Morgunblaðið - 28.06.2003, Side 27

LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 28. JÚNÍ 2003 27
Íslensk náttúra – Ferðalag í
myndum eftir Daníel Bergmann
fjallar í máli og myndum um
villta náttúru Íslands. Hana prýð-
ir fjöldi fágætra mynda af dýrum
og fuglum og ólýsanlega fallegu
landslagi. Slíka bók hefur lengi
skort í flóru íslenskra nátt-
úrubóka.
Í inngangi höfundar segir: „Ég
varð að fara frá Íslandi og búa
erlendis til að skilja tilfinningar
mínar gagnvart landinu sem ól
mig. Í dag vil ég hvergi frekar
vera, hér eru rætur mínar og
þær liggja djúpt. Draumurinn um
framandi ferðalög breyttist, ég
áttaði mig á því að ferðalagið
sem mestu máli skiptir er ferðin
innávið, að kjarnanum. Ég á
margar djúpstæðar upplifanir,
sem staðfesta fyrir mér að í til-
verunni er að verki æðri máttur,
sem hefur af örlæti sínu gefið
mér enn eitt tækifærið til að
færast skrefi framar í leynd-
ardómsfullu þroskaferli sálar-
innar. Af þakklæti heiðra ég
æðri mátt með því að ljósmynda
sköpunarverkið. Hann gaf mér
hæfileikann til að sjá mynd-
rænt, honum til heiðurs nota ég
hann eins vel og ég get. Ferða-
lagið mitt er hafið, það eina sem
skiptir raunverulegu máli.“
JPV útgáfa gefur bókina út en
hún er einnig gefin út á ensku
undir heitinu Icelandic Wildern-
ess – A Photographic Journey
Bókin er 128 blaðsíður í stóru
broti. Prentsmiðjan Oddi hf.
prentaði.
Ferðabækur
BÓKAÚTGÁFAN Forlagið sendir
nú frá sér pólska útgáfu bók-
arinnar Ísland - landið hlýja í
norðri eftir Sigurgeir Sig-
urjónsson, Islandia - Ciep-y kraj
na Pó-ocy í þýðingu Katrínar Guð-
mundsson.
Bókin kom fyrst út árið 1994 á
nokkrum tungumálum en á þeim
níu árum sem síðan eru liðin
hafa fleiri tungumál bæst í hóp-
inn og eru nú alls orðin 14 tals-
ins. Fyrir vikið telst bókin vera sú
Íslandsbók sem fáanleg er á
flestum tungumálum. Jafnframt
er hún einn vinsælasti bókartitill
Íslandssögunnar en um 60.000
eintök af henni hafa nú selst og
enn er ekkert lát á sölunni. Það
er því vel við hæfi að þessi bók
sem farið hefur svo víða skuli nú
einnig vera til á pólsku.
Sigurgeir Sigurjónsson er höf-
undur margra vinsælustu ljós-
myndabóka sem gerðar hafa ver-
ið um íslenska náttúru. Fyrsta
bók hans af þessum toga var Ís-
landslag, ein glæsilegasta nátt-
úrumyndabók sem komið hefur
út hérlendis. Hann er einnig höf-
undur bókarinnar Amazing Ice-
land sem hefur selst í um
25.000 eintökum og árið 2002
kom út Íslandssýn eða Lost in
Iceland sem sló í gegn og var
mest selda bókin hér á landi
mánuðum saman á síðasta ári.
Bókin er 144 blaðsíður. Prent-
un: Nørhaven A/S, Danmörku.
Höfundur texta: Torfi H. Tulinius.
Kápuhönnun og útlit: Elísabet
Ann Cochran. Leiðbeinandi verð
er 1.990.
HÉR á landi hefurlöngum verið djúp gjámilli fylgismanna djass-ins og þeirra sem unna
klassískri tónlist.
Gömlu meistararnir voru allt að
því helgir menn í augum aðdáend-
anna og afurðir þeirra, meist-
araverkin svonefndu, kölluð „æðri
tónlist“.
Djassinn og dægurlög voru
gjarnan spyrt saman í eina bendu
sem mörgum þótti „óæðri“ tónlist.
Þeir allra velviljuðustu í klassíska
geiranum töluðu um „létta tónlist“
og átti það jafnt við um djass sem
dægurlög.
Og djassunnendur svöruðu fyrir
sig: töluðu af nokkurri foragt um
allt sinfóníugargið og fúgurnar,
sem þeir töldu að væri með öllu
ofvaxið skilningi svokallaðs al-
mennings; að mestu leyti snobb og
fordild þeirra sem þættust merki-
legri en aðrir, og upp yfir venju-
legt fólk hafnir á andlega sviðinu.
Mér hefur alltaf fundist þetta
fáránlegt þref.
Flokkun í tónlist er vissulega
staðreynd á okkar menning-
arsvæði, og á sér sögulegar rætur.
Samt ber ávallt að hafa í huga að
allt eru það hjálparhugtök, mörkin
óljós og stundum villandi.
Það skiptir ekki máli í hvaða
tóntegund lagið er, aðalatriðið er
að það hrífi okkur. Bragarháttur
kvæðis er ekki aðalatriði, heldur
áhrifamáttur þess.
Og þótt Mozart hafi stundum
samið lystilega í G-dúr nægir ekki
að velja sér G-dúr til þess að
verða eins og Mozart.
Ef við notum ekki hjálp-
arhugtökin rétt ruglum við saman
aðalatriðum og aukaatriðum; dóm-
greind okkar brenglast; skynjun
okkar er röng. Þetta kallaði
Adorno „falsches Bewusstsein“.
Þegar djassinn barst til Evrópu
gætti fljótlega áhrifa frá honum í
verkum hinna ágætustu tónskálda.
Djassáhrif má finna á fyrri hluta
20stu aldar. Og í Bandaríkjunum,
upprunaálfu djassins, reyndi snill-
ingur á borð við Gershwin að
bræða dægurlög, blús og djass
saman við klassíkina: sinfónískur
djass kallaðist útkoman.
Hér á landi var Gunnar Reynir
fyrstur manna, að ég hygg, til að
blanda saman djassi og klassík,
hefja sig yfir og upp fyrir hina
þröngsýnu flokkun og það ein-
strengingslega mat sem henni
fylgir. Þetta var oft kallað „þriðja
leiðin“ eða third stream.
Síðan hefur verið erfitt að
flokka tónlist Gunnars Reynis. Er
þetta djass, framúrstefna,
elektróník, dægurlög, alþýðu-
tónlist, trúartónlist, eða hvað?
Bræðingur af þessu öllu? Spyr sá
sem ekki veit.
Ég held að Gunnar Reynir hafi
meðvitað og ómeðvitað hlustað á
sína innri rödd. Jón Nordal hefur
sagt að menn eigi að semja þá
músík sem sé í sátt við þá sjálfa.
Þetta eru einföld orð; í þeim felst
mikil viska.
Ungverska tónskáldið Györgi Ligeti, sem ný-lega varð áttræður,einn helsti tónjöfur
vorra tíma, segir að menn eigi að
skrifa það sem þeim detti í hug –
en um leið – stæla aldrei aðra.
Þetta er nokkuð erfitt þegar betur
er að gáð, og hygg ég að Gunnar
Reynir hafi alltaf haft þetta tvennt
að leiðarljósi.
Gunnar Reynir kom úr djass-
inum. Hann byrjaði sem hljóðfæra-
leikari, var afburðagóður víbra-
fónisti. Hann spilaði mjög vel, var
tæknilega flinkur, smekkvís og
frjór. Ég kann ekki að skýra út
leyndardóm góðs djassara í orð-
um. Best er að hlusta og skynja.
En Gunnar Reynir hafði eitt-
hvað af hinum sígildu gæðum sem
lifa af fjölbreytilegar tískustefnur
djassleiksins, líkt og Guðmundur
heitinn Ingólfsson píanóleikari eða
saxófónistinn Gunnar Ormslev, fé-
lagi og meðleikari Gunnars Reynis
til margra ára. Þeim var öllum
náðargáfan í blóð borin.
Kannski var þetta lífs- og leik-
gleði, sem nærðist á forvitni og til-
raunagleði.
Gunnar Reynir spilaði víðaum lönd með mörgumstórhöfðingjum djassins:Ronnie Scott, Chet Bak-
er, Lee Konitz, Stephan Grappelli,
Sven Asmundssen og fleirum.
Það kom að því að Gunnar
Reynir fór í skóla til að nema tón-
list. Ég vil ekki segja til að
mennta sig. Hann var alltaf vel
menntaður. Kannski mest vegna
forvitni.
Nú á tímum vilja margir halda
því fram að skólaganga og mennt-
un sé hið sama.
Svo er þó ekki. Við skulum ekki
halda að allir þeir sem hafa lokið
háskólaprófi séu menntaðir, og
þeir óskólagengnu ómenntaðir.
Áður fyrr vissi hver Íslendingur
að bóndi, verkamaður eða sjómað-
ur gat verið hámenntaður þótt
hann eða hún væri lítt skólageng-
inn. Og við vissum að til voru illa
menntaðir fagidjótar. Gunnar
Reynir lærði tónfræðigreinar og
tónsmíðar hjá Jóni Þórarinssyni í
Tónlistarskólanum í Reykjavík, en
svo fór hann til Hollands og nam
hjá hinum ágætasta meistara, Ton
de Leeuw, sem var mikill áhrifa-
maður og frumkvöðull í hollenskri
tónlist og raunar víðar um lönd;
hið prýðilegasta tónskáld með víða
yfirsýn og afburðakennari. Nokk-
ur önnur íslensk tónskáld lærðu
síðar hjá Ton, þ.á m. Jónas Tóm-
asson, Snorri Sigfús Birgisson,
Lárus H. Grímsson og kannski
fleiri. Gunnar Reynir dvaldi í Hol-
landi frá 1964 til 1975 með hléi á
milli.
Auk þess nam Gunnar Reynir
raftónlist og tónfræði hjá Gott-
fried Michael König við Institut
voor Sonologie í Utrecht.
Þar voru gerðar merkar til-
raunir í raftónlist og sambandi
komið á milli tölvuheimsins og
tónlistar.
König kom frá Þýskalandi, hafði
verið náinn samstarfsmaður
Stockhausens um árabil í Köln,
einhver frjóasti hugsuður í tón-
fræðum okkar tíma og snilld-
artónskáld. Tónlistarlíf í Amst-
erdam og Utrecht var fjölbreytt á
þessum árum og margt í gerjum.
Svo er enn. Hollendingar eru mjög
alþjóðlegir í hugsun, fljótir að til-
einka sér nýjungar, opnir, um-
burðarlyndir og forvitnir. For-
dómaleysi hefur fleytt Niður-
lendingum langt á menningar-
sviðinu.
Þetta reyndist Gunnari Reyni
góður skóli, gott veganesti þegar
heim kom.
Ísland var miklu einangraðra og
fólk fordómafyllra þá en í dag.
Breytingin hér heima er ótrú-
leg, þrátt fyrir að útúrboruháttur
og útnesjamennska – þessi vonda
blanda af minnimáttarkennd og
sjálfsánægju – þrífist hér enn.
Gunnar Reynir samdi Sam-stæður snemma á ferlisínum. Það var einhverskonar sambræðsla,
kammerdjass. Tónlist sem hafði
fágað yfirbragð hinnar klassísku
stofutónlistar en sveiflu djassins.
Þetta reyndu þeir í Modern Jazz
Quartet, víbrafónsnillingurinn
Lyonel Hampton og félagar, en
Hampton var án efa fyrirmynd
Gunnars Reynis að mörgu leyti.
Ekki veit ég gjörla hver er mun-
ur á kammerdjassi og hinum upp-
runalega eða hefðbundna djassi.
Þó gæti hann verið þessi: í djass-
inum er hljómagangur hinn sami í
öllum sólóum en í kammerdjass-
inum er sérstakur hljómagangur
fyrir hverja sóló. Í báðum tilfellum
er spuninn jafnmikilvægur.
Gunnar Reynir samdi mikið af
söngtónlist, og má segja að hann
hafi verið „hirðtónskáld“ Pólýfón-
kórsins um árabil. Hann samdi
messur og messuþætti við latínu-
texta og í Missa piccola fyrir ein-
söngvara, kór, flautu og orgel læt-
ur hann syngja samtímis
latínutexta og Passíusálma Hall-
gríms Péturssonar. Enn er verið
að blanda saman ólíkum hlutum á
óhefðbundinn hátt.
Sönglög Gunnars Reynis viðljóð Halldórs Laxness eruveigamikill þáttur í listhans. Enn er sótt á óvana-
leg mið. Skáldskapur Halldórs er
stundum nokkuð súrrealískur og á
hann þar nokkra sérstöðu meðal
íslenskra skálda.
Og Gunnar Reynir finnur
skemmtitóna fáránleikans sem
fara þessum skáldskap einkar vel.
Gott dæmi um þetta eru lögin í
Saungbók Garðars Hólm.
Mörkin eru oft óglögg milli
klassíkur og djass, sönglags og
dægurlags, alvöru og skemmtunar
hjá Gunnari Reyni. Smellurinn
Maður hefur nú – sérkennilegur
eyrnaormur; blús eða slagari með
Kurt Weill-ívafi – er dæmi um
þetta. Textinn er eftir tónskáldið:
Maður hefur nú, maður hefur nú,
lent í öðru eins í vetur,
og staðið sig, og staðið sig
svo miklu, miklu, miklu betur.
Ef það gengur seint, næstum ekki neitt,
þá munum við vinna að því í vor.
Ef það gengur ekki í vor og ekki nú í sumar.
þá heppnast allt saman í haust – örugglega.
Þetta er söngur um hið fárán-
lega í daglega lífinu, kvæði sem
hefur merkingarlausa merkingu.
Lagið er skoplegt og sorglegt í
senn, chaplinskt.
Það eru fleiri svona textar sem
Gunnar Reynir hefur sett saman.
Hér eru tveir úr 52 lögum og
aukalagi fyrir hlaupársdaginn
handa nemendum á öllum aldri:
Af hverju heitir það heitavatnið heita vatnið?
Af hverju heitir það heita vatnið heitavatnið?
Eitthvað verður það að heita – vatnið.
Hvað sagði þumalputtinn við dyrabjölluna
þegar hún svaraði ekki? „Ertu eitthvað biluð,
góða mín?“
Kammermúsík Gunnars Reynis
er sá vettvangur þar sem tónmál
nútímans sameinast djassinum
hvað nánast. Uppruninn og skóla-
gangan mynda persónulegan stíl.
Ég nefni nokkur dæmi: Hvera-
litir fyrir píanó, Burtflognir papp-
írsfuglar fyrir blásarakvintett og
strengjakvartettinn Net til að
veiða vindinn.
Annars er erfitt að lýsatónsmíðastíl GunnarsReynis í stuttu máli.Hann spannar fjölmörg
stílbrigði frá framúrstefnu og raf-
tónlist til hins hefðbundna, sveifl-
ast milli hins óvanalega og þess
vanalega. Veraldleg tónlist
raunsæis og fáránleika fléttast
saman við andleg lög trúar-
tónlistar á óvanalegan og óvæntan
hátt í fjölbreyttu og óhátíðlegu
lífsstarfi.
Ég leyfi mér að sletta ensku í
lokin og staðhæfi að þetta sé bara
„full blood music“ þegar allt kem-
ur til alls.
Gunnar Reynir
Sveinsson sjötugur
Morgunblaðið/Sverrir
Gunnar Reynir Sveinsson tónskáld.
Höfundur er tónskáld.
Eftir Atla Heimi Sveinsson