Pressan - 29.10.1992, Blaðsíða 16

16
FIMMTUDAGUR PRESSAN 29. OKTÓBER 1992
Istjön Wie-
rhal-stofnun-
tnar lætur |
erðaleysi ís-1
;ku ríkis-
rnarinnar
i stöðva sig í
tson-málinu.
ín segir ríkis-
rnina ekki
geta hlaupist |
Indan ábyrgð
sinni í málinu o|
ætlar að kynna J
íslendingum
málið beint. Og )
hann ætlar sjálf-
ur til Eistlands
að hafa uppi á
gögnunum sem
ríkisstjórnin
vildi ekki leita
Efraim Zuroff, forstjóri Wiesenthal-stofnunarinnar
„Afgreiðsla ríkisstjórnarinnar á málinu er hneyksli."
„Mikson á ekki að
njóta ævikvöldsins”
einhver hefði tnálað gyðinga-
stjörnuna á teppaverslun Atla
Eðvaldssonar. Var það gert á þín-
um vegum?
„Ég vil að það sé alveg skýrt að
ég fordæmi slíkt undantekningar-
laust. Atli Eðvaldsson ber enga
ábyrgð á glæpum föður síns og
það er engin lausn fólgin í slíkum
aðgerðum. Ásakanimar á hendur
föður hans eru alvarlegri en svo.
Hefði ríkisstjórnin hins vegar
sinnt skyldu sinni, þá hefði þetta
kannski ekki gerst. Þeir eru til sem
vilja taka réttlætið í eigin hendur
þegar það fæst ekki öðruvísi.11
Karl Th. Birgisson
ÞEIR REYNA EF
TILVILL
NÆST
NAIMIG
Skýrsla lögffæðinganna í Mik-
son-málinu verður ekki enda-
punkturinn í málarekstri Wie-
senthal-stofnunarinnar. Nú hafa
tvö lönd gripið til aðgerða, Banda-
ríkin með því að setja hann á lista
yfir stríðsglæpamenn og vera
hans í Bredandi verður teldn upp
á þingi þar. Effaim Zuroff undir-
býr nú ýmsar leiðir tíl að þrýsta á
íslensku ríkisstjórnina um að-
gerðir, en hefur mætt litlum
áhuga í stjórnkerfinu hér. PRESS-
AN átti samtal við hann í gær.
Er orðið markmið ykkar að
gera gamla manninum lífið leitt,
nú þegarflest sund virðast lokuð i
opinberum málarekstri?
„Frá okkar sjónarhóli eru
sundin alls ekki lokuð. Ég skrifaði
embætti ríkissaksóknara og
bauðst til að koma gögnum til
hans. Við sendum líka rússneska
sendiráðinu bréf og báðum þá um
aðstoð við að komast yfir gögn
sem er að finna í fyrrum Sovét-
ríkjunum. Þá á ég ekki við gögnin
í Eistlandi, heldur þau sem eru
geymd í Rússlandi, þar sem er að
finna frumgögn um rannsóknina
sem fór fram í Eistlandi.
Við höfum líka í hyggju að fara
til Eistíands og leita beint til ríkis-
stjórnarinnar um að fá aðgang að
gögnum. Við höfum ástæðu til að
ætla að gögnin, sem þar er að
finna, gætu sannfært íslensku rík-
isstjórnina um að ástæða sé til
rannsóknar, ef ekki saksóknar."
Það sem gerðist í Bretlandi í
vikunni virðist þó hafa verið ætl-
að til þess að gera Mikson erfitt
fyrir að heimsœkja son sinn.
„Við erum þeirrar skoðunar að
menn sem hafa ffamið svo skelfi-
lega glæpi eigi ekki að geta ferðast
um heiminn og notið lífsins. Við
erum ekki einir um þá skoðun;
ríkisstjórnir margra landa hafa
koniist að sömu niðurstöðu. Ef
Mikson hefði til dæmis reynt að
heimsækja einhvern í Bandaríkj-
unum, þá hefði hann ekki komist
inn í landið. Honum er bannað að
koma þangað, enda er hann á lista
dómsmálaráðuneytisins yfir
stríðsglæpamenn sem það gildir
um.
Þetta er því engin einkaskoðun
Simon Wiesenthal- stofnunarinn-
ar. Þeir eru margir sem telja að
slíkir glæpamenn eigi að bera
ábyrgð á gerðum sínum. Stríðs-
glæpanefnd breska þingsins lét í
ljós vanþóknun sína á ákvörðun
íslensku ríkisstjórnarinnar og
skoska sjónvarpið, sem hefúr ver-
ið ötult við að finna og rannsaka
stríðsglæpamenn nasista í Bret-
landi, var reiðubúið að eyða mikl-
um tíma og mannafla í að vekja
athygli á veru Miksons í Skot-
landi."
Hvers vegna?
„Vegna þess að stríðsglæpa-
menn eru ekki velkomnir í Bret-
landi eða Bandaríkjunum, lönd-
um sem fórnuðu miklu, ekki síst í
mannslífum, til að losa heiminn
við nasisma."
SKÝRSLA LÖGFRÆÐING-
ANNA HLÆGILEG
Hvernig meturðu viðbrögð ís-
lenskra stjórnvalda miðað við
önnur lönd sem þú hefur leitað til
með svipuð mál?
„Ég myndi skipta því í tvennt.
Upphaflegu viðbrögðin á íslandi
voru allt öðruvísi en hjá ríkis-
stjórnum Kanada, Ástralíu og
Bretlands, sem settu sérstök lög
svo hægt væri að sækja glæpa-
menn til saka. En staðan á íslandi
er töluvert öðruvísi, af því að þar
eru ekki margir stríðsglæpamenn
eins og í hinurn löndunum. Það
hefur auðvitað áhrif.
Skýrsla lögfræðinganna var
hins vegar hneyksli og ekki síður
að ríkisstjórnin skyldi gera niður-
stöður þeirra að sínum. Sumt af
því sem stendur í þessari skýrslu
er móðgun við hugsandi fólk. Það
er einfaldlega fáránlegt að halda
ffam til dæmis að ef vitni séu á lífi,
þá muni þau líklega ekkert. Þetta
er hlægileg fullyrðing.
Síðast í gær flutti ég fyrirlestur
fyrir hóp fólks sem slapp lifandi úr
fangabúðum nasista og er á sér-
stöku námskeiði sem ætlað er að
hjálpa því að miðla reynslu sinni
til yngra fólks. Ég sagði þeim sög-
una af Mikson og því sem lög-
fræðingarnir sögðu og þau voru
bæði hneyksluð og móðguð.
Þarna hittust til dæmis tvær kon-
ur sem höfðu ekki sést síðan í
fangabúðunum fýrir 47 árum og
þær mundu vel hvor eftir annarri.
í réttarhöldunum yfir nasistafor-
ingjanum Schwamberger, sem
dæmdur var í sumar, báru áttatíu
manns vitni.
Það er augljóst að þeir sem
skrifuðu skýrsluna vita ekkert
hvað er að gerast á þessu sviði
annars staðar í heiminum. Það
var alveg rétt sem rússneski sendi-
herrann sagði í Morgunblaðinu,
að svona réttarhöld eru í gangi um
allan heim.“
Er ekki Ijóst að þið þwflð að
beraframfrekari sönnunargögn?
„Eg get fallist á að afla þurfi
ffekari gagna. Hins vegar er mikil-
vægt að gera sér grein fyrir því að
einkastofhun eins og okkar á mun
minni möguleika á að fá þau gögn
heldur en rfldsstjórn. Það er hlut-
verk ríkisstjórnar að hefja opin-
bera rannsókn og sjá til þess að
gögnin komi fram í dagsljósið.
Eistneska ríkisstjómin gæti neitað
okkur um skjölin, en hún gæti
varla neitað íslensku ríkisstjórn-
inni um þau.
Það gætir líka fyrirsláttar í
skýrslunni, sem mér þykir alvar-
legur. Það er ekki hægt að komast
að þeirri niðurstöðu að ekki sé
ástæða til rannsóknar þegar engin
tilraun er gerð til að finna gögn í
málinu. Þar fyrir utan em margar
efnislegar villur í því sem þeir
segja og sýnir algert skilningsleysi
á viðfangsefninu. Það var til dæm-
is enginn eistneskur her til sumar-
ið 1941. Þeir virðast hafa tekið það
sem heilagan sannleika sem Mik-
son sagði þeim, án þess að reyna
að komast að því hvort það var
satt eða ekki.“
Miðað við önnur mál sem þú
hefur fengist við, hversu alvarleg-
ir eru meintir stríðsglœpir Mik-
sons?
„Þeir eru mjög alvarlegir og
Mikson hefur mikið á samvisk-
unni. Hann var háttsettur í því
kerfi sem tók að sér að ffamfylgja
útrýmingarstefnunni og tók virk-
an þátt í því sem gerðist. Það eru
stærstu mælikvarðarnir sem við
notum og hann fellur undir þá
báða.“
MARGIR ÍSLENDINGAR
VILJA VITA SANNLEIKANN
Hvernig svararðu þeim sem
segja að þetta sé gamall, varnar-
laus maður sem á að láta í friði
efliröllþessiár?
„Þeir eru margir sem eru ekki
lifandi nú vegna þess sem þessi
gamli, varnarlausi maður gerði.
Þeir eru margir sem eiga
ömmur og afa og margir sem
misstu fjölskyldur sínar. Ef ein-
hver á ekki skilið að njóta ævi-
kvöldsins, þá er það maður eins
og hann. Sú staðreynd að tíminn
líður breytir í engu því að þeir
sem fremja slíká glæpi eiga að
bera ábyrgð á gerðum sínum.
Afstaða íslensku ríkisstjórnar-
innar virðist vera að þeir, sem eru
nógu heppnir, nógu ídókir og eiga
nógu valdamikla vini, komist upp
með morð og ofsóknir á hendur
saklausum borgurum. Sú afstaða
ýtir undir glæpi; við viljunt senda
þau skilaboð, að þeir sem fremja
slíka glæpi geti ekki vonast til að
sleppa við refsingu."
Það eru margs konar glœpir
framdir á stríðstímum.
„Þessir glæpir komu ff amgangi
stríðsins ekkert við. Þetta voru
glæpir gegn saklausum borgur-
um.“
Sumir hafa sagtframferði ísra-
elsmanna á Vesturbakkanum
hliðstœtt við það sem gerðist í
stríðinu.
„Og hvað á að vera hliðstætt í
því?“
íbáðum tilfellum eru saklausir
borgarar drepnir afhemámsliði.
„í fyrsta lagi eru þeir Palestínu-
menn fleiri, sem látið hafa lífið
fyrir hendi Palestínumanna sjálffa
en vegna aðgerða ísraelska hers-
ins. f öðru lagi höfðu langflestir
þeir, sem herinn drap í intifada-
uppreisninni, gripið sjálfir til of-
beldis gagnvart hermönnum eða
saklausum borgurum. Ég varð
sjálfur fyrir árás í Jórdanárdalnum
í fyrradag og slapp lifandi fyrir
heppni. Sá árásarmaður veit ekki
hver ég er og veit ekki hvaða skoð-
anir ég hef á ástandinu hér, heldur
réðst á mig vegna þess að bíllinn
minn er skráður í ísrael. Ég held
að enginn, sem þekkir til, geti bor-
ið þetta tvennt saman.“
Hvaða tilgangi þjóna „réttar-
höld“sem þíð eruð að undirbúa á
íslandi?
„Þau eru ætluð til að koma
sannleikanum á framfæri við ís-
lenskan almenning. Ég held að
það sé mikilvægt að fólk skilji af
hverju við erum að þessu. Þetta er
ekki hefnd, heldur spurning um
réttíæti. íslenska ríkisstjórnin get-
ur ekki hlaupist undan ábyrgð.
Málið er ekki búið og við erum
ekkert á förum. Ef ríkisstjórnin
vill ekki hlusta, þá er hægt að
koma þessu beint á framfæri við
almenning.“
Hefur hvarflað að þér að al-
menningur hafi ekki áhuga á að
þessu máli sé haldið vakandi?
„Ég held ég viti af því sem ég
hef lesið og þeim bréfum sem ég
hef fengið að margir vilji vita
sannleikann. Þeir eru trúlega ekki
meirihluti, en mér þykir ótrúlegt
að íslendingar almennt vilji skjóta
skjólshúsi yfir mann sem ofsótti
saklaust fólk, böm og konur.“
Hefurðufengið mörgbréf?
„Þau eru allmörg, sem lýsa
þakklæti og stuðningi við það sem
við erum að gera.“
íslenskir stjórnmálamenn hafa
ekki tekið við sér eins og kollegar
þeirra annars staðar. Hvernig
skýrirðu það?
„í öllum þessum málum gegna
fjölmiðlar lykilhlutverki. Sem bet-
ur fer eru á íslandi blaðamenn
sem hafa viljað fylgja málinu eftir.
Stjórnmálamenn fýlgja yfirleitt í
kjölfarið þegar upplýsingar liggja
fyrir opinberlega. Engin ríkis-
stjórn, að þeirri ísraelsku undan-
skilinni, hefur tekið það upp hjá
sjálfri sér að lögsækja stríðsglæpa-
menn. Að því leyti er ísland ekk-
ert öðmvísi; það gæti verið erfið-
ara en sum önnur lönd, en
vonandi tekst okkur
vel upp þar líka.“
Það bárust
fréttir af þvt að
Undírmaður
Miksons gaf úl
aftökuskipun
Snemma í vor hafði blaða-
maður PRESSUNNAR uppi á
Martin Jensen, sem verið hafði
samverkamaður Evalds Mik-
son í öryggislögreglunni í Tall-
inn haustið 1941. Jensen flutti
til Kanada árið 1951, en blaðið
talaði við hann þar sem hann
dvaldi á Flórída.
Jensen sagðist í samtali við
blaðið hafa starfað við skjala-
vörslu í öryggislögreglunni og
hefði ekki tekið þátt í neinum
ofsóknum á hendur gyðingum.
Blaðinu er nú kunnugt um að
störf Jensens hafa verið til
rannsóknar hjá bæði banda-
ríska og kanadíska dómsmála-
ráðuneytinu. Eli Rosenbaum,
aðstoðarforstjóri Office of
Special Investigations, undir-
stofnunar bandaríska dóms-
málaráðuneytisins, staðfesti
þetta í samtali við blaðið, en
kanadíska stofnunin hefur þá
stefnu að neita hvorki né játa
hvaða rannsóknir em í gangi.
Samkvæmt áreiðanlegum
upplýsingum PRESSUNNAR
lést Jensen í ágúst síðastliðn-
um, rúmlega sjötugur að aldri.
Við rannsókn kanadíska
dómsmálaráðuneytisins fannst
aftökuskipun með undirritun
hans í ríkisskjalasafninu í Tall-
inn, en það gengur þvert gegn
fullyrðingum Jensens við
blaðamann í vor.
Mikson var hærra settur en
Jensen í öryggislögreglunni, en
þeir þekktust ágætlega síðan
þeir léku knattspyrnu með
sama liðinu. Undirritun Jens-
ens hefur fundist meðal annars
á „dauðalistanum“ svonefnda,
sem hefur að geyma nöfn
þeirra gyðinga sem höfðu verið
teknir af lífi 4. október 1941.
Þann lista sendi Jensen til eist-
nesku manntalsskrifstofunnar,
væntanlega til að fólkið yrði
tekið afþjóðskrá.
Nafn Jensens kemur að
minnsta kosti einu sinni fýrir í
frásögn af meintum stríðs-
glæpum Miksons. Samkvæmt
þeirri frásögn setti Mikson
Jensen á vakt í íbúð Micahels
Gelb, effir að Mikson handtók
Gelb og lét greipar sópa um
íbúð hans, að því er frásögnin
hermir.
KB