Morgunblaðið - 10.04.2002, Blaðsíða 28

UMRÆÐAN
28 MIÐVIKUDAGUR 10. APRÍL 2002 MORGUNBLAÐIÐ
ÓVANALEG stór-
yrði og mikil harka ein-
kenndu umræður um
virkjunarmálin á Al-
þingi á dögunum. Þing-
menn vinstri grænna
fóru þar fremstir í
flokki og báru ráð-
herra Framsóknar-
flokksins ótrúlega
þungum sökum. For-
maður Framsóknar-
flokksins var þannig
ekki í vafa þegar hann
hafði hlýtt á málflutn-
ing þingflokksfor-
manns vinstri grænna:
„En að koma hingað og
bera á borð að hann sé
sjálfskipaður fulltrúi sannleikans en
við hin öll fulltrúar lyginnar, eins og
hann segir hér, er honum ekki til
sóma og bæri að sjálfsögðu að víta
þingmanninn í eitt
skipti enn fyrir slík
ummæli.“
20 ára tugthúsvist
Athyglisvert var
einnig að í ályktun
þingflokks VG frá 3.
apríl sl. var vikið að því
að „setja beri ákvæði í
lög sem taka af skarið
um að það sé saknæmt
og refsivert að leyna
Alþingi og þingnefndir
upplýsingum eða
greina þeim rangt frá“.
– Hér fer ekkert á milli
mála. Þessi tilvitnuðu
orð koma fram í kjölfar
mikillar umræðu af hálfu þing-
manna flokksins um að iðnaðarráð-
herra hafi leynt þingið upplýsingum
– staðhæfing sem fulltrúar allra
annarra flokka í iðnaðarnefnd Al-
þingis báru til baka. Og hverjir eiga
að hafa gerst sekir um blekkingar-
iðjuna. Því svarar þingflokksfor-
maður VG: „… það (eru) Íslending-
ar, íslensk stjórnvöld og fulltrúar
Íslendinga í þessum viðræðum, sem
hafa haft í frammi blekkingar við
þjóðina á Alþingi.“
Formaður vinstri grænna hnykkti
á þessu sjónarmiði þingflokks síns
og sagði skömmu síðar í ræðu á Al-
þingi: „Ég fullyrði að í öllum nálæg-
um þjóðþingum, rótgrónum þing-
ræðisríkjum, væri svona atburður
litinn mjög alvarlegum augum og
víða er það þannig að það er sak-
næmt og refsivert svo nemur jafnvel
allt að tuttugu ára fangelsi að greina
þingnefndum rangt frá eða villa fyr-
ir þeim með röngum upplýsingum.“
Búa sig í nýtt skart
Þetta er afskaplega athyglisverð-
ur málflutningur, einkum þegar
hann er skoðaður í samhengi um-
ræðunnar og með hliðsjón af öðrum
pólitískum viðburðum í þjóðfélaginu.
Einmitt á sömu stundu og þessi
orð eru látin falla í sölum Alþingis
stritast fulltrúar VG við að búa sig í
nýtt skart. Þeir eru nú í óða önn við
að undirbúa sveitarstjórnarkosning-
ar, innvígðir í sameiginleg framboð
með Framsóknarflokknum og öðr-
um vinstriflokkum. Hæst ber vita-
skuld R-listasamstarfið í Reykjavík,
en sama eða svipað er upp á ten-
ingnum í fleiri sveitarfélögum úti
um landið. Það er því ekki að undra
þótt margir efist um heilindin, þegar
það er reynt að telja fólki trú um
ágæti slíks samstarfs. Menn sem á
einum vettvangi úthrópa fólk með
hrakyrðum verða ekki ýkja trúverð-
ugir þegar þeir mæra samstarf við
það sama fólk á öðrum vettvangi. Á
góðri og gildri íslensku heitir svo-
leiðis háttalag hræsni, tvískinnungs-
háttur eða skinhelgi.
Í gegnum svona blekkingarvefi er
auðvelt að sjá. Það er einfaldlega
ekki nóg að breiða yfir nafn og núm-
er. Eða finnst mönnum líklegt að
slíkt samstarf endist?
Einar K.
Guðfinnsson
Stjórnmál
Í gegnum svona blekk-
ingarvefi, segir Einar
K. Guðfinnsson, er
auðvelt að sjá.
Höfundur er alþingismaður.
Samstarf að
loknum lyga-
brigslum?
FYRIR Alþingi ligg-
ur nú frumvarp um
breytingu á lögum um
vatnsveitur sveitarfé-
laga. Breytingarnar
eru aðeins tvær máls-
greinar: Sveitarfélög-
um er veitt fullt vald til
að ákveða rekstrar-
form vatnsveitnanna,
þ.e. að breyta vatns-
veitum sínum í hluta-
félög kjósi þau svo, og
hins vegar verður
sveitarfélögum heimilt
að áskilja sér árlega
allt að 7% arð af eigin
fé vatnsveitunnar. Með
lögunum eru opnaðar í
hálfa gátt dyrnar fyrir sölu vatns-
veitnanna til einkaaðila. Auk þess
má álykta að þessu „litla“ frumvarpi
sé ætlað að auðvelda framgang
stærri frumvarpa sem koma í kjöl-
farið, svo sem um hlutafélagavæð-
ingu RARIK og nýrra raforkulaga.
Í athugasemdum við frumvarpið
er vísað í að breytingarnar séu til að
tryggja samræmi við væntanleg ný
raforkulög. Leikfléttan er augljós;
frumvarpið um vatnsveiturnar þarf
að samþykkja til að þau séu til sam-
ræmis við raforkulögin væntanlegu;
raforkulögin þarf síðan að sam-
þykkja af því að nýbúið er að sam-
þykkja vatnsveitulögin.
Annar rökstuðningur er sá að með
breytingum á raforkulögum megi
ætla að sveitarfélög muni taka þátt í
samkeppnisrekstri á sviði raforku-
framleiðslu og að þá verði þeim skylt
að halda þeim rekstrarþætti aðskild-
um frá þeim þáttum sem þau hafa
einokun á, þ.e. vatnsveitum og hita-
veitum. Þar af leiðandi sé nauðsyn-
legt að leyfa sveitarfélögum að
hlutafélagavæða vatnsveiturnar (og
væntanlega hitaveitur líka) þar sem
með því sé þeim gert kleift að reka
allar sínar veitur saman í einu fyr-
irtæki! Þessi röksemdafærsla geng-
ur ekki upp.
Staðreyndin er sú, að reglur ESB
(en þaðan berst forskriftin að ís-
lensku lagasmíðinni í þessum mála-
flokki) fara aðeins fram á bókhalds-
legan aðskilnað milli
þessara rekstrarþátta.
Er því vandséð að
nauðsyn beri til af
þessu tilefni að hluta-
félagavæða þessar
sömu veitur. Verður
því að álykta að áhug-
inn á að hlutafélaga-
væða vatnsveiturnar sé
af öðrum rótum runn-
inn.
Einkavæðingar-
klisjur eiga ekki við
Í Morgunblaðinu
fyrir nokkrum árum
(Mbl. 23.4. 98) var rætt
við hóp Breta, sem allir
hafa haft lifibrauð sitt af einkavæð-
ingu ríkisfyrirtækja þar í landi og
voru fulltrúar ráðgjafafyrirtækja,
banka og ráðuneyta. „Við höfum tví-
mælalaust haft góða reynslu af
einkavæðingu ríkisfyrirtækja,“
sagði einn úr hópnum og hefur ef-
laust ratast þar satt orð á munn. Síð-
an bætti hann við: „Ríkisrekstur hef-
ur einfaldlega ekki skilað nógu
góðum árangri og þjónustan ekki
náð því gæðastigi sem viðunandi er.“
Þar er komin klisjan sem yfirleitt er
látin duga sem röksemd fyrir einka-
væðingu, að ógleymdri klisjunni um
aukna samkeppni.
Ef tekið er dæmi af Orkuveitu
Reykjavíkur þá er þar fyrirtæki sem
hefur alltaf skilað góðum arði, staðið
sig vel í öllum verklegum fram-
kvæmdum sem og gæðamálum.
Vatnið úr Gvendarbrunnum stenst
t.d. gæðastaðalinn sem gildir í mat-
vælaframleiðslu. Ef trúa ætti einka-
væðingarsinnum þá ættu t.d. veit-
umál Reykvíkinga að hafa verið í
tómri óreiðu, eingöngu af því að
Orkuveitan og fyrirrennarar hennar
eru og hafa verið reknir af sveitarfé-
lagi!
Hvað samkeppnina varðar, þá á
hún ekki við í þessu tilfelli. Vatns-
veitur eru og verða staðbundnar.
Ekki get ég sem Reykvíkingur
ákveðið að kaupa mitt vatn frá Ak-
ureyri á meðan nágranni minn fengi
sitt vatn frá Reyðarfirði?
Gulrót í dag – gúrka á morgun
Kostirnir sem ætla má að sveit-
arfélögin sjái við breytingarnar eru
annars vegar lögformleg heimild til
að auka arðgreiðslur til sín frá vatns-
veitunum og hins vegar sá framtíð-
armöguleiki að geta selt hlutabréf til
einkaaðila og þar með bætt fjárhags-
stöðu sína.
Hins vegar er ekki víst að allar
sveitarstjórnirnar hafi komið auga á
þann möguleika, sem væntanlega
hefur ekki farið fram hjá ríkisvald-
inu, að ríkið geti síðar neytt sveit-
arstjórnirnar til að selja þessi gull-
egg, vatnsveiturnar, til grynnkunar
á skuldum. Rétt eins og gerðist með
Orkubú Vestfjarða.
Hverjar eru afleiðingar
einkavæðingar?
Hlutafélagavæðing opinberra fyr-
irtækja er eins og dæmin sanna
fyrsta skrefið í sölu þeirra til einka-
aðila. Hagsmunir hluthafa í einka-
fyrirtæki eru fyrst og fremst að fá
arð af hlutabréfaeign sinni. Reynsl-
an af einkavæddum vatnsveitum í
Bretlandi er sú að arður eigenda hef-
ur verið aukinn með hækkun þjón-
ustugjalda og minni fjárfestingu í
nauðsynlegum öryggis- og þjónustu-
þáttum. Niðurstaðan er lakari og
dýrari þjónusta.
Auk þess má ímynda sér að þessi
samfélagsfyrirtæki hér á landi, sem
hingað til hafa verið skattfrjáls,
verði sem hlutafélög skattlögð í
framtíðinni. Fyrir þetta þurfa neyt-
endur auðvitað að greiða líka. Ef
ekki, má alltaf skrúfa fyrir vatnið.
Þuríður
Einarsdóttir
Raforkulög
Reynslan af einkavædd-
um vatnsveitum í Bret-
landi er sú, segir Þur-
íður Einarsdóttir, að
arður eigenda hefur
verið aukinn með hækk-
un þjónustugjalda og
minni fjárfestingu í
nauðsynlegum öryggis-
og þjónustuþáttum.
Höfundur á sæti í alþjóðahópi BSRB.
Hvað kemur með
kalda vatninu?
ENGINN er spá-
maður í sínu föður-
landi, allra síst ef hann
er kona! Þetta fékk
Björg C. Þorláksson
að reyna á sinni lífs-
leið, eins og Sigríður
Dúna Kristmundsdótt-
ir lýsir vel í ævisögu
Bjargar. Þegar ég
hafði fyrst spurnir af
rannsóknum Sigríðar
Dúnu heyrði ég því
fleygt að ekki væri
mikill fengur í því að
fást við fræðistörf
Bjargar þar sem hún
birti lítið sem ekkert á
Íslandi, auk þess sem
hún hafði fengist við hálf vafasamar
rannsóknir, en hún blandaði saman
líffræði, heimspeki og sálfræði.
Í dag yrði slík fræðiblanda fáum
fræðimönnum til framdráttar, en
annað var upp á teningnum þegar
Björg kláraði doktorsritgerð sína
(1926). Á þeim tíma voru mörkin
milli líffræði og heimspeki mun
óljósari en þau eru í dag. Í rann-
sóknum mínum á innreið tilrauna-
líffræði í Englandi á árunum 1919–
1930 er ég einmitt að fjalla um hóp
manna sem reyndu meðvitað að
skerpa þennan mun og lögðu þann-
ig grunninn að þeirri smættar-
hyggju sem nú ræður ríkjum í líf-
fræði. Einn þessara manna var
Julian Huxley. Hann var einn af
áhrifameiri líffræðingum 20. aldar,
en auk þess að fást við tilrauna-
líffræði reyndi hann, eins og Björg,
að samþætta heimspeki, sálarfræði
og líffræði, félögum sínum til mik-
illar armæðu. Björg og Huxley að-
hylltust heildarhyggju (holism),
sem hafði hljómgrunn hjá mörgum
líffræðingum á þessum árum (fyrir
þá sem hafa áhuga er ítarleg um-
fjöllun um deilur heildar- og vél-
hyggjusinna að finna í grein minni
um Þorvald Thoroddsen jarðfræð-
ing, sem birtist í síðasta hausthefti
Skírnis og er hún einnig væntanleg
í The Journal of the History of Bio-
logy í nokkuð breyttu formi).
Björg og Huxley áttu fleira sam-
eiginlegt, því í þriðja hefti, annars
árgangs, Quaterly Review of Bio-
logy (1927), var lagt mat á tilraunir
þeirra beggja til að samþætta heim-
speki og líffræði, eins og þær birt-
ust í ritgerðarsafni Huxleys og
doktorsritgerð Bjargar. Bók Huxl-
eys fékk heldur dræmar undirtekt-
ir og var því slegið
föstu að líffræðingar
myndu á stundum „fá
áfall“ við lestur sumra
ritgerðanna. Annað
var upp á teningnum í
umfjölluninni um rit-
gerð Bjargar. Þar seg-
ir að hún sé „áhuga-
verð heimspekiritgerð
eftir íslenskan höfund,
sem leitist við að
draga upp skynsama
(rational) mynd af líf-
fræðilegum grundvelli
hvata (instinct),“ og að
heimsmynd Bjargar
grundvallist á heildar-
hyggju, eins og Smuts
skilgreindi hana. (Jan C. Smuts var
einn helsti boðberi heildarhyggj-
unnar í Englandi og náðu áhrif
hans langt út fyrir landamæri þess.
Árið 1931 var hann forseti bresku
vísindaeflingarsamtakanna og í fyr-
irlestri sem hann hélt af því tilefni,
á ráðstefnu samtakanna, færði
hann rök fyrir því að heildarhyggj-
an væri ráðandi hugmyndafræði
innan vísindanna.) Eftir stutta lýs-
ingu á kenningu Bjargar var henni
hrósað fyrir vel uppbyggða rök-
semdafærslu sem „byggist á breiðri
þekkingu á almennri líffræði og líf-
eðlisfræði“.
Sem vísindasagnfræðingi finnst
mér ritdómurinn í Quaterly Review
of Biology sérstaklega merkilegur,
aðallega í ljósi þess að tímaritið
sem hann birtist í var mjög víðlesið
og má leiða líkur að því að stór hóp-
ur erlendra líffræðinga hafði lesið
um doktorsritgerð Bjargar. Fram
kemur í ævisögu Bjargar að hópur
íslenskra fræðikvenna sé að rann-
saka verk hennar nánar. Hvet ég
þær til að gera ítarlega könnun á
því hvort þessi „auglýsing“ stuðlaði
að því að erlendir fræðimenn stydd-
ust við doktorsritgerð Bjargar í
skrifum sínum, enda virðist lítill
fótur fyrir ummælum Sigurðar
Nordals þess efnis að meira hafi
verið spunnið í „dugnað hennar og
sálarþrek en gáfur og lærdóm“
(Björg, bls 329). Gagnrýni líffræði-
tímaritsins og mínar eigin rann-
sóknir á sögu líffræðinnar á Íslandi,
Englandi, Þýskalandi og víðar í
Evrópu á fyrstu áratugum tuttug-
ustu aldar hafa opnað augu mín fyr-
ir því að fræði Bjargar voru í takt
við margt af því helsta sem var að
gerast á landmærum líffræði og
heimspeki á þessum tíma. Þeir sem
gert hafa lítið úr fræðistarfi Bjarg-
ar, jafnt samtímamenn hennar sem
okkar, eru því að bera á torg eigin
fávisku um strauma og stefnur í
vísindum og heimspeki á þessum
tíma. En ef til vill hafa kynbræður
mínir einnig gert sig seka um kven-
fyrirlitningu, því hvernig gat barn-
laus og fráskilin kona lagt eitthvað
af mörkum til fræðaheimsins, sam-
anber ummæli Nietzsches: „Þegar
kona hneigist til vísinda er venju-
lega eitthvað bogið við kynferði
hennar.“
Björg C. Þor-
láksson náði
eyrum erlendra
líffræðinga
Steindór J.
Erlingsson
Höfundur er vísindasagnfræðingur
á ReykjavíkurAkademíunni.
Sagnfræði
Þeir sem gert hafa lítið
úr fræðistarfi Bjargar,
segir Steindór J.
Erlingsson, eru því að
bera á torg eigin fávisku
um strauma og stefnur
í vísindum og heimspeki
á þessum tíma.