Morgunblaðið - 06.04.2004, Side 31

UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 6. APRÍL 2004 31
sjá nánar 7. apríl
ÞAÐ er hreint ekki eins auðvelt
og ætla skyldi að afla upplýsinga
um atriði og atburði er varða sögu
lands og þjóðar ef leitað er á
skjala- eða minjasöfnum. Þess
verður maður nær daglega vísari. Í
leit minni að gögnum um Alþing-
ishátíðina 1930 og
vegna undirbúnings
þeirrar miklu þjóðhá-
tíðar sneri ég mér til
safna og embættis-
manna. Fjöldi góðvilj-
aðra starfsmanna
reyndi að leggja mér
lið. Öll vorum við á
villigötum í leit okkar,
uns einhverjum snilld-
armanni kom til hug-
ar að fletta upp nafni
organleikarans og
tónskáldsins Sigfúsar
Einarssonar. Hann
var ritari og starfs-
maður hátíðarnefnd-
arinnar. Það reyndist
vera töfraorðið og
lykillinn að leynd-
armálinu um hátíð há-
tíðanna. Sigfús opnaði
líka augu mín og
varpaði ljósi á mikils-
vert mál, sem enn er til umræðu 70
árum eftir að hann skrifaði grein í
Morgunblaðið að ég held um sam-
söng er haldinn var á íþróttavell-
inum síðsumars 1930 (Melavell-
inum). Þar voru fluttir hátíða-
söngvarnir, sem sungnir voru á
Alþingishátíðinni. Sigfús harmar lé-
lega aðstöðu söngmanna. Segir
blikkskýlið sem þeim sé ætlað
óhæft og hljómburð ófullnægjandi.
Bætir við óskum um hljómleikahús,
sem sé aðkallandi nauðsyn. Síðan
Sigfús Einarsson ritaði þau orð eru
liðin rúmlega 73 ár.
Önnur leit mín að heimildum
snerist um Elliðaár, laxveiði, raf-
magnsveitu, trjárækt og sitthvað
fleira, sem tengist ánum. Margar
hjálpfúsar hendur voru reiðubúnar
til aðstoðar. Allt kom fyrir ekki.
Danskur starfsmaður Rafmagns-
veitunnar hafði flokkað skjöl, sem
tengdust Elliðaánum. Hvar skyldi
hann nú hafa raðað þeim? Hvert
var lykilorðið? Auðvitað L. (ELL.)
Bara L. Það var augljóst í augum
Danans. Það var líka annar Dani
sem lét í ljós undrun sína á gildr-
um íslensks máls. Hann sagði:
Skrítið. Í dag heitir maðurinn Eg-
ill, á morgun heitir hann Agli. Eng-
in furða þó að Valhöll á Þingvöll-
um, sjálfum helgistað íslensku
þjóðarinnar, auglýsi með litprentun
í Morgunblaðinu: „Brunch í Val-
höll“. Sem sagt þegar Einherjar
rísa upp og ganga til stefnumóts í
Valhöll þá bíður Egils og vopna-
bræðra hans „Brunch“. Snorri
sagði um slíka auglýsendur og aðra
af svipuðu sauðahúsi: „Þeim var
ekki gefin hin andlega spektin.“
Þegar Bandaríkjaher steig á land
í Reykjavík hinn 7. júlí árið 1941
lét Roosevelt Bandaríkjaforseti
festa upp stóra auglýsingu með
ljósmynd af sjálfum sér og banda-
ríska þjóðfánanum. Milli mynd-
arinnar og fánans voru prentuð orð
hans, loforð er hann gaf íslensku
þjóðinni um tafarlausa brottför
Bandaríkjahers strax og styrjöld-
inni lyki.
Tíu árum eftir að bandaríski her-
inn kom, árið 1951, kom hingað í
heimsókn sovéska tónskáldið Aram
Khatsatúrían. Hann stjórnaði Sin-
fóníuhljómsveit Íslands, ræddi við
blaðamenn, skoðaði listsýningar og
lét í ljós aðdáun á ís-
lensku þjóðinni. Hann
fann einnig að ýmsu.
Khatsatúrían hrósaði
Páli Ísólfssyni á hvert
reipi. Bæði sem manni
og tónskáldi. Honum
var lítt gefið um fram-
úrstefnumenn. Hann
dáði Eyjólf málara Ey-
fells, en hæddi Valtý
Pétursson og hans
nóta.
Eitt af því sem vakti
athygli tónskáldsins,
sem samdi Spartakus-
balletsvítuna, var risa-
stór auglýsingamynd
(plakat), sem límd var
á húsgafl víða, eða
skreytti salarkynni.
Það var mynd Banda-
ríkjaforseta, Roose-
velts, og bandaríski
þjóðfáninn. Milli for-
setans og fánans var komið fyrir
tilvitnun í ávarp forsetans þar sem
hann lofaði brottför Bandaríkjahers
strax við styrjaldarlok svo „ís-
lenska þjóðin geti búið frjáls og
óháð í sínu eigin landi“. Þessi boð-
skapur blasti enn við vegfarendum
10 árum eftir komu hersins. Hvað
er orðið af ávarpi þessu? Er það
ekki á einhverju skjala- og minja-
safni?
Hér ber að sama brunni. Íslend-
ingar eru ekki söguþjóð. Þeir eru
„kjaftasöguþjóð“. Hvenær hafa
sagnfræðingar t.d. látið þess getið
að Árni Magnússon, sem Árna-
stofnun er kennd við, var kominn
af gyðingum? Forfaðir hans var
þýskur gyðingur, Erasmus Villad-
sen, tengdasonur Gísla Jónssonar
Skálholtsbiskups. Kom til orða að
Erasmus yrði sjálfur biskup. Guð-
brandur biskup Þorláksson kom í
veg fyrir það. Hann vildi ekki út-
lendan mann á biskupsstól. Guð-
brandur sagði líka um móðurmál
vort, íslensku: „Íslenskan er í eðli
sínu mál ljóst og fagurt og þurfum
vér því eigi brákað mál né bögur
þiggja.“ (Úr formála Guðbrands að
biblíunni.)
Háskólarektor er ekki sama
sinnis. Happdrætti Háskóla Íslands
fær löngu dauðan nefstóran píanó-
leikara og kvikmyndamann, Jimmy
Durante, til þess að syngja með
sjónvarpsauglýsingu Happdrættis
Háskólans á ensku. Rektor Háskól-
ans og prófessorar ættu að greiða
skeggið upp í tilefni af því að setja
ensku ofar á stall en móðurmál og
feðratungu.
Símsvari Háskólans svarar á
ensku þegar spurt er um Hannes
Hólmstein og þeir prófessorar sem
tala og rita á ensku fá hærri laun
en hinir sem mæla og rita á ís-
lensku.
Íslenskan er í
eðli sínu ljóst
og fagurt mál
Pétur Pétursson fjallar
um leit á minjasöfnum
Pétur Pétursson
’Íslendingareru ekki sögu-
þjóð. Þeir eru
kjaftasögu-
þjóð.‘
Höfundur er þulur.
FJÓRTÁN þingmenn úr öllum
flokkum vilja láta vinna að því að
tryggja varðveislu og uppbyggingu
og kynningu á þeim menningar-
sögulegu verðmætum sem eru fólg-
in í kirkjugarðinum við Suðurgötu,
Hólavallagarði. Einnig
vilja þeir huga að því
að fá hann við-
urkenndan sem „Evr-
ópuminjar“ í ljósi þess
hve einstakur hann er
í Evrópu.
Greinarhöfundur er
fyrsti flutningsmaður
þessarar tillögu.
Björn Th. Björns-
son listfræðingur
bendir á í bók sinni
Minningarmörk í
Hólavallagarði að
garðurinn sé „stærsta
og elsta minjasafn“
Reykjavíkur, en hann
hefur einnig verið skil-
greindur sem eitt
mesta útiminjasafn
landsins.
Upprunalegur og
einstakur í Evrópu
Vart leikur vafi á að
Hólavallagarður sé
með merkustu kirkju-
görðum hérlendis og
jafnvel þótt víðar væri
leitað í Evrópu. Fyrir
því eru nokkrar ástæður. Engin
meiri háttar röskun hefur orðið á
garðinum frá því að hann var vígð-
ur árið 1838 ef frá er talin lagning
stígs gegnum garðinn frá Ljós-
vallagötu að Suðurgötu. Garðurinn
heldur því sínum upphaflega svip
frá því að fyrst var grafið og þar til
lokið var við síðustu stækkun hans
í upphafi fjórða áratugar síðustu
aldar. Ólíkt því sem sjá má í eldri
kirkjugörðum á Norðurlöndum hef-
ur elsti hluti garðsins verið látinn
algerlega óhreyfður, stígar hafa
ekki verið skipulagðir og engir
hlutar hans sléttaðir til að koma
fyrir bekkjum eða öðru slíku.
Heildarsvip garðsins hefur því
ekki verið raskað og gönguferð
milli minningarmarka í garðinum
er því sem ferð í tíma þar sem sjá
má þróunina í gerð þeirra, auk
þess sem garðurinn er heimild um
list- og táknfræði, persónusögu og
ættfræði, stefnur í byggingarlist og
ýmislegt fleira.
Sögulegur grasagarður
Hólavallagarður er einnig mjög
gróinn og þar er að finna hátt á
annað hundrað plantna. Grasa-
fræðin er eitt af því sem full
ástæða væri til að rannsaka og þá
gildi garðsins sem grasagarðs.
Trjárækt á Íslandi varð ekki al-
menn fyrr en eftir aldamótin 1900.
Gróðursetning í garðinum hófst að
marki á árunum milli stríða. Í elsta
hluta garðsins eru tegundir sem
eiga rætur sínar í til-
raunum frá þeim tíma.
Í öðrum hluta garðs-
ins er að finna ein-
kennandi gróður frá
eftirstríðsárunum. Auk
þess er í garðinum
ákaflega fjölbreyti-
legur blómgróður sem
á rætur sínar að rekja
til heimilisgarða á síð-
ustu öld.
Heimildir
um list og hand-
verk í 170 ár
Annað sem gerir Hóla-
vallagarð mjög merk-
an er að þar er að
finna tiltölulega mikið
af járnsteyptum minn-
ingarmörkum, aðallega
krossum, auk fjölda
járnsteyptra grind-
verka. Hlutfallslega
eru mörg slík minn-
ingarmörk varðveitt
hér á landi en erlendis
hafa pottjárnskrossar
og -girðingar oft farið
forgörðum af ýmsum
ástæðum, þar sem víða var öllu
járni í kirkjugörðum safnað saman
í styrjöldum og það brætt til her-
gagnagerðar.
Fjölmörg grindverk úr smíða-
járni eru einnig í garðinum og eru
þau merk heimild um handverk og
hönnun gömlu íslensku járnsmið-
anna. Garðurinn er því merk sögu-
leg heimild um ýmsar iðngreinar,
svo sem járnsmíði. Í deiliskipulagi
um garðinn segir: „Önnur meg-
inrökin fyrir því að lýsa garðinn
hverfisverndaðan er að í garðinum
hefur varðveist eitt merkasta og
heillegasta safn af minning-
armörkum á Íslandi og þótt víðar
væri leitað. Þau gefa mjög gott yf-
irlit um þróun stílbrigða og hand-
bragðs sem nær yfir nærri 170 ár
tímabil. Einstök minnismerki eru
auk þess mikilvæg sem sýnishorn
handverks í evrópsku samhengi s.s.
járnkrossar og girðingar.“
Á mörgum legsteinum frá því um
miðbik síðustu aldar er að finna
lágmyndir af þeim sem þar hvíla
og eru margar þeirra eftir lista-
mennina Einar Jónsson og Ríkarð
Jónsson. Eru þessar lágmyndir því
merkar heimildir um list þeirra.
Vantar verndunarlög
um garða
Huga þarf að breytingum á lögum
sem garðinn varða í ljósi vernd-
unar hans, þó svo að hann sé enn í
notkun og geti verið áfram í nokk-
ur ár eða áratugi, svo sem undir
duftker, þannig að hægt verði að
friða garðinn og aðra gamla merka
garða, t.d. Alþingishússgarðinn.
Samkvæmt íslenskum lögum er
unnt að friða gömul hús en ekki
garða. Á meðan grafið er í kirkju-
garð er hann ekki verndaður og má
slétta leiði 75 árum eftir að gröf
var tekin, eins og lög eru nú. Til
var merkur kirkjugarður í miðri
höfuðborginni, Víkurgarður, en
hann er að mestu glataður. Því er
mikilvægt að grípa til lagasetn-
ingar og aðgerða á meðan Hóla-
vallagarður er enn í svo upp-
runalegu horfi.
Aðdráttarafl fyrir ferðamenn
Huga verður að nýtingu garðsins
sem aðdráttarafls fyrir ferðamenn,
bæði innlenda og erlenda, eins og
gert er víða erlendis þar sem gaml-
ir og sögulegir kirkjugarðar draga
til sín þúsundir ferðamanna árlega.
Það eru mörg dæmi um kynn-
isferðir undir mismunandi for-
merkjum og ljóst að áhuga skortir
ekki hjá Íslendingum eins og sýndi
sig þegar Þjóðminjasafnið bauð
upp á kynnisferðir um garðinn.
Fornleifavernd ríkisins hefur einn-
ig veitt hópum leiðsögn um garð-
inn, t.d. yfirmönnum erlendra
kirkjugarða.
Vel væri við hæfi að samþykkja
tillögu mína og fleiri þingmanna nú
á 100 ára afmæli heimastjórnar í
ljósi þess sögulega mikilvægis sem
garðurinn gegnir, en þar hvíla
ýmsir af helstu baráttumönnum og
sjálfstæðishetjum Íslendinga, svo
sem Jón Sigurðsson forseti og
Hannes Hafstein, fyrsti ráðherra
Íslands, auk ýmissa annarra framá-
manna þjóðarinnar.
Varðveitum Hólavallagarð
Ásta R. Jóhannesdóttir
skrifar um þjóðarverðmæti
’Vart leikurvafi á að Hóla-
vallagarður sé
með merkustu
kirkjugörðum
hérlendis og
jafnvel þótt víð-
ar væri leitað í
Evrópu.‘
Ásta R. Jóhannesdóttir
Höfundur er alþingismaður.
ER NEFIÐ STÍFLAÐ?
Fæst í apótekum
og lyfjaverslunum
STERIMAR
Skemmir ekki slímhimnu
er náttúrulegur
nefúði sem losar stíflur
og léttir öndun.
Fyrir 0-99 ára.
Laugavegi 32 sími 561 0075
Laugavegi 63
(Vitastígsmegin)
sími 551 2040
Silkitré og silkiblóm
Kryddhlífðar-
pottar í eldhúsið