Morgunblaðið - 13.01.2003, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 13. JANÚAR 2003 19
ss farvegar
ka er meðal
sem stjórn-
ri aflanna í
a.
dæmi um
r rætt um;
ers á Reyð-
a stoðir at-
hagsumsvif,
maður ASÍ
um.
rnvöld ein-
uga á neinu
öðru. Hvílík firra er það. Er ekki sú umsköpun atvinnu-
lífsins sem hér hefur verið lýst gott dæmi um að áhugi
stjórnvalda stendur einmitt til þess að stuðla að sem
víðtækastri og fjölbreyttastri atvinnusköpun? Er ekki
veruleiki nútímaatvinnulífs á Íslandi einmitt vitnisburð-
ur um vilja stjórnvalda til sem fjölbreytts atvinnulífs?
Atvinnugrein gærdagsins?
Oft er hent á lofti að stóriðja sé atvinnugrein gær-
dagsins, atvinnugrein sem þróaðar nútímaþjóðir vilji
helst ekki sjá í sínum ranni. Þetta er alrangt. Eftirspurn
eftir áli er mikil í heiminum og framleiðsluvöxturinn
nemur hundruðum þúsunda tonna á ári hverju. Þörfin
er því til staðar. Enda er ál að leysa af hólmi aðra
málma í hvers konar iðnaðarframleiðslu vegna eigin-
leika sinna. Hann er eðlisléttur og hentar því vel, til
dæmis til þess að stuðla að minni orkunotkun. Álfram-
leiðsla er þess vegna í eðli sínu vistvæn framleiðsla, sem
eftirspurn eykst eftir, vegna vaxandi vitundar um mik-
ilvægi þess að stuðla að skynsamlegri orkunotkun í
heiminum. Álframleiðsla fer að langmestu leyti fram í
þróuðum ríkjum, þó vitaskuld reyni þróunarríkin að
hasla sér völl á þessum sviðum eins og öðrum til þess að
treysta efnahagsgrundvöll sinn. Þau leitast líka við að
auka þátttöku sína í hvers konar líftækni, tölvutækni og
á fjarskiptasviði. Rétt eins og við Íslendingar og aðrar
efnaðar þjóðir heimsins.
Einsleitni?
Enn má nefna, að oft er því haldið fram að álfram-
leiðsla og stóriðja sé dæmi um einsleitni í atvinnulífinu.
Athyglisvert var hins vegar í sjónvarpsþættinum fyrr-
nefnda, að hlýða á forstjóra ÍSAL lýsa því hversu ál-
framleiðsla er í sjálfu sér fjölbreytt starfsemi. Starf-
semin á Grundartanga er gjörólík starfseminni í
Straumsvík svo dæmi sé tekið. Áliðnaður er í eðli sínu
fjölþættur, enda kemur eftirspurnin eftir framleiðsl-
unni úr ýmsum áttum og úr margbrotnum atvinnu-
greinum. Þetta er líka hátækni atvinnugrein, sem kallar
á menntað fólk og mikla þekkingu á fjölþættum sviðum.
Sjálfsagður þáttur
Allt hnígur þetta að hinu sama. Uppbygging stóriðju
er sjálfsagður þáttur í þeirri viðleitni okkar að styrkja
stoðir atvinnulífsins hér á landi. Engum dettur í hug að
einblína á þann kostinn, enda hefur það hreint ekki ver-
ið gert. Þetta er á hinn bóginn veigamikill þáttur í at-
vinnusköpuninni, hagvextinum og útflutningstekjunum
og því sjálfsagt mál.
Nú er búið að sýna fram á arðsemi þeirra virkjana
sem hið opinbera ætlar að reisa til þess að skapa stóriðj-
unni frekari möguleika. Opinberar stofnanir sem til
þess eru bærar, samkvæmt lögum, hafa kveðið upp úr
um að umhverfisáhrifin séu viðunandi. Og í stóra verk-
efninu fyrir austan hafa orkukaupin verið tryggð með
sérstöku ákvæði þar að lútandi.
Vonandi sjáum við því sem fyrst rætast væntingarnar
sem við höfum um að þessi mikilvæga atvinnugrein geti
eflst á næstu árum, með stækkun á Grundartanga, í
Straumsvík og með nýju álveri á Reyðarfirði. Þannig
verður stóriðjan sem fyrr þáttur í hinni fjölbreyttu flóru
atvinnulífs sem við höfum verið að byggja upp hér á
landi, með framtaki einstaklinga og skynsamlegum
breytingum á lagaumhverfi, atvinnulífinu í hag.
fsagður kostur
Morgunblaðið/Helgi Garðarsson
r stóriðjuframkvæmdir. Hér halda þeir Sigtryggur Hreggviðsson og
.
Höfundur er alþingismaður fyrir Sjálfstæðisflokkinn.
Í
slendingar vilja vera
sjálfstæð þjóð á meðal
þjóða sem mark er á
takandi hvar og hvenær
sem er. Þjóðin hreykir
sér af því að búa í einu elsta
lýðræðisríki veraldar þar sem
mannréttindi og frelsi eru í há-
vegum höfð.
Okkur þykir ekki síður gott
að vera ofarlega á listum sem
mæla þjóðarhag og velmegun.
Og hlutverk stjórnvalda í öllum
þessum gæðum er nokkuð óum-
deilt nú á tímum. Það er að
gera allt þetta kleift, standa
vörð um lýðræði og réttarfar og
skapa hagstæðan ramma
frjálsrar atvinnustarfsemi sem
eykur hagsæld allra. En við
hreykjum okkur líka af menn-
ingu og menntun, þegar því
verður við komið, en hlutverk
ríkisins á þessu sviði er enn í
mótun.
Bakhjarlar og höfuðvígi lýð-
ræðis og réttarfars eru Alþingi
og Hæstiréttur. Á sama hatt
ætti þjóðin að gera þá kröfu til
Háskóla Íslands að vera bak-
hjarl menntakerfisins sem
æðsta menntastofnun Íslend-
inga.
Mikilvægi rannsóknafrelsis
Með þessu er ekki sagt að
Háskólinn eigi að vera bestur í
öllum mögulegum greinum á
háskólastigi, aðrir háskólar geta
hæglega skarað fram úr á
ákveðnum sviðum og gera það
vafalaust innan tíðar. Hins veg-
ar verður Háskóli Íslands að
vera til staðar, öflugur og
traustur, bakhjarl annarra há-
skóla og í reynd forsenda þess
að þeir geti einbeitt sér að
nokkrum viðfangsefnum en
sleppt öðrum. Það eru ekki ein-
göngu aðrir háskólar og op-
inberar rannsóknastofnanir sem
þurfa að geta reitt sig á öflugan
íslenskan háskóla sem sinnir
rannsóknum á flestum sviðum,
sem fámenn þjóð hefur efni á.
Atvinnulífið í heild sinni verður
að geta gengið að uppsprettu
þekkingar og þjálfunar sem það
hefur ekki áhuga á eða bolmagn
til að kosta. Þetta er meginhlut-
verk rannsóknaháskóla í eigu
þjóðarinnar. Háskóli Íslands
þarf að vera fjölmenn og sterk
rannsóknastofnun, en það er
meginforsenda frjálsra rann-
sókna. Fámennar og smáar
rannsóknastofnanir eru líklegri
til að stýra verkefnavali starfs-
manna sinna en öflugur, frjáls
rannsóknaháskóli. Því er dreif-
ing rannsókna sem ríkið kostar
á margar og smáar stofnanir
ógnun við sjálft rannsóknafrels-
ið, sem er metnaður allra góðra
rannsóknaháskóla.
Smáir rannsóknahópar
Þeir sem þekkja til rann-
sókna á Íslandi vita að smæð
hópa sem vinna að rannsóknum
og einangrun þeirra er íslensku
rannsóknaumhverfi fjötur um
fót.
Þau eru til að mynda ekki
mörg rannsóknasviðin sem lík-
leg eru til að standast nýjar
áherslur Evrópusambandsins á
sterka rannsóknahópa og fram-
úrskarandi rannsóknir. Þetta
hefur Rannsóknarráð Íslands
ítrekað bent á. Helsta von Ís-
lendinga gæti falist í samvinnu
norrænna þjóða um að sækja
saman í sjóði Evrópusambands-
ins í hópum sem skilgreina
verkefnin fyrirfram, fylkja liði
og leggja saman færni og krafta
þannig að sterk liðsheild mynd-
ist. Sennilega mun samstarfið
kristallast í eins konar norræn-
um öndvegissetrum sem keppt
geta við rannsóknastofnanir og
háskóla stærri þjóða um al-
þjóðlega rannsóknastyrki. En
smæð íslenskra rannsóknahópa
í norrænu samstarfi gæti jafn-
vel reynst þeim hindun sem
ekki snúa saman bökum á
heimaslóð áður en sótt/róið er á
fjarlægari mið.
Vaxandi rannsóknaháskóli
Háskóli Íslands hefur hægt
og sígandi þróast sem rann-
sóknaháskóli undanfarinn ára-
tug eða svo. Enn skortir hann
þó á mörgum sviðum þá fjöl-
breytni skyldra greina og návígi
stúdenta í rannsóknanámi við
öflugt og virkt rannsóknaum-
hverfi sem þykir sjálfsagt við
rótgróna erlenda háskóla.
Reyndar þarf enn að sækja
námskeið um lengri eða
skemmri tíma við erlenda há-
skóla til að öðlast framhalds-
gráðu í greinum á borð við eðl-
isfræði og margar aðrar greinar
á sviði raunvísinda. Sú skoðun
var lengi landlæg að ekki ætti
að bjóða upp á rannsóknatengt
framhaldsnám á Íslandi, það
væri allra hagur að sækja slíkt
nám til útlanda. Vissulega á sú
skoðun rétt á sér að því leyti
sem raunverulegt og frjótt
rannsóknaumhverfi skortir,
enda var þetta ein meginástæða
þess að Háskóli Íslands hóf
ekki að bjóða skipulagt rann-
sóknanám í raunvísindum fyrr
en á síðasta áratug.
Rannsóknahugtakið
Hugtakið rannsóknir, í nú-
tímaskilningi orðsins, er ungt
hér á landi.
Undanfarin ár hefur það orð-
ið hálfgert tískuhugtak án þess
að inntakið sé ávallt ljóst. Þann-
ig er rannsóknaþjálfun stúdenta
í grunnnámi jafnvel ruglað sam-
an við vísindarannsóknir og tal-
ið sjálfsagt að verðlauna skjót-
fengnar niðurstöður sumarvinnu
sem vísindaafrek. Sjaldan er
minnst á umhverfið sem gerir
vinnu af þessu tagi mögulega.
Einnig hefur tíðkast að stúd-
entar í framhaldsnámi geti sótt
um styrki í rannsóknasjóði sem
fullfærir vísindamenn, stundum
eru kennarar þeirra eða leið-
beinendur ekki einu sinni
nefndir í umsókn. Því skyldi
engan undra að nú á tímum
telji skólar á háskólastigi sig
þurfa að bjóða kennslu á fram-
haldsstigi um leið og þeir eru
stofnaðir og kalla slíkt nám
rannsóknanám.
Það er að mínu viti löngu
tímabært að takmarka hugtakið
rannsóknanám við doktorsnám
og meistaranám sem að mestu
felst í rannsóknaverkefni og
freista þess að sameina rann-
sóknahópa í háskólum, rann-
sóknastofnunum og öðru at-
vinnulífi í rannsóknaklasa sem
standa undir því að skapa frjótt
rannsóknaumhverfi. Þetta hefur
gerst víða um lönd, meðal ann-
ars á Norðurlöndum. Þá taka
einingar, sem ekki ráða sjálfar
við raunverulega rann-
sóknaþjálfun, höndum saman
við þá sem reynsluna hafa, og
mynda net sem stenst alþjóð-
legar kröfur. Á þessu sviði hef-
ur Háskóli Íslands forystuhlut-
verki að gegna í krafti sögu,
reynslu og stærðar. Honum ber
því að fagna auknum áherslum
á hvers kyns rannsóknir í land-
inu og fjölgun þeirra sem
stunda vilja rannsóknir í há-
skólum og annars staðar í at-
vinnulífinu.
Háskóli Íslands á að leiða
þessa þróun.
Nauðsyn
rannsókna
Eftir Hafliða Pétur Gíslason
Höfundur er prófessor í tilrauna-
eðlisfræði við Háskóla Íslands.
t áherslu á öfl-
það forsenda
ings. Það er
ð menntakerfið
r fjármunir séu
ð, að lækka beri
sar álögur. Það
ki framkvæmt
ss séu tryggðar.
ndra fjárfesta
r sem íslensku
skapaðar hafa
fjárfesta til
di Norðuráls í
rú sína á að-
ri fjárfest-
ndi líkur eru á
a rísi í Helgu-
rkefni til skoð-
r fjárfestar
asla sér völl í ís-
ð er ljóst að
coa um bygg-
rði hleypir
kt atvinnulíf.
mun skapa um
óbein. Upp-
við neikvæðri
ndi og í lok
nu búa á Aust-
manns en 7
anna mun ekki
urlandi. Fram-
ila auknum
vöxtur skilar
na og auknar
möguleika á
ðfélagi. Þess
eim áfanga sem
ga
rmaður iðnaðar-
a og stjórnar-
gastofu.
Á
meðan landsmenn
keppast við að með-
taka nýjustu tölur
skoðanakannana um
fylgi stjórnmálaflokk-
anna ber lítið á almennri umræðu
um málefni og þau verkefni sem
blasa við í landsmálunum. Menn
dunda sér frekar við að raða í ráð-
herrastóla eftir kúnstarinnar
reglum. Gamlir hundar í pólitík
stinga saman nefjum, setja saman
draumaríkisstjórnina. Og kannski
er ekki nema von. Tvær kannanir
sem sýndu að Samfylkingin nýtur
mests fylgis kjósenda um þessar
mundir birtust í síðustu viku.
Fréttablaðið reið á vaðið á þrett-
ándanum og birti niðurstöður
könnunar þar sem Samfylkingin
var með 39% fylgi og Sjálfstæð-
isflokkurinn 37%. Munurinn er töl-
fræðilega ómarktækur en það eru
engu að síður stórtíðindi í íslenskri
pólitík að Sjálfstæðisflokkurinn
mælist ekki stærstur. Tveim dög-
um síðar var svo staðfest að miklar
breytingar eru mögulegar í lands-
málunum en þá sýndi niðurstaða
DV-könnunar sömu niðurstöðu,
þ.e.a.s., S-listi 39% og D-listi 37% á
landsvísu.
Þessar kannanir gefa samfylk-
ingarfólki um allt land byr undir
báða vængi í kosningabaráttunni
sem fram undan er. Þegar síðasta
atkvæðið hefur verið talið í vor
mun koma í ljós hvort þær breyt-
ingar sem skoðanakannanir nú í
upphafi árs gefa fyrirheit um verða
mögulegar eða ekki.
Sjálf hef ég leyft mér að hugsa
með tilhlökkun til alls þess sem ný
ríkisstjórn, sem nyti forustu Sam-
fylkingarinnar, þyrfti að koma í
verk á sínu fyrsta kjörtímabili.
Listinn er langur enda langt síðan
að sjónarmið jafnaðarstefnunnar
hafa verið í forgrunni við stjórn
landsins. Hvað þá að jafnréttis- og
kvenfrelsismálum hafi verið sinnt
sem skyldi. Við fundarborðið í
stjórnarráðinu hafa ekki kviknað
nýjar hugmyndir svo árum skiptir.
Samstarf Sjálfstæðis- og Fram-
sóknarflokks einkennist ekki af
stöðugleika eins og oft er haldið
fram, heldur stöðnun og kyrrstöðu.
Ríkisstjórnin er að flestu leyti
frosin í tíma og rúmi. Orka hennar
hefur að stærstum hluta farið í að
verja sérhagsmuni, t.d. kvóta-
eigendur, auðmenn og alls kyns
flokksgæðinga, og í það að viðhalda
forneskjulegum vinnubrögðum í
stjórnkerfinu. Nýsköpun í atvinnu-
málum felst í einu orði: stóriðja.
Samskipti hennar við útlönd ein-
kennast af nærsýni og þekking-
arleysi á breyttri heimsmynd. Frá
þessu eru að sjálfsögðu heiðarlegar
undantekningar en niðurstaðan er
ein og hin sama: kyrrstaða.
En hver gætu verið fyrstu verk-
efni nýrrar ríkisstjórnar? Ég ætla
að leyfa mér að nefna nokkur af
handahófi, þótt listinn sé æði lang-
ur þegar grannt er skoðað: Stjórn-
arskrárbreyting sem tryggir að
fiskurinn í sjónum í landhelgi Ís-
lands sé sameiginleg auðlind þjóð-
arinnar er efst á mínu blaði. Henni
tengist að sjálfsögðu auðlinda-
stefna sem felst í því að greiða þurfi
hóflega rentu fyrir aðgang að og
nýtingu sameiginlegra og takmark-
aðra auðlinda okkar, s.s. fiski-
stofna, hálendisins og lífrænna auð-
linda í jörðu, svo að nokkur dæmi
séu nefnd. Viðamesta verkefni
nýrrar ríkisstjórnar yrði vænt-
anlega að sækja um aðild að Evr-
ópusambandinu og leggja aðild-
arsamninginn í dóm þjóðarinnar.
Gera þarf landið að einu kjördæmi.
Launamun kynjanna verður að út-
rýma með opinberum aðgerðum og
í samningum á vinnumarkaði.
Koma þarf á sérsköttun kynjanna.
Mótun nýrrar utanríkisstefnu í
stað kalda-stríðs-stefnunnar sem
enn ríkir er löngu tímabær. Ný rík-
isstjórn þarf að styrkja Samkeppn-
isstofnun og binda enda á gervi-
samkeppni á markaði og styrkja
stöðu hins almenna neytanda.
Hér hef ég einungis nefnt nokk-
ur dæmi af mýmörgum. Nýtt
reiknilíkan fyrir framhaldsskólana,
nýsköpun í atvinnulífinu að er-
lendri fyrirmynd, virkjanastefna til
langs tíma, afkomutrygging til höf-
uðs vaxandi fátækt hér á landi, eru
líka brýn verkefni á borði nýrrar
ríkisstjórnar.
Að lokum þetta. Skoðanakann-
anir gefa fyrirheit um að nýir tímar
séu í nánd. En gleymum því ekki að
eina skoðanakönnunin sem ræður
er sú sem fer fram 10. maí og heitir
alþingiskosningar.
Ríkisstjórn alþýðunnar
vorið 2003?
Eftir Þórunni Sveinbjarnardóttur
Höfundur er alþingiskona.
’ Viðamesta verkefninýrrar ríkisstjórnar yrði
væntanlega að sækja
um aðild að Evrópu-
sambandinu og leggja
aðildarsamninginn í
dóm þjóðarinnar. ‘