Pressan - 18.07.1991, Blaðsíða 24

24
FIMMTUDAGUR PRESSAN 18.JÚU 1991
Jón Valur Jensson ættfræðingur
Frændi
Snorra og
Haraldar
harðráða
Dn'ijnr
í§lcit§ftor
|ijóð^ögur
Þaö orö lá á einum kunn-
asta klerki landsins aö hann
væri öllum mönnum spar-
samari. Raunar er óhætt aö
segja aö hann hafi beinlínis
verið nískur, já, hreinrækt-
aður nirfill. Guösmaöurinn
var afar útsjónarsamur og
eyddi ekki peningum nema
tilneyddur; börnum sínum
gaf hann fram eftir öllum
aldri aldrei annaö en lopa-
sokka eöa vettlinga sem
prestsfrúin prjónaði í gríö
og erg. Og þannig var eina
ástæða þess aö hann gekk
í Frímúrararegluna sú, aö
klerkar greiða þar engin fé-
lagsgjöld. En sparsemi
prestsins bitnaöi einna
haröast á vagnstjórum
Strætisvagna Reykjavíkur.
Þrátt fyrir aö honum safn-
aöist smám saman talsvert
fé keypti hann aldrei bíl en
fór daglega til kirkju sinnar
meö strætó. Eins og nærri
má geta óx guðsmannin-
um í augum aö þurfa aö
borga fyrir sig og meö tím-
anum varö hann mjög út-
sjónarsamur viö aö ferðast
ókeypis. Þannig stóö hann
löngum á skrafi viö vagn-
stjórana í akstri (sem nátt-
úrlega var bannað) og
hreinlega „steingleymdi"
aö borga. Þegar vagnstjór-
arnir rukkuöu prestinn reif
hann hins vegar upp stóran
seðil og spuröi hæverskur:
Getið þér skipt þessu? Þaö
gátu þeir vitanlega aldrei.
Þannig liðu árin og hver
vagnstjórinn á fætur öör-
um varö gráhæröur yfir
prestinum. Þegar leiö að
því aö presturinn léti af
störfum — eftir aö hafa
ferðast svo aö segja ókeyp-
is um borgina í 40 ár — tóku
vagnstjórarnir sig loksins
saman og sögöu hingað og
ekki lengra. Og næst þegar
presturinn dró upp seðil af
stærstu gerö reif vagnstjór-
inn upp veskið og hvæsti:
Þú skalt fá aö borga, þótt
ekki sé nema einu sinni.
Gamli presturinn tók
aldrei aftur strætisvagn.
(Úr heilagramanna- og
nirfilssögum.)
Einn alræmdasti kvenna-
maður siðasta áratugar
gekk í hjónaband eftir aö
hafa látiö greipar sópa
meðal kvenfólks Reykjavik-
ur um nokkurra ára skeiö.
Vinir hans áttu bágt meö aö
trúa að hann yröi góöur og
trúfastur eiginmaður — og
það kom bráðlega á dag-
inn. Eftir að hjónabandiö
hafði varaö í tvær vikur brá
gleöimaöurinn sér út á lífið,
og hitti glæsilega stúlku á
bar. Þau ákváðu að fara
saman á ball en til þess
þurfti hann aö hafa fata-
skipti. Þau voru oröin nokk-
uð vel við skál og hann tók
hana meö sér heim þar
sem hin konan hans beið
þung á brún. Konan hellti
sér yfir hann með óbóta-
skömmum og lét svo dæl-
una ganga yfir lagskonu
hans. Maðurinn brá ekki
svip, smellti sér í jakkafötin
og þegar kona hans geröi
örlitið hlé á máli sínu sagði
hann viö stúlkuna, um leið
og hann nikkaöi höföinu aö
konunni: Iss, taktu ekkert
mark á henni. Þetta er syst-
ir mín og hún lætur alltaf
svona þegar hún er full!
Hjónabandinu lauk
skömmu síðar.
(Úr dólgasögum.)
Hann er örugglega með
þekktustu ættfræðingum
landsins, kominn m.a. af
þeim Snorra Sturlusyni og
Haraldi harðráða, og bú-
inn að grúska í ættfræð-
inni í mörg ár. Jón Valur
Jensson er guðfræðingur
að mennt en hefur alveg
iátið prestskap eiga sig. I
staðinn hefur hann fengist
við að hjálpa hundruðum
forvitinna Islendinga að
finna út hverjir voru for-
mæður þeirra og -feður.
Hann segir að ættfræðin
sé að sjálfsögðu áhugamál
en þetta sé fyrst og fremst
vinna og lifibrauð.
Hvenær fórstu að verða var
við þennan almenna ætt-
fræðiáhuga íslendinga og
hvað ætli valdi honum?
„Þetta hefur verið undir-
liggjandi og reyndar landlægt
hér á landi í margar aldir. En
núna, með auknum frítíma
fólks og kannski sérstaklega
með sívaxandi útgáfu ætt-
fræðirita og -þátta í blöðun-
um, hefur þetta orðið áhuga-
mál margra. Fólki þykir
áhugavert að vita deili á
mönnum og ættum. Einn
þáttur í þessu eru ættfræði-
námskeið, en þar hefur fólk
getað farið út í að rekja ættir
sínar sjálft. Svo eru þessi
niðjamót, sem líklega hafa
aldrei verið fleiri en nú í sum-
ar, þau hafa líka áhrif á þenn-
an aukna áhuga.“
Eru menn kannski í þessu
fyrst og fremst til að finna
fræga frændur og forfeður til
að geta montað sig af?
„Það er þá helst í því sem
birtist í dagblöðunum, þar er
gjarnan verið að reyna að
tína til fræga stjórnmála-
menn sem kunna að vera í
frændgarði þeirra sem þar er
fjallað um. Það hefur náttúr-
lega lengi loðað við ættfræð-
ina að rakið er til höfðingja-
ætta, einfaldlega vegna þess
að það er auðveldara að rekja
sig í gegnum embættis-
mannaættir og þá til þekktra
manna á ofanverðum mið-
öldum. Hitt er eðlilegt að
mönnum þyki vænt um að
geta rakið ættir sínar til Jóns
Arasonar biskups og Snorra
Sturlusonar og annarra
þekktra kappa á fyrri tímum."
Snobba Islendingar sér-
staklega fyrir ákveðnum ætt-
um?
„Það eru alltaf til snobbað-
ir einstaklingar, þeir verða að
bera ábyrgð á því sjálfir. Ég
held að þjóðin almennt sé nú
ekkert snobbuð fyrir þessum
fínu ættarnöfnum eins og Bri-
em, Thorarensen Thorsteins-
son og svo framvegis. Þetta er
ósköp eðlilegur hlutur og
þessar ættir eru jafn blandað-
ar í sambandi við atvinnu og
stéttir og aðrar ættir. Það er
kannski eitthvað meira um
áberandi fólk í þeim.“
Er ekki svona flokkun í ætt-
ir líkleg til að tvístra mönnum
í stað þess að sameina þá?
„Ekki tel ég það, nei. Að
vísu getur það virst þannig
fyrir suma, en þetta verður
nú frekar til að treysta vissa
samheldni í ættum. Þessi ætt-
rækni sem núna er við lýði
hjá íslendingum er alveg
óháð því hvort um hinar svo-
kölluðu fínu ættir er að ræða
eða ekki. Þetta er svona viss
átthagatryggð og frændsemi
sem verið er að rækta."
Eftir öll þessi ár í ættfræði-
athugunum ertu þá farinn að
vita, þegar þú sérð fólk á
götu, hvaða ættum það til-
heyrir?
„Nei ég stunda ekki þá iðju
að reyna að bera kennsl á
menn með því móti. Það eru
sumir mjög færir í þessu, en
mitt svið er meira að rekja
ættir fyrri tírna."
Er áhugi á ættfræði farinn
að dreifast á alla aldurs-
flokka, eða eru það einhver
sérstök tímamót í lífi fólks
sem valda því að þessi áhugi
vaknar?
„Þetta dreifist orðið á alla
aldurshópa, sérstaklega hef-
ur þess gætt á seinni tíma
hvað yngra fólk hefur fengið
aukinn áhuga. Hins vegar er
það oft svo við miðjan aldur
að þessi áhugi fer að vakna af
krafti."
En hafa þessar ættfræði-
rannsóknir einhvern gagn-
legan tilgang?
„Fyrir utan skemmtana-
gildi, eða ánægjuna sem fólk
fær út úr þessu, er ættfræði
grein sem nýtist bæði sagn-
fræðingum og þjóðfélags-
fræðingar líta líka til hennar.
En það eru kannski fyrst og
fremst erfðafræðingar og
læknar sem hafa bein not af
ættfræðinni í sambandi við
rannsóknir sínar, bæði í sam-
bandi við ættgengi á arfgeng-
um sjúkdómum og almenn-
um eiginleikum mannfólks-
ins. Það hafa verið gerðar
ýmsar athuganir hér á Iandi
sem hafa nýst í vísindaritum,
s.s. doktorsritgerðum sem
byggðar hafa verið á ætt-
fræðilegum upplýsingum."
En hverjum af forfeðrum
þínum ert þú hreyknastur af?
„Ég er að sjálfsögðu
ánægður yfir að geta tengt
mig Snorra Sturlusyni, Jóni
Arasyni biskupi, Páli í Selár-
dal og öfum hans Arngrími
lærða og Magnúsi prúða og
einnig Ólafi Jónssyni, skáldi á
Söndum. Það er líka gaman
að vita af Haraldi harðráða
Noregskonungi og Karla-
magnúsi, þeim merka manni,
ef rétt er að íslendingar séu
komnir af honum."
SJÚKDÓMAR OG FÓLK
Unglingur sem drekkur eða neytir fíkniefna
Góðviðri undanfarinna
daga hefur vakið gleði í
regnvotum sálum Reykvík-
inga, því í mörg ár hafa
menn barist sumarlangt í
rigningarofsa og hlustað á
ákafa fréttamenn segja sög-
ur af sól og blíðu fyrir austan
og norðan. Mikill fjöldi fólks
leggur leið sína í miðbæ
Reykjavíkur á siðkvöldum
og hefur löggæslumönnum
stundum þótt nóg um. Ég
brá mér í bæinn eina helgina
um miðnætti og virti mann-
lífið fyrir mér. Unglingafjöld
var á ferli fram og aftur um
göturnar ásamt eldra fólki.
Drykkjuskapur var mikill og
ófalinn. Eldri sem yngri reik-
uðu, slöguðu, hlupu eða
skálmuðu um götur og
sveifluðu bjórdósum, vín-
flöskum eða vodkaflöskum.
Feimnislegir lögreglumenn
stóðu álengdar og horfðu á
mannfjöldann renna fram
hjá eins og mórauða jökulá
um haust. Ég velti því fyrir
mér hvort allir þessir
drukknu unglingar ættu
ekki einhvers staðar for-
eldra. Hvað finnst þeim um
þessi drykkjulæti í góðviðr-
inu?
DRYKKJUSKAPUR
OG PLATÓ
Drykkjuskapur unglinga
hefur um árabil verið land-
lægur á íslandi. Fólk hefur
sætt sig við að ungt fólk
14—15 ára gamalt sé farið að
drekka reglulega um helgar.
Sumir foreldrar kaupa vín
fyrir börn sín fljótlega eftir
fermingu „svo að þau þurfi
ekki að fara eitthvað annað".
Þetta er mikil óheillaþróun;
áfengi er hættulegt efni sem
hefur víðtæk líkamleg og
andleg áhrif á neytandann.
Fólk verður óstöðugt á fót-
um, dómgreindarlítið,
hömlulaust og leyfir sér ým-
islegt sem það gerir'ekki
ódrukkið. Áfengi veldur
minnisleysi og brennivíns-
dái þegar mikið er drukkið
sem er mjög skaðlegt fyrir
heilafrumur vaxandi ein-
staklings. Þetta kemur fram í
slökum námsárangri,
áhugaleysi og vandræðum í
samskiptum við kennara og
félaga. Regluleg áfengis-
neysla unglings hægir á eðli-
legum tilfinningalegum og
líkamlegum þroska. Það er
ekki að ófyrirsynju að lög-
gjafar á öllum tímum hafa
reynt að stemma stigu við
drykkjuskap unglinga.
Plató, gríski heimspeking-
urinn, bannaði strákum und-
ir 18 ára aldri að smakka vín
„því að enginn skyldi bæta
eldi á eld“ (drykkjuskapur
stúlkna var óhugsandi).
Lykurgus, löggjafi í Spörtu
á 9du öld f. Kr„ vildi sýna
fram á skaðsemi drykkju fyr-
ir unga menn. Hann hellti
stundum þræla sína fulla til
að sýna ungum Spartverjum
hversu kjánalegir og ósjálf-
bjarga þeir yrðu. A seinni
tímum hafa unglingar í æ
ríkara mæli farið að neyta
annarra vímuefna eins og
kannabiss. Kannabisreyk-
ingar hafa víðfeðm áhrif á
andlegt atgervi, minni og
einbeitingu Jirakar og neyt-
andinn verður áhugalítill og
afskiptalaus um eigið líf og
framtíð.
EINKENNI DRYKKJU
Helstu einkenni unglings
sem farinn er að drekka í
óhófi eða neyta vímuefna
eru þessi. Endurtekin aga-
brot á heimili; hann kemur
seint heim að nóttu eða
laumast út í skjóli nætur.
Skólaskróp og lélegur náms-
árangur, tilefnislaus ólund,
breytt hárgreiðsla og klæða-
burður, versnandi hreinlæti.
Nýir vinir sem fjölskyldan
má ekki kynnast; löng sím-
töl þar sem unglingur snýr
andliti í vegg og hvíslar.
Blóðhlaupin augu og erfitt
að horfast í augu við við-
mælendur. Skapsveiflur alla
vikuna; rólegur á mánudegi
til miðvikudags, vaxandi
pirringur og spenna á
fimmtudegi til föstudags,
föstudag og laugardag kátur
og hress; slappur og ræfils-
legur á sunnudegi. Þetta
stafar af andlegri fíkn í
áfengi eða vímuefni sem
sveiflar einstaklingnum þeg-
ar nær dregur neyslustund.
AÐGERÐIR
Mér finnst að ekkert for-
eldri eigi að sætta sig við
drykkju fólks yngra en 18
ára. Áfengiskaup fullorð-
inna fyrir unglinga eru for-
kastanlegur ósiður sem ein-
ungis ber vitni uppgjöf og
ræfildómi gagnvart vanda-
málinu. Ákveðnar agareglur
eiga að gilda á heimili varð-
andi útivist og heimkomu.
Unglingur verður að finna
fyrir aðhaldi sem foreldrum
ber að sýna honum. Ef regl-
um heimilis er ekki fylgt
verður að beita einhverjum
aðgerðum sem unglingur-
inn virðir. Best er að stjórna
vasapeningum eða ákveðn-
um munum sem unglingun-
um eru kærir. Ef reglur eru
brotnar fær viðkomandi
engan eyðslueyri eða missir
skellinöðruna sína um
stundarsakir. Fullorðnir
verða auk þess að gefa sér
tíma til að ræða mál í róleg-
heitum án þess að prédika
eða æsa sig upp. Það þarf að
styðja unglinginn til að
standast þann þrýsting sem
kemur frá öðrum unglingum
að drekka eða neyta vímu-
efna. Foreldrar verða auk
þess að skoða eigin neyslu.
Foreldrar eru fyrirmyndir
barna sinna, hvort sem þeim
líkar betur eða verr. Verst er
afskiptaleysið þegar ungl-
ingur finnur að enginn skipt-
ir sér af honum og hann fær
að haga sér að vifd.
SORGLEG ÞRÓUN
Saga íslenskrar þjóðar er
saga hömluleysis varðandi
áfengi. Á liðnum öldum hef-
ur fjöldi ungra efnismanna
og kvenna glatað framtíð
sinni á hálum vegum Bakk-
usar konungs. Nöfn þekktra
gáfumanna sem drekktu sér
fullir í síkjum Kaupmanna-
hafnar eða drukknuðu ölv-
aðir í ám og sjó við ísland
flugu gegnum hugann þar
sem ég stóð á Lækjartorgi
þessa sumarnótt. „Hvenær
er fullfórnað?" hugsaði ég
með mér. Síðan gekk ég út í
Hljómskálagarð og settist
við styttuna af Jónasi Hall-
grímssyni og spjallaði við
hann. „Skelfing vildi ég eiga
öll kvæðin þín sem þú áttir
eftir að yrkja þegar þú dast
fullur í stiganum forðum.
Það voru kannski fegurstu
kvæði íslenskrar tungu.“
Mér fannst eins og styttan
kinkaði kolli í kyrrðinni en í
fjarska heyrðust drukknir
menn reka upp gól.