenninrir komu og böröu aö
dyrum mótmælti Gerlach en fékk
ekki aö gert, inn fóru Bretarnir. 1
baöinu logaöi þá glaöur eldur og
næröist á leyniskjölum sem kona
Gerlachs og dóttir fleygöu á hann
en Bretum tókst fljótlega aö
slökkva báliö og munu hafa náö
þar verömætum gögnum. Til
nokkurra stimpinga kom v.iö
þennan atgang og reyndi Gerlach
aö draga upp skammbyssu en
náöi ekki til hennar og var
afvopnaöur. Allt starfsliö ræöis-
mannsskrifstofunnar var þar
meö handtekiö og ekiö meö þaö
niöur aö höfn og þaöan út i
....
Bresku drekarnir liggja á ytri höfninni að morgni 10. maí. Berwick er til vinstri og
Glasgow til hægri.
Ljósm: Þorsteinn Jósepsson.