Morgunblaðið - 06.04.2004, Blaðsíða 30

UMRÆÐAN
30 ÞRIÐJUDAGUR 6. APRÍL 2004 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐA um skólagjöld við
Háskóla Íslands hefur að nokkru
leyti snúist um hvort frumkvæði
eigi að koma frá Háskólanum eða
stjórnvöldum. Endanleg ákvörðun
um skólagjöld verður einungis
gerð með atbeina Alþingis og því
ljóst að stjórnvöld þurfa að standa
að slíkri ákvörðun. Um leið er
mikilvæg spurning hvernig Há-
skóli Íslands á að koma að málinu.
Háskólinn ákvarði
kennslukostnað og stjórnvöld
ákveði skólagjöld
Háskóli Íslands getur ákvarðað
kennslukostnað í hverri grein.
Kennslukostnaðurinn er skil-
greindur í reiknilíkani sem er hluti
af samningi menntamálaráðuneytis
við skóla á háskólastigi. Reiknilík-
anið tekur mið af eðli námsins
(þ.e. kennslufyrirkomulagi) og
gert er ráð fyrir ákveðnum lág-
marksfjölda nemenda í hverri
námsgrein. Deildir Háskólans geta
reiknað kennslukostnað í ein-
stökum greinum út frá reikni-
líkaninu, en tekið að auki tillit til
þess metnaðar og gæðastaðals sem
deildirnar setja sér, fjölda nem-
enda, launa kennara, samkeppni
innanlands sem utan og fleiri
þátta. Á þennan hátt er hægt að
setja verðmiða á hverja námsleið.
Fjárframlag ríkisins til kennslu
við Háskóla Íslands miðast við til-
tekinn hámarksfjölda nemenda í
hverri fræðigrein og auðreiknað er
hvert framlag ríkissjóðs er til
kennslu nemenda í hverri grein. Í
greinum þar sem framlag ríkisins
er jafnt kennslukostnaði er ekki
þörf á skólagjöldum. Þær greinar
eru þó fleiri þar sem námskostn-
aður á hvern nemanda er hærri en
framlag ríkisins og er skólanum
nauðsynlegt að fá tekjur til að
bæta þann mun. Í sumum tilvikum
gætu skólagjöld brúað þetta bil. Í
öðrum tilvikum, t.d. í fámennum
námsgreinum, sem teljast mik-
ilvægar fyrir íslenskt
þjóðfélag, kæmi til
greina að leita eftir
sérstökum stuðningi
stjórnvalda eða ann-
arra.
Háskólinn á að
ákvarða kennslu-
kostnað í samræmi
við stefnu skólans og
gæðastaðal. Háskól-
inn gerir síðan þá
kröfu til stjórnvalda
að þau greiði þennan
kostnað að fullu fyrir
hvern nemanda, en að öðrum kosti
gefi þau skólanum kost á að brúa
bilið með skólagjöldum.
Hvað kostar að
vera í háskóla?
Kostnaður háskólanema af námi
sínu liggur fyrst og fremst í þeim
vinnutíma sem þeir leggja í námið.
Háskólanemar eru ungt og atorku-
samt fólk á besta vinnualdri og má
giska á að hver þeirra gæti haft
1,5 – 2 milljónir króna í atvinnu-
tekjur á hverju námsári. Þannig
reiknast fjárfesting háskólanema
sem lýkur fyrstu háskólagráðu
(þ.e. 3 til 4 ára námi) u.þ.b. 5
milljónir, en þeir sem ljúka emb-
ættis- eða meistaraprófi (þ.e. 5 til
6 ára námi) hafa fjárfest 8-10
milljónir króna með vinnuframlagi
sínu.
Háskólanemar eiga mikið undir
gæðum þeirrar kennslu og hand-
leiðslu sem þeim er veitt. Enginn
þarf að efast um almennt sam-
hengi kennslukostnaðar og gæða.
Tekjuháir háskólar geta ráðið
fleiri og eftirsóttari kennara,
kennt stúdentum í minni hópum,
búið þeim betri starfsaðstöðu
o.s.frv. Í Háskóla Íslands er
kennslukostnaður töluvert lægri
heldur en sá „fórnarkostnaður“
sem nemendur leggja fram með
vinnu sinni. Skólagjald t.d. 100.000
krónur á ári myndi hækka
kennslufé um nærri þriðjung í
ódýrari námsgreinum, en einungis
auka tilkostnað nemenda um rúm
5%. Það væri góð fjárfesting fyrir
nemanda að fá þriðjungi betri
kennslu fyrir 5% aukningu á heild-
arkostnaði við námið.
Metnaður Háskóla
Íslands og Íslendinga
Almennt séð er samhengi milli
efnahags háskóla og gæða í
kennslu og rannsóknum. Bestu og
frægustu háskólar heims eru auð-
ugar og tekjuháar stofnanir. Það
er mesta furða hvað Háskóla Ís-
lands hefur tekist að halda miklum
gæðum í rannsóknum og kennslu
þrátt fyrir rýr fjárráð. Samningur
Háskólans og menntamálaráðu-
neytis, sem byggður var á sænsku
reiknilíkani, var stórt framfara-
skref. Þar var sett það markmið
að fjármögnun Háskóla Íslands
skyldi verða álíka og lágmarks-
fjármögnun sænskra háskóla. Að
þessu markmiði er enn stefnt og
vantar nokkuð á að það náist. Í
líkani menntamálaráðuneytisins er
gert ráð fyrir að laun háskóla-
kennara séu nær þriðjungi lægri
en þau eru í raun. Auk þess vantar
þann stuðning við grunnrann-
sóknir háskólakennara sem
sænska líkanið gerir ráð fyrir, svo
og greiðslur vegna „klínískrar“
kennslu og aðstöðu á háskóla-
sjúkrahúsum.
Það ætti að vera okkur Íslend-
ingum umhugsunarefni að æðstu
menntastofnun þjóðarinnar sé sett
það markmið að ná lágmarksstaðli
sænskra háskóla hvað varðar fjár-
mögnun. Er það okkar markmið
að Háskóli Íslands stefni að því að
verða jafn og miðlungs sænskur
háskóli? Stendur miðlungs háskóli
undir væntingum íslensks þjóð-
félags á nýrri öld? Yfirvöld
menntamála og Háskólans þurfa
að svara þessari spurningu af
hreinskilni og án þess að ímynda
sér að á Íslandi sé annað sam-
hengi milli verðs og gæða í há-
skólastarfi en þekkist í öðrum
löndum.
Lokaorð
Við leggjum því til að:
a) Háskóli Íslands ákvarði
kennslukostnað í hverri grein á
sínum forsendum og með hlið-
sjón af reiknilíkani.
b) Háskólinn óski eftir framlagi
ríkissjóðs til að greiða kennslu-
kostnað hvers nemanda að
fullu, en fái heimild til skóla-
gjalda að öðrum kosti.
c) Sérstakra leiða verði leitað
vegna fámennra en mikilvægra
kennslugreina.
d) Háskólinn og mennta-
málayfirvöld setji sér metn-
aðarfull markmið um fjár-
mögnun og gæði Háskólans til
framtíðar.
Námskostnaður og skóla-
gjöld við Háskóla Íslands
Einar Stefánsson og Þorsteinn
Loftsson skrifa um skólagjöld
’Almennt séð er sam-hengi milli efnahags há-
skóla og gæða í kennslu
og rannsóknum.‘
Einar Stefánsson
Einar er prófessor í læknadeild HÍ
og Þorsteinn er prófessor í lyfjafræði-
deild Háskóla Íslands.
Þorsteinn Loftsson
ÞJÓÐIN hefur fylgst með um-
ræðu á vettvangi stjórnmálanna um
einhverskonar „samkeppnisvæð-
ingu“ raforkukerfisins
í landinu.
19 manna nefndin
svokallaða hefur skilað
af sér og á Alþingi er
þokkaleg sátt um
þann hluta málsins
sem í regluverkinu á
að felast.
Þeir sem ráða ferð
hins opinbera í málinu
hafa hins vegar ekki
haft getu eða vilja til
að svo mikið sem
ræða þau vandamál
sem eru vegna eign-
arhalds á grunnneti og raf-
orkuverum og sem þarf augljóslega
að leysa í raforkugeiranum. Verði
ekki á því máli tekið aukast vanda-
mál sem eru nú ærin fyrir.
Núgildandi eignarhald á
Landsvirkjun
Ríkissjóður á 50% í Landsvirkjun,
Reykjavíkurborg 45% og Akureyr-
arbær 5%.
Hér verður ekki rakið hvernig
þetta eignarhald varð til en á það
bent að einungis tvö af sveit-
arfélögum landsins hafa með þátt-
töku sinni í fyrirtækinu fengið
tækifæri til að eignast mikil verð-
mæti með nýtingu sameiginlegra
auðlinda landsmanna.
Langstærsti hluti eigna þeirra í
Landsvirkjun byggist á þessari
nýtingu og reiknuðu endurgjaldi
fyrir ábyrgðir á lánum Landsvirkj-
unar en vitaskuld eru þær ábyrgðir
ekki mikils virði því lánardrottnar
lána fyrst og fremst út á traust rík-
issjóðs.
Það að stofna fyrirtæki með
þessum hætti til að nýta verðmæt-
ustu og hagkvæmustu orkulindir
landsmanna orkar miklu meira en
tvímælis; í því felst óþolandi rang-
læti gagnvart öðrum þegnum í
landinu en þeim sem búa í Reykja-
vík og á Akureyri. Það er nauðsyn-
legt að losa Reykjavíkurborg og
Akureyrarbæ út úr Landsvirkjun
og gefa íbúum annarra sveitarfé-
laga í landinu hlutdeild í arði af
nýtingu orkulindanna til samræmis
við þessi tvö bæjarfélög.
Nú þegar uppstokkun á að fara
fram í orkugeiranum hlýtur þessi
krafa að vakna. Það
styður hana heldur
ekki lítið að sam-
keppnisumhverfi í raf-
orkugeiranum verður
ótrúverðugt að ekki sé
meira sagt ef Lands-
virkjun á að vera
áfram undir því eign-
arhaldi sem hún er,
verandi aðalorkufram-
leiðandi og flytjandi
orkunnar. Það ásamt
eignarhaldi Reykjavík-
urborgar á Orkuveit-
unni gengur hreinlega
alls ekki í hinni nýju skipan.
Hverjir ættu að
eiga Landsvirkjun?
Landsvirkjun hefur nú þegar feng-
ið að virkja hagstæðustu orkukosti
landsins. Þetta eru auðlindir í sam-
eign þjóðarinnar en hún mun búa
að því að selja þá orku í framtíð-
inni. Eðlilegt væri því að Lands-
virkjun yrði að fullu í eigu ríkisins
þannig að arður af þeim þjóð-
arauðlindum sem Landsvirkjun
hefur nú þegar fengið til nýtingar
dreifist með eðlilegum hætti á
landsmenn. Núverandi eignaskipan
getur allavegana ekki gengið til
framtíðar. Það verður að leysa
Reykjavík og Akureyri út úr fyr-
irtækinu. Vandséðir eru aðilar til
að fylla þeirra skarð. Þó er það
mín skoðun að lífeyrissjóðir lands-
manna gætu verið heppilegir eig-
endur að Landsvirkjun ásamt rík-
inu og að vel mætti hugsa sér að
þeir keyptu hlut þann sem Reykja-
víkurborg og Akureyrarbær eiga
nú.
Flutningskerfi raforku
Í flutningskerfi raforku, þ.e. há-
spennukerfinu eru gífurlega mikil
verðmæti fólgin. Með hinni nýju
skipan er skilið á milli þess og ann-
arra þátta í framleiðslu sölu og
dreifingu orku. Eigi að ríkja al-
vörusamkeppnisumhverfi í orku-
geiranum þarf rekstur þessa hluta
kerfisins að vera í höndum aðila
sem er hafinn yfir tortryggni. Sér-
staða þessa kerfis er að engin sam-
keppni getur ríkt í þessari starf-
semi. Eðlilegast væri þess vegna að
sveitarfélögin í landinu ættu flutn-
ingskerfið. Í ákvörðun um eigna-
skipan þessa kerfis eru miklir
möguleikar fólgnir til að lagfæra
þær röngu ákvarðanir sem voru
teknar með eignaskipan Lands-
virkjunar. Þetta má gera með því
að afhenda sveitarfélögunum eign-
arhluti í flutningskerfinu. Þann hlut
þyrfti að meta með tilliti til þeirrar
eignasöfnunar sem Akureyri og
Reykjavík hafa orðið aðnjótandi í
Landsvirkjun. Stefna þarf að því að
ríkið eigi engan hlut í flutnings-
kerfinu og að þeir sem reka flutn-
ingskerfið hafi ekki nein eigna-
tengsl við þá sem framleiða og/eða
selja orku.
Hálfkák
Það er mín skoðun að þá breytingu
sem verið er að gera í orkugeir-
anum megi nýta til góðs á ýmsan
máta en til þess að svo megi verða
þurfa stjórnvöld að hafa kjark og
þor til að fást við þau vandamál
sem ég hef hér reifað. Á meðan
það er ekki gert lýsir orðið hálfkák
best aðgerðum stjórnvalda. Það er
dapurlegt að þau skuli skorta afl til
að taka á þeim grundvallarvanda
sem fylgir ákvörðun þeirra um að
koma á samkeppnisumhverfi í
orkugeiranum á Íslandi.
Hálfkák
Jóhann Ársælsson skrifar
um raforkumál ’Eðlilegt væri því aðLandsvirkjun yrði að
fullu í eigu ríkisins
þannig að arður af þeim
þjóðarauðlindum sem
Landsvirkjun hefur nú
þegar fengið til nýtingar
dreifist með eðlilegum
hætti á landsmenn.‘
Jóhann Ársælsson
Höfundur er alþingismaður.
ÞAÐ er víst ekki í
tísku í dag að vilja
leitast við að standa
stöðugur í báða fætur.
Heldur þykir sjálfsagt
að reika um eins og
taumlaust rekald og
láta bara berast eins
og vindar blása hverju
sinni.
Gömul og góð lífs-
speki segir okkur þó
að það sé heillavæn-
legra að byggja líf sitt
á bjargi fremur en á
sandi. Við minnstu
ágjöf vill nefnilega
fjara undan þeim sem
byggja líf sitt á sandi
og tilvera þeirra hryn-
ur sem spilaborg.
Það hlýtur því að
vera gott að hafa til-
boð um það að mega
byggja líf sitt á bjargi sem bifast
ekki og stendur stöðugt eilíflega. Á
bjargi þar sem til eru lóðir fyrir alla
sem sækja um og engum verður út-
hýst sem þangað leitar.
Þetta bjarg tekur á sig mestu
öldurnar sem okkur voru ætlaðar
og það ver okkur fyrir erfiðasta
briminu. Þar er skjól og frið að
finna. Skjól og frið sem er djúpur
og varanlegur og finnst ekki annars
staðar. Þeirri öryggistilfinningu og
djúpu vellíðan verður ekki lýst með
orðum.
Svo þú sogist ekki fram af
Þótt laun þeirra sem kjósa að
byggja líf sitt á þessu bjargi séu
himnesk og ólýsanleg, getur um
stundarsakir verið harla næðings-
samt uppi á bjarginu og láttu ekki
telja þér trú um annað. Því að það
er togað í þá sem þangað velja að
leita úr öllum áttum með lævísum
og freistandi gylliboðum úr sand-
kassanum sem oft reynist erfitt að
standast. Það er jafnvel hæðst að
þeim sem þiggja boðið um að
byggja líf sitt á bjarg-
inu, þeir jafnvel ofsótt-
ir og litnir smáum aug-
um. Stundum eru þeir
jafnvel alveg komnir að
því að falla fram af.
En aðdráttarafl
bjargsins, kærleikur,
styrkur og umhyggja
verður alltaf yfirsterk-
ari og það er haldið í
okkur svo við sogumst
ekki fram af. Komumst
af og varðveitumst í
birtunni af ljósi bjargs-
ins skjólgóða.
Og þú munt komast
af og höndla lífið
Við komumst ekki upp
á þetta bjarg fyrir eig-
in rammleik, skynsemi
eða dugnað og getum
ekki heldur haldið okk-
ur þar vegna eigin styrkleika. Við
höldumst þar vegna styrks, kær-
leika og náðar hans sem er bjargið.
Hans sem heldur okkur þar og leyf-
ir að dvelja í skjóli sínu.
Biðjum hann að draga okkur upp
á bjargið, halda okkur þar fast og
varðveita okkur þar. Þiggjum skjól-
ið hans og friðinn sem tilveran í
sandkassanum hvorki þekkir né
getur gefið. Jafnvel þótt við mætum
spotti og háði og það kunni að næða
um okkur um stundarsakir. Þá er
það ekki neitt miðað við þá sælu og
dýrð sem okkur mun hlotnast á
bjarginu þegar til lengri tíma er lit-
ið.
Lát engan líta smáum augum á
trú þína. Berstu trúarinnar góðu
baráttu og þú munt komast af og
höndla lífið.
Það getur verið
næðingssamt
á bjarginu
Sigurbjörn Þorkelsson
skrifar um trúmál
Sigurbjörn Þorkelsson
’Berstu trú-arinnar góðu
baráttu og þú
munt komast af
og höndla lífið.‘
Höfundur er rithöfundur, fram-
kvæmdastjóri Laugarneskirkju og
forseti Gídeonfélagsins á Íslandi.