Morgunblaðið - 04.04.2003, Blaðsíða 30

UMRÆÐAN
30 FÖSTUDAGUR 4. APRÍL 2003 MORGUNBLAÐIÐ
FYRSTI formaður Sjálfstæðis-
flokksins Jón Þorláksson skrifaði í
Heimdall, blað félags ungra sjálf-
stæðismanna árið 1930 eftirfarandi:
„Einstaklingsfrelsi og atvinnu-
frelsi er einn höfuðþátta stefnu
Sjálfstæðisflokksins.“
Um sósíalista skrifar Jón hins
vegar. „Þeirra hugsjón er að velja
fáeina til að hafa vit og forræði fyrir
allan fjöldann. Ófrelsi og ósjálfstæði
einstaklinganna er höfuðeinkenni
þeirrar stefnu. Frá henni er stutt í
einræðið.“ Erum við frelsis verð?
„Til eru og til hafa verið þjóðir,
þar sem manndómur einstakling-
anna sýndist svo lítill að ófrelsi virt-
ist hæfa þeim best. En stundum
hefur þetta verið misskilningur
valdhafanna, manndómurinn hefur
sprottið upp jafnskjótt og þeir hafa
fengið frelsið. Góð dæmi eru við-
reisn danskra bænda eftir ánauð í
lok átjándu aldar og afnám einok-
unarverslunar á Íslandi um líkt
leyti. Frelsi og sjálfstæði eru þau
hnoss sem hver heilbrigður maður á
æskualdri þráir mest.“ Svo mörg
voru þau orð á þeim tíma sögð og í
fullu gildi hafandi enn. Þetta var rit-
að ári eftir sameiningu flokks
Frjálslyndra og Íhaldsflokks sem úr
varð Sjálfstæðisflokkur árið 1929.
Ríkir jafnrétti í raun?
Frá fyrstu vitneskju minni hafa
undirstöður tilvistar þessarar þjóð-
ar, sem kallar sig Íslendinga,verið
landbúnaður og sjósókn.
Frá fyrstu tilfinningu minni hefur
ofstýring valdhafanna orðið æ skýr-
ari. Með öllum mögulegum og
ómögulegum hætti hafa þráhyggju-
fullir samlandar okkar reist skorður
við öllu eðlilegu frelsi og búsetu í
okkar ástkæra landi. Nú er svo
komið að flótti landsbyggðarfólks er
að breyta áferð okkar í borgarsam-
félag með þeim félagslegu vanda-
málum sem blasa við öllum sem sjá
vilja. Sagan segir okkur að í borg-
unum vex og jafnframt dylst fá-
tæktin, misréttið, spillingin, glæp-
irnir. Fyrr eða síðar hefur soðið upp
úr.
Margir farast. Íslensk þjóðskipan
er á villigötum. Efla þarf dreifbýlið,
sveitina, þorpin smábæina til siðbót-
ar spilltu borgarsamfélagi. Styrkja
þarf umönnunarþátt uppeldis borg-
ríkisins. Margir nýtustu þegnar
þessa lands hafa komið frá dreifbýl-
inu og unnið af tryggð við sína
vinnuveitendur og hófsemd í kröfum
um upphefð. Þessu gera atvinnurek-
endur sér grein fyrir og einnig þeim
breytingum sem eru að verða.
Til að tryggja dreifbýlinu mögu-
leika þarf að efla með því frum-
kvæði, færa því aftur það sem tekið
hefur verið frá því – auka frelsið í
meðferð afurða sinna – efla mennt-
unarmöguleika – bæta samgöngur –
styrkja fjölskyldur – gera búsetu að
góðum kosti. Þéttbýlisbúar, margir í
æðstu embættum, verða að skilja að
meðan íslenska þjóðin var að brjót-
ast frá fátækt til bjargálna bar
dreifbýlið hitann og þungann af
verðmætasköpun landsins sem
byggt hefur það ríkulega samfélag
sem við búum við. Þetta sama
ágæta fólk norpar nú margt hvað
sem beiningalið við bótakerfi, lítinn
uppsafnaðan lífeyri ásamt samveru
sinni við hið kostnaðarvitaða heil-
brigðiskerfi.
Þetta var ekki sú hugmynd sem
það hafði frá uppeldi sínu um gest-
risni í sínum heimahögum. Þétt-
býlisbúar verða einnig að horfa til
þess að á meðan þeir, margir hverj-
ir sátu á sömu þúfunni alla ævi og
muldu undir sig möguleikum sem
dreifbýlisbúinn sem flúði mögu-
leikaskort sinnar heimabyggðar í
nánast öllu, hafði ekki tök á. Í þessu
tilliti búa tvær þjóðir í þéttbýlinu.
Þéttbýlisbúinn styrkir sig í klúbbn-
um sínum á meðan sá aðflutti leitar
sáluhjálpar í átthagafélaginu. Eflum
með okkur bræðralag.
Að endingu. – Sumir telja sig út-
valda meðal þjóðar og gala hátt.
Meðal þess sem þeir gala er eign-
arréttur þessa og hins, með fasi
kattarins og heitu grautarskálarinn-
ar.
Mikið skulda þessir útvöldu nána
skilgreiningu á þessu mikilvæga
hugtaki. Er það til dæmis komið til
einhverra útvaldra frá Almættinu,
og hvar má finna gögn um það?
Er þetta eitthhvað sem menn
skapa með hugviti – svita, blóði og
tárum? eða er þetta arfur einhvers
ofríkis frá fyrri tíð? Ég tel nauðsyn-
legt að þjóðinni sé gerð grein fyrir
þessu svo hún öðlist hugarró. Það er
til dæmis eiginlega útilokað að til-
vist okkar byggist í grunninn á of-
beldi, er ekki svo?
Betra Ísland – frelsi –
jafnrétti – bræðralag
Eftir Trausta Hólm
Jónasson
„Þétt-
býlisbúinn
styrkir sig í
klúbbnum
sínum á
meðan sá aðflutti leitar
sáluhjálpar í átthaga-
félaginu.“
Höfundur skipar 7. sæti í Suðvest-
urkjördæmi – www.xF.is
Í HEIMSPEKINÁMI mínu forð-
um daga lærði ég ýmis grundvall-
aratriði og lögmál í málefnalegum
rökræðum og skynsamlegum um-
ræðum. Í þeim fræðum er ein höf-
uðsyndin sú að reyna að sleppa hjá
sjálfri umræðunni með því að gera
viðmælandann tortryggilegan.
Þannig geta rökþrota einstaklingar
sloppið við að takast á við sjálf mál-
efnin með einföldum níðingsskap og
rógburði. Skemmst frá að segja létu
menn eins og Sókrates og Plató
slíka „rökræðu“ sem vind um eyru
þjóta og blésu á slíka hatursmang-
ara. Engu að síður varð Sókrates
slíkum mönnum að bráð og endaði á
því að súpa seyðið af rógburði
þeirra.
Kaffihúsapakk í 101
Algengasta rökníðslan sem hefur
gegnumsýrt umræðuna er væntan-
lega hin sígilda klisja um „kaffi-
húsapakkið í 101“ sem hefur, að
sögn rökníðinganna, aldrei stigið út
fyrir kvosina og hefur engan skiln-
ing á landsbyggðinni. Er hér um að
ræða listamenn, menntafólk og
flottræfla sem ekkert vita í sinn
haus og lifa á ölmusum ríkisins og
hafa aldrei unnið stakan dag á æv-
inni, heldur eytt dögum sínum og
nóttum í stóðlífi og eiturlyfjaneyslu.
Væri þetta satt væri væntanlega
minni mótstöðu að vænta frá þess-
um hópi, enda væri hann of upptek-
inn við að hanga í fílabeinsturni sín-
um.
Ég hef orðið þeirra forrréttinda
aðnjótandi að fá að umgangast „svo-
nefnda og sjálfskipaða“ íslenska
umhverfisverndarsinna og vinna
með þeim að ýmsum verkefnum. Ég
get frá fyrstu hendi sagt að lista-
menn finnast sjaldnast hangandi á
kaffihúsum. Þeir skrýtnu listamenn
sem níðingar beina orðum sínum að
eru einfaldlega of uppteknir við að
vinna. Orka þessa fólks í daglegu
starfi er gríðarleg og enginn skyldi
efast um að það vinni fyrir laun-
unum sínum. Ekki sækir þetta fólk
orku sína á kaffihús, svo mikið er
víst. Flestum tómstundum sínum
eyðir þetta fólk uppi á hálendinu að
hlaða sínar lífrænu rafhlöður.
„Listamenn og menntapakk“ sækja
orku sína í hálendið og eyða miklum
tíma þar. Hálendið er þessu fólki
eins mikilvægt og sjórinn er sjó-
manninum. Í óvísindalegri tilraun
sem ég gerði nýlega uppgötvaði ég
að hinu raunverulega „kaffihúsa-
pakki í 101“ er skítsama um lands-
byggðina. Reyndar er þar lítið um
listamenn og menntafólk. Þar má
frekar finna efnishyggjukenndan
gljálífislýð og þynnkufólk gærdags-
ins, fólk sem hefur ekki enn fundið
sér sess í lífinu og svalar því gerfi-
þörfum sínum á hádegisbörum.
Listamenn hafa sjaldnast tíma fyrir
slíkt hangs.
Óvinurinn illi
Hin aðalrökníðslan sem finna má
í umræðunni er sú að umhverfisvin-
ir séu óvinir landsbyggðarinnar, að
þeir séu andstæðingar framfara.
Gjarnan er í því skyni varpað fram
hálfkveðnum vísum um afturhalds-
sama fjallagrasahippa. Ég spyr:
Hvernig er hægt að halda slíkri vit-
leysu fram á prenti án þess að efast
hið minnsta um gildi skrifa sinna?
Trúa menn því virkilega að sama-
semmerki sé milli þess að vera á
móti áframhaldandi stóriðjuupp-
byggingu og þess að vera á móti
framförum? Eru menn gengnir af
göflunum?
Hér er um að ræða tvær ólíkar
hugmyndir um uppbyggingu at-
vinnulífs. Önnur hugmyndin snýst
um gríðarleg ríkisafskipti og gaml-
ar aðferðir sósíalísks iðnbyltingar-
samfélags, hin snýst um að treysta
fólkinu sjálfu fyrir eigin uppbygg-
ingu, svo fremi sem ríkið veiti því
góðan stuðning og heilbrigða upp-
byggingu á tækifærum. Svo miklir
óvinir eru umhverfisverndarsinnar
að þeir hafa ólíkar hugmyndir um
atvinnuuppbyggingu og leiðir að
framförum. „Jedúddamía“ hefði nú
einhver sagt …
Í raun má segja að upphrópanir
um kaffihúsapakk og óvini framfara
minni frekar á gyðingahatursmang-
arana í þriðja ríkinu. Reynt er að
gera saklausu fólki upp illan ásetn-
ing og vont eðli. Á öndverðri 20.
öldinni voru gyðingar sagðir éta
börn og nærast á hjörtum þeirra á
páskum. Maó foringi ól einnig á
óvild gegn menntamönnum. Það er
sorglegt að við skulum, sem sið-
menntað samfélag, ekki geta leyst
úr ágreiningi án þess að grípa til
hatursáróðurs.
Eitthvað annað?
Að lokum má nefna hina sígildu
hugmynd „eitthvað annað“. Rök-
níðingar hnussa yfirlætisfullir og
halda því fram að engin önnur leið
sé til atvinnuuppbyggingar en
bræðsla málma. Annaðhvort álauð-
ur eða ánauð fátæktar. Trúa menn
því virkilega að engin önnur leið sé
til hagvaxtar og aukinnar velferðar
en að niðurgreiða orku til erlendra
málmbræðslufyrirtækja? Slæm er
þá staðan og smátt hið íslenska
hugvit.
Sjálfur treysti ég einstaklingum
betur en ríkinu til að skapa sér at-
vinnu og lífsgrundvöll. Ég vil að
stjórnvöld geri einstaklingum auð-
veldara fyrir að skapa sína eigin
framtíð. Ég trúi ekki á einfaldar
pakkalausnir, heldur á flókið sam-
starf og framtak einstaklinga í frjóu
samfélagi. Ég þarf ekki að nefna
„eitthvað annað“. Það er fólksins
sjálfs að láta sér detta eitthvað ann-
að í hug. Ef íslenskum stjórnvöld-
um dettur hreinlega ekkert annað í
hug en álver er það kannski meiri
ávísun á þeirra eigin skort á ímynd-
unarafli og sköpunarkrafti en mál-
efnafæð umhverfissinna. Enda er
það ekki hlutverk stjórnvalda að
handstýra atvinnulífinu.
Skömm er að snautlegum mál-
flutningi þeirra sem níða og út-
hrópa heilu samfélagshópana til
þess að þurfa ekki að ræða vits-
munalega við þá. Lítill sé þeirra
sómi.
Snautleg rökræða
Eftir Svavar Knút
Kristinsson
„Skömm er
að snautleg-
um málflutn-
ingi þeirra
sem níða og
úthrópa heilu sam-
félagshópana til þess
að þurfa ekki að ræða
vitsmunalega við þá.“
Höfundur er kerfisfræðingur,
heimspekingur og meistaranemi
í umhverfisfræðum.
HINGAÐ til hafa foreldrar ekki
haft mikið val um menntunarleiðir á
grunnskólastigi en þetta er að breyt-
ast, valmöguleikar eru að aukast á
Íslandi. Ég var mjög glöð þegar ég
fékk tækifæri til að senda börnin mín
í Waldorfskóla í Reykjavík, þar sem
kennslufræðin, uppbygging skóla-
dagsins og námsefnið var nokkuð
frábrugðið því sem ég átti að venjast.
Í Waldorfskólum Rudolf Steiners er
námskráin sniðin að því sem við get-
um kallað þroskaferðalag mannsins.
Meðal þess sem Waldorfskólinn
leggur áherslu á umfram hinn venju-
lega grunnskóla eru listir, handverk
og tónlist alla daga vikunnar, allt
skólaárið. Umræða um menntun
barna tengist gjarnan gagnrýni á að
börnin standi sig ekki nógu vel. Þau
læra ekki nógu vel það sem „mælt“
er hvort þau kunni í grunnskólanum,
t.d. eru þau kannski ekki eins „góð“ í
stærðfræði og börn í Ameríku eða
Asíu. Hvaða hlutverki gegnir grunn-
skólinn? Eiga börn að læra á tölvur
frá 4 ára aldri og vera orðin stærð-
fræðiséní 12 ára? Hvaða hlutverki
gegna próf og einkunnir fyrir 6–14
ára börn? Flest viljum við líklega ala
börnin okkar þannig upp að þeim
takist að verða hamingjusamir ein-
staklingar sem hafa frumkvæði og
þor til að láta drauma sína rætast og
geti sýnt meðbræðrum samkennd og
umhverfi sínu tillitssemi. Nám er
ekki bara að verða góður að læra,
nám er líka að þjálfa hendur sínar
við vinnu og að læra að vera góður
við sjálfan sig og aðra. Skólaleiði og
döpur geðheilsa barna eru einkenni
skólakerfis sem ekki nær því mark-
miði að nemendur blómstri og sjálfs-
mynd þeirra styrkist. Slakt líkam-
legt ástand er líka hluti af því að við
nærum ekki börnin okkar á réttan
hátt og gefum þeim ekki tækifæri til
að nota líkamlega krafta við leik og
störf. Þannig komum við að þeim
þætti sem snertir grundvallaratriði
skólagöngu. Maðurinn er marg-
slungið fyrirbæri og þroski og mann-
legar dyggðir nást varla fram án
þess að hafa heildarmyndina í huga
en ekki eingöngu einstaka þætti eins
og þá sem snerta hugsun og vits-
muni. Þjóðfélagið er með miklar
væntingar og setur í raun mikla
pressu á að börn læri á bókina og
snemmalærdómur þar sem börn nið-
ur í fjögurra ára aldur eru sett inn í
„skólakerfi“ virðist höfða til ein-
hverra uppalenda. Til hvers að fara
að kenna stafi og lestur í leikskóla
þegar börn þurfa ekki að nota lestr-
arkunnáttu fyrr en þau geta lesið
bækur sér til gagns og gleði. Það má
segja að miðað við heildarþroska sé
eðlilegt að fyrst við 8–10 ára aldur
geti nemandi farið að beita hugsun
sinni og athygli inn á ritað mál, bæk-
ur og tölvur, þó er ég ekki að mæla
með tölvum fyrir þennan aldurshóp.
Í raun er það áhyggjuefni hvað börn
sjá lítið til foreldra eða fullorðinna
(t.d. á leikskólum og í skólum) sem
fást við raunverulegt handverk –
margs konar vinnu með höndunum,
allt frá daglegum störfum svo sem
matargerð eða uppþvotti til skap-
andi handverks eins og trévinnu og
hefðbundinnar handavinnu. Eldri
börn fá of sjaldan tækifæri til að
þjálfa hendur sínar m.a. vegna þess
að skólinn býður sífellt minna upp á
handverk í daglegri stundaskrá
sinni. Nútímamaðurinn með allri
sinni vísinda- og tæknihyggju hefur
fjarlægst kjarna mannsins og nátt-
úruna og margir eiga erfitt með að
greina hin rauverulegu gildi í lífinu.
Það er ekki nóg að gildi tengist bók-
legri námsgetu og að siðferðileg gildi
og fyrirmyndir komi úr fjölmiðlum.
Við vitum að mikið af efni, misjöfnu
að innihaldi og gæðum, streymir frá
fjölmiðlunum. Á skjánum birtast fyr-
irmyndir í röðum. Börn meðtaka
boðskapinn og geta ekki annað, þau
líta til hetjanna úr teiknimyndum og
úr tölvuleikjum. Það er athyglisvert
að skoða hvaða raunveruleiki, fyrir-
myndir og gildi birtast í því efni sem
síast inn í börnin okkar gegnum fjöl-
miðla og ýmsa rafmiðla. Við þurfum
að standa vörð um réttindi barna
okkar til að vaxa sem litskrúðugir
einstaklingar þar sem fjölþættir
hæfileikar hugans, hjartans og
handa fá að njóta sín. Fyrir nokkrum
árum fór Waldorfsýning á vegum
Sameinuðu þjóðanna um heiminn og
kallaðist hún á íslensku „Hugur,
hjarta og hönd“. Þessi hugtök gefa
mynd af kjarna hugmyndafræðinnar
og kennsluaðferðum Waldorfskól-
ans. Á fyrstu skólastigum er m.a.
áhersla á leik barnsins og félagsleg
samskipti, á skapandi starf og
handavinnu. Sérstök áhersla er á að
kennarinn segi ævintýri og sögur
með kröftugum fyrirmyndum þar
sem siðferðisgildin spretta fram í
samræmi við hin sérstöku aldurs- og
þroskaskeið barnsins. Ég er sérstak-
lega þakklát fyrir hönd barna minna
fyrir allt það skapandi námsefni sem
skólinn hefur boðið uppá og fyrir það
að engin próf eru á grunnskólastigi.
Waldorfskólinn Sólstafir í Reykja-
vík býður upp á lífrænt grænmet-
isfæði og leggur áherslu á tengsl við
náttúruna enda er staðsetning hans
frábær við Hraunberg í Breiðholti
þar sem stutt er í Elliðaárdalinn.
Waldorfskólinn verður með opið
hús laugardaginn 5. apríl þar sem
áhugasamir foreldrar og nemendur
eru boðnir velkomnir.
Eftir Lilju
Oddsdóttur
„Þroski og
mannlegar
dyggðir nást
varla fram
án þess að
hafa heildarmyndina í
huga.“
Höfundur er Waldorf-leikskóla-
kennari og í Foreldrafélagi
Waldorfskólans Sólstafa.
Þroskaferða-
lag í skóla