Vísir - 10.05.1980, Blaðsíða 3

VISIR Laugardagur 10. mal 1980
3
Rónarnir höfdu
sig mest í frammi
— vid landgöngu Breta að morgni 10.
I I
ai 1940
Glasgow. Segir ekki meir af Ger-
lach þessum...
Um þetta leyti höföu þeir sem á
fótum voru fengið i hendur dreifi-
rit frá breska hernámsliðinu, var
þvi varpað niöur úr flugvélum og
útbýtt af hermönnum — textinn of
kostulegur til að hægt sé að
sleppa birtingu þess 1 heild.
,, Vonum pað
endsst sem
fyrst...”
..Brezkur herliðsafli er kominn
snemma i dag á herskipum og er
nuna i borginni. Pessar rádstaf-
anir hafa verið gerðar bara til
pess að taka sem fyrst nokkrar
stödur og að verða á undan Pjóö-
verjum. Við Englendingar aetl-
um að gera ekkert á móti
Islensku landsstjórninni og
Islenzka fólkinu, en við viljum
verja Islandi örlög sem Danmörk
og Norvegur urðu fyrir. Pess
vegna biöjum við yður að fá okk-
ur vinsamlegar viðtökur og að
hjálpa okkur. A meðan við erum
að fást við Pjóðverja, sem eru I
Reykjavik eða annarsstaðar á
tslandi, verður um stundar sakir
bannað.
(1) að útvarpa, að senda sim-
skeyti, að fá simtöl
(2) að koma inn I borgina eða
fara út úr henni fyr nokkra
klukkantima.
Okkur pykir leiðinlegt að gera
petta ónaeði: við biðjum afsök-
unar á pvi og vonum að pað endist
sem fyrst.
R.G.Sturges, yfirforingi.”
Eitt af fyrstu verkum innrásar-
liösins, auk þess að handsama
Gerlach, var að ná á sitt vald
Landsimahúsinu við Austurvöll
þar sem Rikisútvarpiö var og
til húsa. Er hermennina bar að
var allt lokað og læst, fáir
mættir til vinnu en auk hús-
varðar og næturvarðar var
þar þá Jón Eyþórsson veður-
fræöingur og sat við skriftir. Kom
hann þar að þar sem soldátar
Englands höfðu brotið upp úti-
huröina og varð ekki nema vel
við, spurði hinn kumpánlegasti
hvort ekki væri þægilegra að nota
lykla en striösaxir til að komast
leiðar sinnar og jú, þeir féllust á
það. Jafnframt þessu tóku Bret-
arnir Loftskeytastöðina á Melun-
um og kom hún þeim siðar að
miklu gagni við striðsreksturinn
á Atlantshafi.
Sigurður Gislason, hótelstjóri á
Borginni var þjónn á Hótel
islandi 10. mai: „Allir vildu kikja
á bresku hermennina...”
,,Aldrei
jafnmikið að
gera”
bað kom fljótt i ljós að Bret-
arnir höfðu haft nokkrar spurnir
af húsaskipan i bænum áöur en
þeir lentu, þeir stormuðu undir-
eins á mikilvæga staði og lögðu
undir sig ýmsar byggingar og
settu vörð við bensinstöðvar.
Siðan ruddust þeir inn á Hótel
Heklu og Herkastalann en á þeim
stöðum bjuggu flestir þeir bjóð-
verjar sem hér voru búsettir —
voru þeir allmargir, og sömuleið-
is nokkrir giftir heimilisfeöur úti
bæ. Var þeim öllum smalað
saman og fluttir úti herskip.
Jórunn Ingvarsdóttir, starfstúlka
á Hótel Borg fyrir 40 árum og enn
i dag: ,,Mér sýndist að bresku
hermennirnir væru hálfruglaöir
sjálfir.”
bjóðverjar myndu fara að ráðast
á landið og ég held að það hafi
verið þess vegna sem Amerikan-
arnir komu. En mér sýndist nú að
bresku hermennirnir væru hálf-
ruglaðir sjálfir og þaö var enginn
hofmóður i þeim.”
Auk þeirra bygginga sem þegar
eru nefndar tóku Bretar i fyrstu
atrennu ýmsa skóla og iþróttahús
og settu upp bækistöðvar, þeir
vöktuðu vegi til og frá bænum og
stóðu i þvi lengi dags að flytja i
land farangur frá herskipunum
og varð af þvi mikið fjall á
hafnarbakkanum. Tölum ber ekki
saman um það hversu mikið lið
hafi verið sett hér á land fyrsta
daginn, einhvers staðar á bilinu
700-2000 mun það hafa verið.
Hermennirnir vöktu mikla athygii þegar þeir komu sér fyrir á götum bæjarins með
vopn sín og tól. Þessi mynd vartekin hernámsdaginn.
Ljósm: Svavar Hjaltested.
Tvö gistihús voru stærst i
Reykjavik um þær mundir, Hótel
Borg og Hótel Island, þar sem
Hallærisplanið er nú. Siguröur
Gislason sem nú er hótelstjóri á
Borginni var þá þjónn á Hótel
tslandi. Hann var á leiö til vinnu
sinnar um áttaleytið hernáms-
morguninn:
,,baö var á mótum Ingóifs-
strætis og Bankastrætis að ég
heyrði i flugvél og sá hana sveima
yfir bænum. Siöan þegar ég leit
niður I bæinn sá ég dátagreyin
þar á götunum. betta var það
fyrsta sem ég frétti af hernám-
inu.
begar ég kom svo niöur að
Hótel islandi var búið að hengja
þar út lak með Rauða kross merki
þvi þar höfðu Bretarnir sett upp
sjúkrahús. beir lögðu undir sig
danssalinn og tjölduðu af hluta
matsalarins. Liklega hafa þeir
viljað vera við öllu búnir, búist
við átökum i miðbænum eða ein-
hverju sliku!
Nú, ég tók bara til við
mina vinnu og gat ekki merkt
annað en aö fólk væri mjög rólegt
yfir þessu. Ég held að menn hafi
aðallega orðið hissa, þaö bjóst
enginn við þessu, en þökkuðu
samt fyrir að þetta voru ekki
bjóðverjar. Bretarnir settu engar
hömlur á okkar starfsemi á Hótel
tslandi við að sinna gestum og ég
held að ég hafi aldrei haft jafn-
mikið að gera, þvi menn voru svo
forvitnir og vildu allir kikja á her-
mennina. Síðar um daginn tóku
þeir svo sitt hafurtask og fóru
enda hafði auðvitað ekkert
gerst....”
,,Með potta á
höfðsnu...”
A Hótel Borg starfaði þá Jórunn
Ingvarsdóttir viö kaffisölu og
hafði gert siðan 1933 eða þar um
bil. Hún vinnur enn á sama stað,
40 árum seinna, og svaraöi
spurningum Visis um atburði
þennan dag.
,,Ég bjó þá austur i bæ i stóru
húsi með mörgum ibúum. Um
morguninn vakti maður okkur
upp og hrópaöi að bjóðverjarnir
væru komnir! Hann var hins
vegar við skál svo enginn tók
mikið mark á honum en ég fór aö
grennslast fyrir um þetta og
hringdi m.a. niður á Hótel Borg.
Sjálf átti ég ekki að fara I vinnu
fyrr en klukkan tvö þvi ég var á
kvöldvakt og þegar ég kom var
nú eiginlega það mesta um garð
gengiö. bað voru samt hermenn
þarna á ferli, þcir stilltu sér upp
með byssurnar og potta hangandi
á höfðinu, I járnuðum skóm
o.s.frv. Bretarnir sömdu við Jó-
hannes hótelstjóra og seinna
bjuggu þarna bara yfirmenn.”
— Hvernig tók fólk þessu öllu
saman?
,,Menn áttuðu sig nú ekki á
þessu til aö byrja meðen svo tóku
menn þessu einsog öðru, við höf-
um aldrei verið stór þjóð og gát-
um ekki ráðið neinu um þetta.
Sumir voru hræddir við að
Eysteinn Jónsson, viðskipta-
málaráðhera 1940: „Okkur létti
stórlega vegna þess að það var
breski flotinn sem kom en ekki
drekar Hitlcrs.”
,,Biðum þess
sem verða vsíds”
Eins og kom fram I máli Einars
Arnalds hér að framan var von á
breskum sendiherra til landsins
en áöur höfðu þeir aðeins haft hér
ræðismann. Og vist kom sendi-
herrann^þó með nokkrum öðrum
hætti en búist hafði verið við.
Hann hét Howard Smith, tiginn
maður og virðulegur og að sögn
háttsettur I bresku utanrikisþjón-
ustunni. Aður en Smith kom
hingað til lands haföi hann verið
sendiherra lands sins i Danmörku
en hrökklast þaðan undan innrás
bjóðverja. Hann boðaöi komu
sina á fund rikisstjórnar tslands
um leið og hann steig á land og
segir nú nokkuð frá þvi.
Við völd sat rikisstjórn Fram-
sóknarflokks, Sjálfstæöisflokks
og Alþýðuflokks og var, sem áður
gat, Hermann Jónasson forsætis-
ráöherra. Aðrir ráðherrar voru
Eysteinn Jónsson viöskiptamála-
ráðherra, ólafur Thors atvinnu-
málaráðhera, Jakob Möller fjár-
málaráðherra og Stefán Jóhann
Stefánsson félagsmála- og utan-
rikisráöherra. Eysteinn er nú
einn á lifi þessarra manna og
rifjaði hann upp atburðina að
beiðni Visis.
„Maður óttaðist það alltaf, að
bærist striðið til Norðuriandanna,
drægist tsland inn i átökin. bað
kom Hka i Ijós að sama dag og
bjóðverjar réðust inn I Dan-
mörku og Noreg barst okkur orö-
sending frá Bretum þar sem
mælst var til samvinnu við okkur,
þvi koma yrði i veg fyrir aö bjóö-
verjar næðu fótfestu á íslandi,
hvað sem þaö kostaði. Rikis-
stjórnin svaraöi strax að tsland
héldi fast við sina hlutleysislinu
og mótmælt var fyrirfram öllum
hernaðarlegum afskiptum.
bannig má segja að viss áhætta
hafi verið tekin með þvl að hafa
engin áhrif hvorir næöu hingað á
undan, Bretar eða bjóðverjar.
bað rikti mikil eftirvænting næstu
vikurnar og menn bjuggust við
miklum tíðindum, ekki sfst eftir
að það kom I Ijós að bjóöverjar
gátu náö Norður-Noregi þrátt
fyrirtilvist breska flotans og svo
þegar mikilvægi flughernaðar
kom greinilega I ljós. Við biöum
þvi þess sem verða vildi.”
,fFrestaði maga-
sárslegunni...”
— En hvernig fréttir þú sjálfur
af þvi að Bretinn væri kominn?
„baö hefur liklega veriö um
fjögurleytið um morguninn að
Guöbrandur Magnússon nábúi
okkar og forstjóri Afengisversl-
unarinnar kom og sagðist hafa
frétt að herskip væru komin inn á
höfnina og hernám að hefjast.
Hann hafði lika frétt að þau væru
bresk, að mig minnir eftir Jó-
hannesi Jósefssyni hótelstjóra á
Hótel Borg sem einhvern veginn
hafði komist að þvi.
Nú, ég lá i magasári heima og
haföist ekki að I fyrstu og beið á-
tekta, en Hermann Jónasson mun
hafa hringt fremur snemma.
begar leið á morguninn kom boö
um fund I rikisstjórninni og þá
dreif ég mig upp úr legunni og fór
að sjálfsögðu á fundinn. begar við
vorum þar samankomnir og farn-
ir að bera saman bækur okkar
var upplýst að breski sendiherr-
ann hefði komið með herskipun-
um og kæmi á fund okkar klukkan
11. A fundinum gerði svo sendi-
herrann grein fyrir hernáminu,
það heföi verið gert til að verða á
undan bjóðverjum og koma I veg
fyrir að taka þyrfti landiö úr
þeirra höndum og á það bent að
úr þessu yrði væntanlega ekki
barist um tsland. Forsætisráð-
herra mótmælti á þann hátt sem
við höfðum komið okkur saman
um en annars gerðist þarna litið
annaö en að menn skiptust á yfir-
lýsingum. En það var auðvitað
spenna I loftinu og við fundum
það vel að sögulegir atburðir voru
að gerast og að margt myndi nú
breytast. begar þcir voru farnir
0