Morgunblaðið - 11.08.2002, Síða 11

Það kom ekki svo mjög að sök þótt
ég ætti lítið fé til að stunda skemmt-
anir fyrir þegar ég var í Samvinnu-
skólanum, – ég átti fullt í fangi með
að standa skil á námsefninu því það
var töluvert yfirgripsmikið og erfitt.
Jónas Jónsson kenndi okkur fé-
lagsfræði og samvinnusögu og var
mjög skemmtilegur kennari. Hann
fór langt út fyrir námsefnið og ræddi
mikið við okkur um mannlífið og til-
veruna. Hann var þá kominn út úr
pólitísku starfi og skoðaði stjórn-
málalífið nokkuð hlutlausum augum.
Mér þótti vænt um Jónas.
Fjölskyldumaður flytur
til Reykjavíkur
Eftir útskriftina 1. maí 1951 fór ég
austur á Selfoss til að vinna. Ég fékk
vinnu við Kaupfélag Árnesinga þótt
sjálfstæðismaður væri og var í fyrstu
á ferðaskrifstofunni. Þá rak kaup-
félagið rútur og mjólkurbíla og ég
starfaði við skipulagningu á þeirri
starfsemi. Nokkru síðar fluttist ég á
aðalskrifstofu kaupfélagsins. Þeir
voru með bílaviðgerða- og trésmíða-
verkstæði fyrir sveitirnar og ég varð
fulltrúi Guðmundar Böðvarssonar,
yfirmanns verkstæða og bílaútgerðar
kaupfélagsins. Ég var þarna þar til
ársins 1958, þá réð ég mig til Skelj-
ungs og flutti í framhaldi af því til
Reykjavíkur.
Þá var ég orðinn fjölskyldumaður.
Ég gifti mig 1957 Hönnu Sigríði
Karlsdóttur frá Húsavík. Hún lærði
tannsmíðar á Akureyri og fór að
vinna sem tannsmiður á Selfossi
1955. Við kynntumst raunar ekki í
tengslum við það, heldur á dansleik.
Þannig var að 17. júní þetta ár var ég
beðinn að leika Gunnar á Hlíðarenda
í leikþætti á samkomu í Selfossbíói.
Ég þurfti að vísu ekki að stökkva hæð
mína í fullum herklæðum en fór þó á
ballið eftir skemmtunina. Þar hitti ég
þessa ungu stúlku og bauð henni upp
í dans og síðan höfum við verið sam-
an.
Við hófum búskap í húsi foreldra
minna og þar fæddist okkur 1957
fyrsta barnið, sonur sem fékk nafnið
Sveinn, síðar eignuðumst við dótt-
urina Sólveigu og soninn Einar
Magnús.
Ég fékk betra kaup í Skeljungi,
þess vegna fórum við suður, ég fékk
15% hærri laun þar en hjá KÁ, ef ég
man rétt. Konan mín vann ekki úti á
þessum tíma, við höfum alltaf talið
það mikið lán að hún skyldi hafa
tækifæri til þess að vera heima hjá
börnunum meðan þau voru að vaxa
upp. Ég tel að það sé mikilvægt að
börn finni fyrir návist foreldris þegar
þau t.d. koma heim úr skólanum.
Ég var hins vegar oft lítið heima
eftir þau tvö ár sem ég vann hjá
Skeljungi.
Til starfa hjá Verzlunar-
mannafélagi Reykjavíkur
Guðmundur Garðarsson var for-
maður VR á þessum tíma og hann
bauð mér framkvæmdastjórastarf
hjá Verzlunarmannafélagi Reykja-
víkur 1960 og ég sló til, fjarvistir frá
heimili voru stundum miklar í
tengslum við samningagerð og fé-
lagsfundi.
Sverrir Hermannsson hafði gegnt
starfinu á undan mér en hann hvarf
frá VR til annarra starfa. Guðmund-
ur hafði verið með stjórnmálanám-
skeið á Selfossi þar sem ég hafði ver-
ið og hann hafði auk þess gist hjá
okkur Hönnu. Við vorum því kunn-
ingjar og höfðum verið í sambandi
hvor við annan út af ýmsum fé-
lagsmálum.
Ég starfaði 42 ár hjá VR og það
urðu miklar breytingar þar á þessum
tíma. Ég var einn á skrifstofunni þeg-
ar ég hóf störf og það var t.d. fyr-
irbæri ef síminn hringdi á fyrstu ár-
unum, en nú mælast um þúsund
hringingar á dag inn á skrifstofunna
frá félögum sem óska upplýsinga um
og vilja njóta réttar síns og á skrif-
stofunni starfa milli 30 og 40 manns.
Félagsmenn voru um 1.800 árið 1960
en það eru 30 þúsund á félagsskrá
VR um þessar mundir.
Þegar ég kom til starfa hjá VR var
fyrst og fremst verið að semja um
laun og vinnutíma en síðan hefur ver-
ið samið um mál eins og atvinnuleys-
istryggingar, sjúkrasjóð, orlofssjóð,
fræðslusjóð og fleira. Lífeyrissjóður-
inn var kominn þegar ég hóf störf.
Margir telja að sá réttur sem fé-
lagsmenn VR njóta í dag sé sjálfsögð
mannréttindi, en það þurfti sannar-
lega að berjast fyrir þeim á sínum
tíma. Þessi réttindi komu ekki af
sjálfu sér. Árið 1955 þurfti lægstlaun-
aða fólkið, verkakonur og verkamenn
á höfuðborgarsvæðinu, að fórna sex
vikna launum til þess að berjast fyrir
stofnun atvinnuleysistryggingasjóðs.
Verslunarmenn fengu ekki aðild að
atvinnuleysistryggingasjóði fyrr en
1966. Verslunarmenn höfðu áður átt
um að velja að eiga aðild að þeim sjóði
eða stofna lífeyrissjóð og síðarnefndi
kosturinn var valinn vegna þess m.a.
að atvinnuleysi var þá nánast óþekkt
í verslunarstétt. Síðar tók að gæta at-
vinnuleysis og þá sótti VR á um það
að fá aðild að atvinnuleysistrygginga-
sjóði en fékk þvert nei. Þessa aðild
fengum við ekki fyrr en eftir að hafa
farið í verkfall 1966 til þess að knýja
það fram. Réttinn fengum við frá 1.
janúar 1967.
Sjúkrasjóður og fyrsta
verkfall VR
Sjúkrasjóður var tryggður með
lögum 1974 en þá voru verslunar-
menn skildir eftir. Af hverju? Af því
að ákvæði í kjarasamningi verslunar-
manna tryggðu launagreiðslur í held-
ur lengri tíma en hjá öðrum stéttum.
Þá fannst mönnum þeir hafa næg
réttindi að þessu leyti. Við vildum
ekki una þessu og vildum fá sjúkra-
sjóð eins og aðrar stéttir, einkum til
þess að geta lagt lið þeim sem áttu við
langvarandi veikindi að stríða. Það
var ekki fyrr en 1979 sem við fengum
sjúkrasjóð. Þannig þurfti að berjast
fyrir hverju og einu sem þessum rétt-
indum viðvék.
Mér er ekki síst eftirminnilegt
þegar VR fór í sitt fyrsta verkfall.
Slíkt er neyðarréttur. Hann var nýtt-
ur 10. desember 1963. Þetta verkfall
stóð í fjóra daga og við náðum fram
þýðingarmiklum réttindum. Við tók-
um mikla áhættu vegna þess að það
var ekki nærri allt verslunarfólk í fé-
laginu. Laun verslunarfólks voru lág
hvort sem það var í VR eða ekki.
Hugur verslunarfólks var því með
þessum aðgerðum til bættra kjara.
Samningarnir voru lagðir fyrir 13.
desember í Sjálfstæðishúsinu gamla
við Austurvöll og það var svo troðfullt
að fólk stóð í hópum fyrir utan.“
Kaflaskipti í samningaferli 1997
En skyldu kjör verslunarfólks í
reynd hafa batnað þegar skoðaður er
hinn langi afgreiðslutími verslana
nú?
„Í áratugi stóð mikil barátta vegna
afgreiðslutíma verslana eins og
kunnugt er. Afgreiðslutíminn hefur
áhrif á vinnutímann og þetta hefur
verið mikið vandamál. Það var á hinn
bóginn erfitt um vik því reglugerðin
um afgreiðslutíma gilti ekki í ná-
grannasveitarfélögunum og þá fóru
kaupmenn þar að hafa opið þegar
lokað var í Reykjavík og fólk fór
þangað að versla. Þetta gat ekki
gengið – eitt varð yfir alla að ganga,
þegar búið er að koma fólki upp á
þjónustu er ekki auðvelt að afnema
hana.
Aðalatriðið er þó að halda vinnu-
tímanum í skefjum og að því höfum
við unnið undanfarin ár. Þetta hefur
verið erfitt því algengt var að fólk
ynni á þriðja hundruð klukkustundir
á mánuði í stað 170 tíma.
Árið 1997 urðu kaflaskipti í samn-
ingaferlinu. Við fórum út í að gera
fyrirtækjasamninga og það hefur
leitt til þess að eitt fyrirtæki, þar sem
fólk vann áður 210 tíma á viku og
fékk ákveðin laun fyrir, stytti vinnu-
tímann um 40 tíma á viku fyrir sömu
laun. Við komum meiri sveigjanleika
á vinnutímann sem skilaði atvinnu-
veitandanum eins mikilli vinnu. Þetta
varð líka til þess að umrætt fyrirtæki
hélt starfsfólki sínu lengur en þá
rúmu fimm mánuði sem því áður
hélst almennt á fólki.
Ein breytingin sem orðið hefur er
sú að fáir í dag geta hugsað sér að
gera afgreiðslustörf að ævistarfi – að
því ættu menn að huga. Það þarf að
gera vinnutíma afgreiðslufólks þann-
ig að við verði unað.
Samkeppnin er hins vegar orðin
svo gríðarlega mikil að það verður
ekki snúið til baka hvað afgreiðslu-
tíma snertir.“
Þýðing stéttarfélaga
Er þýðing stéttarfélaga sú sama
nú og hún var á hinum miklu bar-
áttutímum áður fyrr?
„Fólk væri berskjaldað og varnar-
laust ef stéttarfélaga nyti ekki við.
Við sjáum það þegar yfir ganga
gjaldþrotahrinur t.d. að fólk er ekki
vel sett ef það er ekki aðili að stétt-
arfélagi. Aldraðir hafa t.d. ekki stétt-
arfélag. Þeir fá laun eftir vissri vísi-
tölu. Þeir kvarta nú yfir að hafa
dregist verulega aftur úr miðað við
aðra – þ.e. þá sem eru í stéttarfélög-
um. Stéttarfélagið sem slíkt er ómet-
anlegt aðhald að vinnumarkaðinum.
Fleiri en færri vinnuveitendur taka
mið af því og vilja hafa vinnumark-
aðinn í góðu lagi.
Það þarf einnig að halda utan um
það sem áunnist hefur. Það er allt
annað að reka stéttarfélag í dag en
það var á árum áður. Grundvallarat-
riði stéttarfélaga í dag er að höfða til
félaganna og láta þá finna að þeir séu
hluti af félaginu en að það sé ekki
bara einhver fjarlæg „stofnun“.
Við höfum reynt að höfða í auknum
mæli til félagsmanna sjálfra, m.a.
með breyttu samningsformi. Í ára-
tugi hefur samningsformið verið
þannig að tveir til þrír menn hafa sest
niður við samningaborðið og komið
sér þar saman um hvað fiskvinnslan í
landinu þyldi af launahækkunum.
Þegar fundið var út að fiskvinnslan
þyldi kannski 2% launahækkun var
settur punktur við þá tölu og hún var
ávísun á allar launabreytingar í land-
inu það ár.
Árið 1979 voru 80% félagsmanna á
launatöxtum VR. Síðan fóru vinnu-
veitendur að sjá að launataxtar voru
svo lágir, vegna fyrrgreindrar
ástæðu, að þeir fóru að bæta í og
greiða fólki umfram launataxta.
Núna árið 2000 voru aðeins 5% fé-
lagsmanna VR á launatöxtum. Laun
hinna 95% voru þá ákveðin af vinnu-
veitendum einhliða. Við kröfðumst
þess að launafólk hefði eitthvað um
laun sín að segja. Við kröfðumst þess
að samið yrði um að opinbera mark-
aðslaunin, þau laun sem í raun eru
greidd. Árið 1997 náðum við fyrsta
skrefinu í þessum efnum og stigum
það til fulls árið 2000. Nú eru gerðar
launakannannir einu sinni á ári.
Komið hefur í ljós að laun eru langt
yfir því sem launataxtar segja til um.
Einnig var samið um þá að hver
launamaður fengi árlega viðtal við
sinn yfirmann til þess að ræða laun
sín og kjör m.a. Nú getur starfsmað-
urinn metið sjálfan sig út frá launa-
könnunum og könnun sem gerð var
fyrir stuttu sýndi að 40% fé-
lagsmanna VR hafa fengið þessi
launaviðtöl og nærri 70% af þeim
hafa fengið launahækkun í framhaldi
af því.
Þetta er ný hugmyndafræði hjá
okkur og hún er líka þýðingarmikil í
þá veru að fá launafólkið sjálft inn í
samningaferlið. Þetta skapar um-
ræðu á vinnustöðum og heimilum.
Við höfum haldið námskeið sem fleiri
hundruð félagsmanna okkar hafa
tekið þátt í til þess að búa þá undir
umrædd launaviðtöl. Við styðjum við
okkar fólk og gefum því upplýsingar.
Samkvæmt könnun sem Gallup gerði
í janúar árið 2000, áður en við fórum
út í samningalotuna, höfðu 97% af fé-
lagsmönnum fylgst með því sem við
vorum að gera og rúmlega 90% sögð-
ust vera mjög sátt við okkar áherslur.
Þetta sýnir að félagsmenn eru komn-
ir inn í samningaferlið, sem er að
mínu mati grundvallaratriði.
Viðurkenning Jafnréttisráðs
kærkomin
Við höfum einnig lagt mikla
áherslu á upplýsingagjöf og jafnrétt-
isbaráttu. Það kom út úr launakönn-
unum að karlar voru á 18% hærri
launum en konur miðað við sömu
störf, sömu menntun og reynslu.
Í könnun sem gerð var í september
sl. kom í ljós að þessi tala hafði lækk-
að niður í 16%, svo nokkurn árangur
hefur starf okkar borið. Þetta er
alltént vísbending um að við séum á
réttri leið – en betur má ef duga skal.
Það var mikill heiður fyrir okkur hjá
VR þegar við fengum viðurkenningu
Jafnréttisráðs á síðasta ári, þetta er
einn mesti heiður sem stéttarfélagi
er veittur af opinberum aðila og kær-
komið, ekki aðeins okkur hjá VR
heldur öllum vinnumarkaðinum sem
slíkum.“
Öldruðum fjölgar – getur verið að
það verði eitt baráttumála stéttar-
félaga í framtíðinni að fólk fái að
hætta að vinna síðar en nú er?
„Það hefur verið baráttumál lengi
að fólk fái að hætta fyrr að vinna. Ég
held að það sé ekki rétt stefna. Fólk
eldist misjafnlega og þótt aldur sé
orðinn nokkur getur það verið í fullu
fjöri. Eldra fólk býr yfir mikilli þekk-
ingu og reynslu og ef það er vel á sig
komið skilar það yfirleitt mjög góðu
starfi. Það fylgir því mikill kostnaður
að allir hætti að vinna og skila arði 67
ára gamlir eða í síðasta lagi 70 ára.
Lífaldur manna lengist, þannig að
kostnaður frá þessum aldursmörkum
eykst stöðugt. Athyglisvert er að er-
lendis eru menn í valda- og stjórn-
unarstöðum jafnvel langt yfir sjö-
tugt. Ég held að við ættum að opna á
að starfslok séu ekki bundin við
ákveðinn aldur heldur séu þau sveigj-
anleg og samkomulagsatriði milli
starfsmanna og yfirmanna í fyrir-
tækjum, þ.e. ef heilsa manna leyfir
slíkt. Ég held að þetta væri fyrir-
tækjum í hag. Faðir minn var full-
vinnandi kominn á níræðisaldur og
ég veit að það var honum mikils virði.
Á hinn bóginn er ágætt að fólk geri
sér grein fyrir að það getur átt góðar
stundir þótt það sé ekki öllum stund-
um að vinna.“
Hvernig sættir Magnús sig við að
hverfa af vettvangi þessarar baráttu
sem greinilega hefur átt hug hans all-
an um langa hríð?
„Þetta eru mikil kaflaskipti. Ég
hafði þó búið mig undir þetta í tvö ár,
en auðvitað eru umskiptin mikil. Ég
var í fullu starfi fram að því að ég
hætti á aðalfundi 25. mars sl. og mér
var sýndur sá heiður af stjórn félags-
ins hinn 14. júní í sumar að tilnefna
mig sem heiðursfélaga VR fyrir
„mikið og gott starf í þágu félagsins“,
eins og segir í heiðursskjalinu. Ég er
sáttur við þessa breytingu, ég nýt
þess að hafa ekki lengur þá ábyrgð á
mér sem fylgir því að vera formaður í
svona stóru stéttarfélagi. Það er létt-
ir að vera laus. Ég segi stundum í
gríni að ég sofni nú áhyggjulaus á
kvöldin og vakni kærulaus.“
vakna kærulaus
Morgunblaðið/Golli
Margir telja að sá
réttur sem fé-
lagsmenn VR njóta í
dag sé sjálfsögð
mannréttindi, en það
þurfti sannarlega að
berjast fyrir þeim á
sínum tíma. Þessi
réttindi komu ekki af
sjálfu sér.
Fólk væri berskjaldað
og varnarlaust ef
stéttarfélaga nyti ekki
við. Við sjáum það
þegar yfir ganga
gjaldþrotahrinur. gudrung@mbl.is
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 11. ÁGÚST 2002 11