Morgunblaðið - 12.11.2003, Blaðsíða 26

UMRÆÐAN
26 MIÐVIKUDAGUR 12. NÓVEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Range Rover TD VOUGE
árg. 2003 ek. 15 þ. km.
Einn með öllu, 19“ felgur.
Verð 9.500 þús.
Range Rover 4.4i
árg. 2003 ek. 6 þ. km.
Einn með öllu, 20“ felgur.
Verð 10.900 þús.
Til sýnis og sölu á bílasölunni bill.is símar 577 3777 • 893 9500
MARGIR Rússar eru kaldhæðnir
í kímni sinni. Eftir einum þeirra er
haft, að breyta megi fiskabúri í fiski-
súpu, en ekki öfugt!
Þessi ummæli eiga
við um þorsk og
annan botnfisk; ógn-
vænlegt er að ekki
virðist vera hægt að
reisa hann við ef
hann er kominn í
slæmt ástand. Það er nánast alls
staðar sama sagan hvert sem litið er
um allt Norður-Atlantshaf varðandi
tugi stofna og þótt ekki sé farið út í
undirstofna þeirra; nánast óumdeilt
er nú að þeir finnast með vissu víð-
ast hvar. Ástandið við Færeyjar
virðist hvað best, en ekki er vitað
hversu djúpt fiskur var sokkinn á
síðasta áratug. Ef fiskur verður
kynþroska mjög smár eða ungur
miðað við það sem var er það nánast
óbrigðul vísbending um að hann sé í
hættu. Barentshaf er viss ráðgáta,
en ekki er vel vitað hvaðan nýliðar
koma; veiðar á þorski eru nú aðeins
helmingur af því sem var; kyn-
þroskaaldur þess hluta fisksins, sem
hrygnir við Hálogaland, hefur nú
lækkað um 4-5 ár á tæpri öld. Líf-
massi í Maine-flóa og á
Georgsbanka við Bandaríkin hefur
eitthvað skánað eftir alvarlega lægð
1995, en það er ekki þorskur sem er
eflst hefur; á miðin er kominn karfi,
gulstirtluflyðra og ýsa. Þetta er ekki
fyrsta dæmið um að fyrsti fiskurinn,
sem hagnist á óförum þorsks, er ein-
mitt ýsa.
Í Írlandshafi, Skagerak, Katte-
gat, Eystrasalti, Suður-Noregi,
Norðursjó; við Bretlandseyjar allan
hringinn, Vestur-Grænland sem
Austur-Grænland, Kanada og
Bandaríkin er þorskur hruninn. Já,
þetta er skelfilegt; það er ábyrgð-
arleysi að stinga hausnum í sandinn
varðandi of snemmbæran kyn-
þroska í íslenskum þorski; það ger-
ist í vaxandi mæli með hverju ári.
Sjómenn þekkja breytingarnar
Björn Ævar Steinarsson (BÆS)
fiskifræðingur skrifar í Morg-
unblaðið 7.11. undir fyrirsögninni:
„Þorskurinn þjáist ekki af hungri.“ Í
skrifum sínum er hann að andæfa
viðtalsgrein við Kristinn Pétursson
fiskverkanda (KP) í „Úr verinu“
6.11. Hann sagði að 4 ára fiskur væri
42% þorsksins í afla á hrygning-
artíma 2001 og 2002, en rúmlega
50% í vor sl. og gagnrýnir Hafró
harðlega fyrir að taka ekki tillit til
þessa og að ungfiskur sé soltinn
vegna ætisskorts og sé offriðaður;
sveltið framkalli síðan snemmbæran
kynþroska; vöxtur minnkar þá og
náttúrulegur dauði vaxi í kjölfarið.
KP taldi að þetta hefði átt að vera
verkefni sérfræðingsins Andrew
Rosenbergs, sem fenginn var í tví-
gang til að skoða aðferðir Hafró;
gögn stofnunarinnar segir KP vera
rangar. Þess vegna á að auka veiði-
heimildir, segir hann.
BÆS segir ofangreindar pró-
sentur rangar og fara verði eftir
togararallinu; skv. því er 4 ára fisk-
ur aðeins 5% kynþroska í ár; hann
segir ennfremur að kynþroski
þorsks í afla fyrrihluta árs sé of-
metinn vegna þess að þá beinist
veiðin töluvert í kynþroska fisk,
auk þess velja veiðarfæri stærsta
fiskinn úr; af þessum ástæðum séu
tölur KP rangar.
Þetta er skelfilegt. Sjómenn á
vertíð hafa semsé veitt vitlausan
fisk, sem er ekki í samræmi við
rallið. Ætli þessi tilhneiging hafi
ekki alla tíð verið? Hefur ekki allt-
af verið sótt í vertíðarfiskinn eða er
fiskurinn nú slyngari en áður við
að smjúga í gegn um möskva? Eða
er kannski botnvarpa hér öðru vísi
en annars staðar? Benda má BÆS
á að þetta blindaði einnig Kan-
adamenn, sem rýndu í sínar rall-
tölur fram í rauðan dauðann fyrir
hrunið. Hinn mikli náttúrulegi
dauði þar kom ekki í ljós fyrr en
notaðar voru merkingar fiska. Þótt
KP hafi skjöplast í tölum fyrir
2003, hefur hann haft „fingurinn á
púlsinum“ í áratugi; hyglisgáfa
hans og tuga sjómanna eða hundr-
uða er til að taka mark á; þeir hafa
séð lélegan kynþroska smáfisk í
vaxandi mæli að undanförnu. KP
hefur tekið myndir af smáfiski,
sem fannst í maga stórþorsks, 40
cm þorskur, ýsa og steinbítur; allt
kynþroska smátittir. Greinarhöf-
undur hefur gögn sem eru um
þorsk tekinn í Breiðafirði og úti
fyrir Vestfjörðum; þau sýna að
jafnvel 3-4 ára fiskur er lónandi
grunnt á vertíð og finnst þá vænt-
anlega lítið í ralli. BÆS væri nær
að reyna að finna ástæður þess að
svo mikill munur er á kynþroska
smáfisks í ralli og í afla á vertíð til
að átta sig á alvarleika málsins.
Hvað veldur snemmbærum
kynþroska?
Tilgáta KP um að svelti valdi of
snemmbærum kynþroska er ekk-
ert ný af nálinni þótt BÆS viti ekki
um það að eigin sögn. Ýmsir vís-
indamenn hafa talið sig sjá það
(Stearns, Crandall, 1984), en of
bráðþroska smáfiskur hefur einatt
verið að stórum hluta lélegur; sú
tilgáta um ástæður hefur nú verið
hrakin ýtarlega af vísindamönn-
um; sýnt hefur verið fram á að erfða-
fræðilegar ástæður eru fyrir mikilli
lækkun kynþroskaaldurs; vís-
indagreinar þessa efnis skipta nú
tugum. Lélegt ástand er því flókin
afleiðing en ekki orsök. Í fund-
argerðum Alþjóða hafrannsókna-
ráðsins í des. sl. og nú í síðasta
fréttablaði þess (No 40, sept. 2003) er
grein eftir M. Heino, en hann hefur
átt samstarf með vísindamönnum af
mörgum þjóðernum. Nokkuð ljóst er
að stærðarval með netveiðarfærum
veldur erfðareki (genetic drift)
smám saman; það er búið að sanna í
tilraunum með eina fisktegund sem
verður kynþroska ársgömul. Erfða-
rek í náttúrinni er erfitt að sanna; lít-
ill og lélegur kynþroska ein-
staklingur getur orðið það af öðrum
ástæðum eins og sulti t.d.; til að ráða
úr því verða til að koma skilgrein-
ingar. Í einum hópi fiska geta verið
einstaklingar, sem hafa mismunandi
svipgerð; þeir virðast ekki vera eins
og hinir af einhverri ástæðu. Ef mis-
munurinn erfist og kemur fram í
hópi afkomenda er munurinn erfða-
fræðilegur, með aðra arfgerð. Til að
finna út muninn hafa Heino og sam-
starfsmenn notað flókna tölfræði til
að aðgreina (disentangle) svipgerð
og arfgerð. Með því að reikna út
„probabilistic reaction norm“ fyrir
fiskstofna má sjá hvort undirhópar í
stofni hafa erfðafræðilegan mun eða
ekki. Þeir Heino og félagar hafa
fundið erfðamun í mörgum fisk-
stofnum í Norður-Atlantshafi; þeir
fullyrða að vísindamenn og stjórn-
endur veiða verði að taka mið af
þessu.
Örlagadómur
Það er sem nauðhyggja eða ör-
lagadómur að þróun botnfiska stefni
bara í eina átt; vísindamenn hafa
sýnt fram á að erfðabreytingum, sem
orðið hafa á 25 árum, verði vart snúið
við nema á öld með tilteknum erf-
anleika; ekki er víst að það geti gerst.
Þetta er eins og að missa fingur, einn
og síðan fleiri; þeir verða ekki end-
urheimtir. Þar sem þetta blasir við
er fánýtt að karpa um það hvort
helmingur þorsksins, meira eða
minna, sé orðinn erfðabreyttur eða
ekki. Ef menn rýna bara í ralltölur er
voðinn vís. Sá fiskur sem breyst hef-
ur rjátlast neðan af stofnunum, eins
og kartöflusmælki, og þetta er ekk-
ert öðru vísi hér en annars staðar;
spurningin er bara hversu langt þró-
unin er komin og hvað unnt er að
gera til að stöðva hana og snúa við í
ljósi þeirrar þekkingar, sem þegar
liggur fyrir.
Rússnesk fiskisúpa
Eftir Jónas Bjarnason
Höfundur er efnaverkfræðingur.
FLOKKARNIR vinstra megin við miðju íslenskra stjórnmála hafa lokið
landsfundum sínum. Fyrstu landsfundum að loknum kosningum til Alþing-
is. Kosningum sem mörkuðu þau þáttaskil að einn flokkur gnæfir yfir svið-
ið á vinstri kantinum og setti það sögulega strik í bæk-
urnar að rjúfa 30% múrinn. Fyrstur íslenskra
jafnaðarflokka.
Sá dapurlegi tími er liðinn að 3-4 flokkar hími hver í sínu
horni félagshyggjunnar með klærnar hver í öðrum í stað
þess að sameinast gegn Sjálfstæðisflokknum.
Okurvextir og almannahagsmunir
Samfylkingin er orðinn sá valkostur vinstrimanna sem til var stofnað og
um leið burðarás allrar stjórnmálaumræðu í landinu. Skýrast kom það
fram þegar að viku eftir landsfund flokksins og dagana sem landsfundur
VG fór fram hverfðist meginumræða fjölmiðlanna um Samfylkinguna og
þær framsæknu hugmyndir sem fram komu á landsfundi hennrar. Örvænt-
ingarfull hróp VG um að þeir væru eini valkosturinn til vinstri voru í besta
falli veik og hjáróma.
Samfylkingin er eini valkostur vinstrimanna enda hreyfiafl alls þess sem
lítur að almannahagsmunum í samfélaginu. Hvort sem um ræðir aðild-
arumsókn að Evrópusambandinu til að freista þess að lækka okurvexti
bankanna á lánsfé og lúxusverðið á matvælum. Eða til að tryggja viðgang
og framtíð heilbrigðiskerfisins þar sem réttlæti og jafn aðgangur er mark-
miðið og þjóðinni forðað frá hinni amerísku leið Sjálfstæðisflokksins.
Eitt heilbrigðiskerfi fyrir alla
Hið djarfa útspil formanns Samfylkingarinnar í heilbrigðismálum hefur
vakið mikla athygli eins og von er þegar þungt er stigið til jarðar í þunga-
miðju þjóðfélagsins. Um leið hefur það valdið misskilningi og útúrsnúningi
hjá t.d. vinstrigrænum sem einsog alltaf eru sjálfkrafa á móti öllu umræðu-
laust.
Í sinni einföldustu mynd ætlar Samfylkingin að ræða heilbrigðismálin
fordómalaust og leita allra leiða til að efla heilbrigðiskerfið. Gera það hæg-
kvæmara og fá meiri og betri þjónustu fyrir fólkið í landinu fyrir minna fé.
Við jafnaðarmenn ætlum að tryggja jafnan aðgang í einu kerfi fyrir alla.
Ameríska leiðin
Við ætlum að bjarga heilbrigðiskerfinu frá tveggja kerfa hugmyndum
sjálfstæðismanna. Amerísku leiðinni. Leið óréttlætis og forréttinda þar
sem hinir efnameiri kaupa sig fram fyrir þá efnaminni. Út á það gengur
landsfundarsamþykkt Samfylkingarinnar og þær hugmyndir sem formað-
ur flokksins, Össur Skarphéðinsson, kynnti í ræðu sinni á fundinum. Það
verður einungis gert með því að skoða allar leiðir að markmiðinu.
Við vitum hvert við ætlum og munum, óhrædd við afturhaldið, kanna
alla mögulega kosti til þess. Hinir geta verið sjálfkrafa á móti og útnefnt
sig sem valkosti til þessa og hins. En valkostirnir verða oft að engu ef menn
þora ekki öðru en að vera sjálfkrafa á móti öllu sem til framfara horfir.
Eini valkostur vinstrimanna
Eftir Björgvin G. Sigurðsson
Höfundur er alþingismaður Samfylkingarinnar.
UMMÆLI Össurar Skarphéð-
inssonar á landsfundi Samfylking-
arinnar um markaðsvæðingu í heil-
brigðiskerfinu komu
skemmtilega á óvart.
Með þeim tók hann í
raun undir stefnu
Heimdallar og Sjálf-
stæðisflokksins í
heilbrigðismálum.
Slíkum stuðningi ber
að fagna enda er mikil þörf fyrir
endurskipulagningu á kerfinu. Það
voru undirrituðum mikil vonbrigði
þegar Framsóknarflokknum var eft-
irlátið heilbrigðisráðuneytið sl. vor,
enn eitt kjörtímabilið en það hefur
undanfarin tólf ár verið undir þeirra
stjórn. Á þeim tíma hefur hægt þok-
ast í þá átt að kostir einkaframtaks-
ins séu nýttir innan geirans.
Vandi heilbrigðiskerfisins og
stjórnmálamanna
Heilbrigðiskerfið snertir allar
fjölskyldur í landinu á einn eða ann-
an hátt. Þrátt fyrir það var lítið sem
ekkert fjallað um málefnið í kosn-
ingabaráttunni fyrir sl. alþing-
iskosningar. Það lítur út fyrir að
stjórnmálamenn hafi takmarkaðan
áhuga á að finna lausn á úrlausn-
arefnum heilbrigðiskerfisins þar
sem þau eru oft ekki álitin auka vin-
sældir. Vandamál heilbrigðiskerf-
isins aukast hins vegar stöðugt og
stafa m.a. af því að kerfið er rekið á
föstum fjárlögum frá ríkinu. Þrátt
fyrir lögin fara heilbrigðisstofnanir
ítrekað fram úr fjárheimildum og
reglulega birtast fréttir af kröfum
um aukinn fjárstuðning ellegar verði
deildum lokað. Kostnaðurinn við
heilbrigðis- og tryggingakerfið
eykst stöðugt og nemur nú þegar
um 40% af útgjöldum ríkisins þrátt
fyrir að íslenska þjóðin sé ung í sam-
anburði við flest önnur þróuð ríki.
Því má fastlega reikna með að heil-
brigðiskostnaður þjóðarinnar aukist
á næstu áratugum verði ekkert að
gert. Hærri meðalaldur er þjóðinni
dýr og því verður að finna skipulag
sem nýtir betur þá fjármuni sem til
þessa mikilvæga málaflokks renna.
Hvað leggja ungir
sjálfstæðismenn til?
Heimdallur leggur til að ríkið auki
samstarf við einkaaðila um rekstur
heilbrigðisþjónustu og nýti þannig
kosti einkaframtaksins innan geir-
ans. Með því að mæla fyrir auknu
samstarfi ríkis og einkaaðila (einka-
framkvæmd) í heilbrigðiskerfinu er
ekki verið að leggja til breytingar á
almannatryggingakerfinu. Þess
vegna er rangt að halda því fram að
einkaframkvæmd muni leiða af sér
tvöfalt kerfi, eitt fyrir þá efnameiri
og eitt fyrir þá efnaminni. Með
einkaframkvæmd er þáttur kaup-
anda og seljenda heilbrigðisþjónustu
(sem í dag er oftast í báðum tilvikum
ríkið) aðskilinn og skapað eðlilegt
rekstrarumhverfi. Þar með fær heil-
brigðisstarfsfólk aukið sjálfstæði,
aukna ábyrgð og hvata til að gera
betur. Einnig er líklegt að kostn-
aðarvitund innan heilbrigðiskerf-
isins aukist ef rekstraraðilar eiga á
hættu að bera hallann af illa rekinni
starfsemi. Ennfremur mun nýting á
tækjum, búnaði og starfskröftum
aukast. Á þennan hátt er hægt að
nýta jákvæða eiginleika og orku ein-
staklingsframtaksins, sjúklingum og
skattborgurum til framdráttar.
Sú staðreynd að stærsti flokkur
vinstrimanna á Alþingi hefur tekið
undir sjónarmið ungra sjálfstæð-
ismanna er ánægjuleg. Það eykur
líkurnar á að meirihluti Alþingis
verði hlyntur auknu samstarfi ríkis
og einkaaðila um rekstur heilbrigð-
isþjónustu, þjóðinni til heilla.
Sjónarmið Heimdallar
fær óvæntan stuðning
Eftir Atla Rafn Björnsson
Höfundur er formaður Heimdallar.