Pressan - 17.12.1992, Blaðsíða 13

FIMMTUDAGUR PRESSAN 17. DESEMBER 1992
13
Tveir Eistlendingar sem Mikson fangelsaði
„Strákar, ég skal
skióta bann fyrsta"
Evald Mikson ásamtfélögum sínum ívopnuðum sveitum þjóðernissinna,
„Omakaitse". Tveir fangar þjóðernissinna segja sömu söguna af meintum
morðum Miksons og manna hans.
Tveir menn, sem sluppu
lifandi úr fangelsi þjóðern-
issinna undir stjórn Mik-
sons, hafa sömu að segja
um meinta glæpi hans.
Vitnisburður þeirra er að-
eins brot af þeim gögnum
sem eistnesk stjórnvöld
hafa nú gert opinber.
PRESSUNNI hafa borist ensk-
ar þýðingar á nokkrum þeirra
skjala sem innanríkisráðherrann í
Eistlandi, Lagle Parek, hefur
ákveðið að gera opinber í máli Ev-
alds Miksons. Gögnin eru úr
skjalasafni eistneska ríkissaksókn-
arans og eiga rætur að rekja til
réttarhalda í Tallinn árið 1961.
Um er að ræða vitnisburð og
framburð við yfirheyrslur.
Töluverður fjöldi gagna hefur
fundist frá haustinu 1941, en
minna hefur fundist skjalfest um
athafnir Miksons með vopnuðum
sveitum þjóðernissinna,
„Omakaitse”, sumarið 1941. Þar
til nú að eistnesk stjómvöld opn-
uðu skjalageymslur sínar.
Hér fer á eftir óstyttur vitnis-
burður tveggja manna sem báðir
segjast hafa persónulega reynslu
af störfum Miksons í júní 1941.
Báðir virðast hafa orðið vitni að
sömu atburðunum, hvor frá sín-
um sjónarhóli. Þetta eru aðeins fá-
einar síður af þeim sjö hundruð
sem Wiesenthal-stofhunin í Jerú-
salem er nú að rannsaka og eru
valdar af handahófi. Lesendur em
varaðir við því að lýsingar á of-
beldisverkum eru einkar ógeð-
felldar.
, JG SKAL SKJÓTA ÞANN
FYRSTA”
Fyrra vitnið er Johannes Loos,
fæddur árið 1911 eins og Mikson,
þá búsettur í Tartú-héraði í Eist-
landi. Honum segist svo frá:
„Ég var handtekinn í júní 1941
og farið með mig í hlöðu við
Rokka-höfða, en þar vom þá fleiri
fyrir. Nokkrum dögum síðar vom
við flutt til Vonnu-sýslu og sett í
gamla geymslu sem tilheyrði sam-
yrkjubúinu. Þar upphófst hræði-
legur tími. Farið var með fólk til
yfirheyrslu á kvöldin. Þeir sem
sneru aftur reyndust hafa verið
barðir með gúmmíkylfum þar til
blæddi úr þeim. Hinir, sem ekki
snem aftur, vom skotnir til bana.
Við heyrðum hróp og byssuskot
handan veggjarins.
Sunnudagsmorgun einn fýrir
sólampprás var farið með alla út á
götu, þeim var raðað upp og hót-
að að allir yrðu skotnir. Þarna
vom margir menn með byssur og
allir vom þeir drukknir. Mikson,
sá gamli böðull, sagði: „Strákar, ég
skal skjóta þann fyrsta“, og skaut
því næst mann frá Piirsaare, sem
stóð í öðmm enda raðarinnar. Því
næst sagði Mikson að þriðji hver
maður yrði skotinn, gekk ffarn hjá
tveimur mönnum og skaut þann
þriðja. Hann var líka frá Piirsaare.
Ég man ekki númer hvað ég var í
röðinni, en það var nær hinum
endanum. f kjölfar skotanna frá
Mikson hófu aðrir að skjóta af
rifflum. Skyndilega birtist annar
„Omakaitse“-maður handan við
eldiviðarstafla og þekkti ég þar
Eduard Paabud. Hann sagði:
„Hættu þessu, Mikson, nú er nóg
komið“. Þá var okkur skipað aftur
inn í geymsluna. Við hlupum öll
af stað, en einn þeirra sem aftastur
fór féll í hendur þeim og þeir rifu
fötin hans í tætlur.
Um það bil tveimur tímum síð-
ar komu tveir ungir böðlar, skoð-
uðu alla-fangana og sögðu að í dag
hefðu þeir drepið fimm manns og
væm að athuga hvern þeir ættu að
drepa næst. Annar stóð fyrir
framan mig og sagði „Þú“ og
benti líka á konu sem var þar
skammt frá. Þeir skipuðu okkur
að koma með sér. Við stóðum
upp og fómm. Þeir fóm með okk-
ur að skrifstofu sýsluskrifstofunn-
ar og sagði: „Hér verður að þrífa
allt á fimm mínútum." Á borðinu
voru vopn og úti í horni nálægt
ofhinum vom þykkir blóðkleprar
og gúmmíkylfur. Við hreinsuðum
herbergið, en það var ekki hægt að
ljúka því verki á fimm mínútum.
Þeir hæddu okkur allan tímann
sem á þessu stóð og kölluðu okk-
ur ónefnum.
Þegar við höfðum þrifið var far-
ið með okkur í lítið herbergi þar
sem þeir sýndu okkur tvær vél-
byssur og sögðu að þær yrðu not-
aðar til að taka okkur öll af lífi.
Aðeins þremur yrði þyrmt. Því
næst snerum við aftur. Fangarnir
komu á móti okkur og spurðu
hvað hefði komið fýrir okkur. Ég
vildi lítið segja, enda hefði það
haft slæm áhrif á fólkið.
Að kvöldi þriðja dags, fýrir sól-
arlag, voru vélbyssur settar upp
fyrir framan staðinn þar sem
fangamir vom geymdir. Þá gat ég
ekki lengur leynt hina fangana því
sem ég hafði séð á sunnudeginum
og hvað mér hafði verið sagt. Ég
sagði föngunum að þeir hefðu
hótað að setja upp vélbyssur og
skjóta okkur öU. Þá lá við að fang-
arnir misstu vitið af skelfingu.
Skyndilega opnuðust dyr og einn
varðmannanna stakk höfðinu í
gættina og sagði að nú ætti að
herða gæsluna svo enginn slyppi.
Það var rólegt næsta dag. Um
kvöldið kom til okkar böðull og
sagði að þeir væru að fara til að
frelsa Tartú-borg. Undangengna
tvo daga og kvöld höfðu þeir barið
fangana og spottað þá. Þennan
sama dag var kallað á mig og sagt
að ég mætti fara heim. Ég komst
heim með erfiðismunum, enda
hafði ég þolað hungur og kvalræði
í tvær vikur. f þessar tvær vikur
gáfu þeir okkur aðeins þrisvar
vatnsblandaða mjólk og lítinn
brauðbita. Þegar ég var kominn
heim heyrði ég að nokkrum öðr-
um hefði verið sleppt, en
að farið hefði verið með
hina á Sýningartorgið í
Tartú og þaðan í skrið-
drekavarnarskurð þar sem
þau voru skotin. Þeirra á
meðal var faðir minn,
Hendrik Sooru, sjötugur
að aldri.
Mér sýndist að Mikson
væri hæst settur í fangels-
inu í Vonnu og blóðbaðið
fór fram undir hans for-
ystu. Af hveiju þessi voða-
verk voru framin veit ég
ekki, en glæpirnir voru á
ábyrgð Miksons.“
„BARÐIMIG MEÐ
BELTINU”
Vitnisburður Jan Loos er
styttri, en hann segist hafa
verið handtekinn ásamt
öldruðum föður sínum, haldið á
sýsluskrifstofunni í Vonnu og síð-
an í gamaUi fóðurgeymslu, sömu
stöðum og Johannes Sooru
greindi frá. Loos segist svo frá:
„Við vorum settir í fóður-
geymslu og skömmu síðar var far-
ið með mig í einhverja íbúð. Þar
var Mikson ásamt um tíu „Omak-
aitse“- mönnum. Mikson stillti
mér upp úti í homi, tók af sér belt-
ið, hóf að berja mig og hrópaði
hvort ég ætlaði ekki að játa. Hann
barði mig látlaust á herðarnar og
með beltissylgjunni í höfuð mér.
Það blæddi undan höfuðhöggun-
um og ég fékk blóðnasir af högg-
um í andlitið. Hann kýldi mig
tvisvar í kviðinn og við það féU ég í
gólfið. Ég man ekki meira frá
þessu atviki, en líklega hafa þeir
látið mig lykta af ammoníaki [til
að vekja mig]. Seinna fóru „Om-
akaitse“-mennirnir affur með mig
í gömlu þurrkgeymsluna.
Þangað var einnig komið með
föður minn, sem hafði fengið
sömu meðferð, en sár hans voru
stærri en mín. Á þriðja degi var
farið með okkur tit Vonnu. f
Vonnu drukku þeir á hverju
kvöldi og eftir miðnættið, á bUinu
frá eitt til þtjú, komu þeir til okkar
fanganna. Þeir athuguðu fangana í
skini vasaljósa og fóru með þá
burt sem betur voru klæddir.
Þessir menn sneru ekki aftur. Þeir
voru sérstaklega hrifnir af háum
stígvélum. Föður mínum var skip-
að að grafa sjálfum sér gröf fýrir
aftan gripahúsið, en hann hélt lífi
af því að hann var í lélegum stíg-
vélum og fatalörfum. Eitt sinn var
ég í yfirheyrslu og þar var staddur
kennarinn Toots, sem ég kannað-
ist við. Ég var látinn þrífa herbergi
þar sem fangar voru drepnir og
þar var gólfið blóði drifið.
Ég man ekki dagsetninguna, en
það var á aðfaranótt sunnudags
um klukkan þrjú að öllum föng-
unum var skipað að koma út og
raða sér upp. Þar var Mikson með
skammbyssu í axlarbelti og einnig
hafði vélbyssa verið sett upp. Mik-
son gekk fram og aftur og var
drukkinn. Hann staðnæmdist fýr-
ir framan mig, dró upp skamm-
byssuna, miðaði á mig og hleypti
af. Skothvellur kvað við og fýrir
aftan mig féll til jarðar maður.
Hann var Rússi frá Piirsaare. Aðr-
ir, sem stóðu fjær mér, voru líka
skotnir tíl bana. Ég man ekki eftir-
nöfn þeirra sem stóðu með mér í
röðinni á meðan á morðunum
stóð.
Ég man ekki fleira að segja frá
Mikson.“
FRÁSÖGN MIKSONS
Á „Sýningartorginu" í Tartú-
borg, sem Johannes Sooru minnt-
ist á, voru fangabúðir þar sem
bæði gyðingar og samverkamenn
Sovétmanna voru drepnir, en þar
er Mikson gefið að sök að hafa
tekið þátt í fjöldamorðum. í end-
urminningum sínum greinir Mik-
son nokkuð frá atburðum sum-
arsins 1941 og stemma lýsingar
hans á rás atburða við lýsingar So-
oru og Loos, þótt óneitanlega sé
tónninn annar. Honum segist svo
frá:
„Á yfirráðasvæði okkar [þetta
var áður en Þjóðveijar komu Eist-
lendingum til liðs, innsk. blm.]
lentum við oft í blóðugum átök-
um við Sovétmenn og mannfall
varð á báða bóga. Þegar óvinirnir
höfðu verið teknir höndum og af-
vopnaðir fluttum við þá í fanga-
búðir og innlendir samverka-
menn þeirra voru lokaðir inni í
alls kyns kjöllurum, skýlum og
hlöðum á svæðinu.
Viku síðar, þegar meiri ró var
komin á, lagði ég það til við yfir-
menn mína, eistnesku herforingj-
ana sem stjórnuðu öllum skæru-
liðasveitum í sýslunni, að inn-
lendum föngum yrði sleppt gegn
tryggingu. [... ] Mér var þegar í
stað fengið umboð til að sjá um að
framkvæma þetta á eigin ábyrgð
og sleppa öllum föngum nema
þeim sem höfðu orðið uppvísir að
því að taka þátt í að myrða al-
menna borgara. Þeir fáu sem það
höfðu gert voru seinna fluttir til
Tartú og settir þar í fangabúðir
sem komið hafði verið upp á
íþróttaleikvanginum." (Bls. 114)
Karl Th. Birgisson
Um 50 milljónir töpuðust á gjaldþroti gamla RAFHA
Húseignin seld á gjafverði og eftirlaunasjóðurinn tómur
Raftækjaverksmiðjan RAFHA í
Hafnarfirði hefur verið gerð upp
gjaldþrota. Fyrirtækið, sem stofn-
að var 1936, var úrskurðað til
skipta í janúar 1991 og námu
samþykktar almennar kröfur í bú-
ið rúmum 65 milljónum króna.
Upp í þær greiddust rúmar 17
miUjónir. Upp í veðkröfur greidd-
ust 26 miUjónir með því að Spari-
sjóður Hafnarfjarðar keypti hús-
eign íýrirtækisins við Lækjargötu.
Árið 1988 hljóðaði brunabótamat
hússins upp á 125 milljónir og
fékkst því aðeins brot af því mati
fýrir eignina. Forgangskröfur voru
sáralitlar, en í mars 1990 stofnaði
forstjóri RAFHA, Ingvi I. Ingason
nýtt hlutafélag sem nú er í rekstri í
hluta húsnæðis gamla félagsins.
Gamla fyrirtækið var því yfir
hálfrar aldrar gamalt þegar það
var gert upp, en lengstum var höf-
uðpaur fýrirtækisins Axel Krist-
jánsson. Ríkið átti frá fýrstu árum
þriðjung hlutafjár í RAFHA. Fyrir-
tækið var þekktast fyrir fram-
leiðslu og sölu á raffækjum, eink-
um elda- og þvottavélum, og
málmsmíði. í lok áttunda áratug-
arins var fjöldi starfsmanna á bil-
inu 65 til 70, en á níunda áratugn-
um lengst framan af 40 til 50.
Gjaldþrotið nú má rekja til áfalla
1989, en á því ári fækkaði starfs-
fóUd um helming. Nokkrum árum
áður hafði Albert Guðmundsson
þáverandi fjármálaráðherra hug á
því að selja hlut ríkisins og fékk
tilboð frá Ingva forstjóra. Tilboðið
var um 10 milljónir (nálægt 25
miUjónir að núvirði) og nokkuð í
samræmi við sérstakt mat. Því tíl-
boði hafnaði Albert og hafa menn
nú á orði að hann hefði betur tek-
ið því tilboði.
Til hliðar við þetta gjaldþrot, en
óháð því þó, liggur nú endanlega
fyrir að Eftirlaunasjóður RAFHA
sé þrotinn. Lífeyrisiðgjöld starfs-
fólks RAFHA voru lögð í þann
sjóð frá því um 1970 til 1982, er ið-
gjöld voru lögð í aðra sjóði eftir
það. Um 320 einstaklingar áttu
mismörg stig í sjóðnum. Trygg-
ingafræðileg úttekt á skuldbind-
ingum sjóðsins fór fram 1990 en
ekki tókst að fá upplýst hverjar
þær voru. Þó er ljóst að sjóðseig-
endur hafa til samans tapað
nokkrum tugum milljóna hið
minnsta. Árangurslaust var reynt
að fá aðra til að yfirtaka þessar
skuldbindingar, en eignir sjóðsins
höfðu brunnið upp í verðbólg-
unni árin áður en hætt var að
greiða í hann. Einn fyrrverandi
starfsmaður sem blaðið ræddi við
sagði að hann hefði tapað 10,2
stigum, sem hefði gefið honum
um 15 þúsund á mánuði í eftir-
laun.
Friðrik Þór Guðmundsson
JÓHANNES
Jónsson í Bónus skilur sam-
hengi Mutanna í lífinu. Þess
vegna selur hann bæði svína-
kjöt og hveiti. I flestra augum
eru engin tengsl þarna á mHli,
en Jóhannes er klókari en svo.
Nú eru svínabændur nefnUega
farnir að kaupa ódýrt hveiti hjá
Jóhannesi í fóður handa svín-
unum. Hveitið hjá Jóhannesi
er ódýrara (og örugglega miklu
bragðbetra) en margtollaða
byggið sem bændur hafa notað
hingað tH. Með þessu móti
græða líka allir: Jóhannes á
meiri sölu, bændur á lægra
fóðurverði, neytendur á lægra
svínakjötsverði og svo vitan-
lega svínin á mUdu betra fóðri.
Þetta lýsir skilningi á hringrás
lífsins, sldlningi sem
ASMUNDUR
Stefánsson bankastarfsmaður
hefur ekki. Hann hefur setið í
bankaráði fslandsbanka og
samið við launþega sína á
sama tíma og hann sat í ASI og
samdi við VSÍ um einhver aUt
önnur kjör (enda fór hann
beint í bankann þegar það
bauðst). En Ásmund skorti
heUdarsýn á hringinn sem
hann er farinn í: bankaráðs-
maður, viðsemjandi og um-
boðsmaður launþega í senn og
nú launþegi sjálíur og viðsemj-
andi bankaráðs. Enda ráeður
hann ekki við þetta og verður
atvinnulaus ef svo heldur ffarn
sem horfir. Og
SaDUME
Þorkelsdóttir, forseti Alþingis,
virðist ekki ráða við sitt starf
heldur. Það er eitt að taka smá-
mál eins og EES á dagskrá án
þess að ráðfæra sig við þá sem
eiga að tala um það, en alveg
ófært að hafa ekki uppi betri
varnir þegar þeir fara að
kvarta. Efnislega sagði nefni-
lega forseti Alþingis að það
væri kominn tími til að hún
héldi með ríkisstjórninni í ein-
hverju máli, nóg hefði hún lát-
ið undan vitleysunni í stjórnar-
andstöðunni samt. Sumsé
mönnum eins og
I Þ.
Þórðarsyni sem líst ekki á að
nú eiga meðlagsgreiðendur að
fara að bera næstum því ein-
hverja ábyrgð á lifikostnaði
bamanna sinna. Hann fékkþá
háamerísku hugmynd að þeir
skyldu fara í mál við ríkið fýrir
þessa ósvífni, þótt ekki séu for-
sendurnar alveg á hreinu.
Nema það sé rfldnu að kenna
að börnin komu undir, for-
eldrarnir geta ekki búið saman
og/eða að fólk hefur of lág laun
í þessu landi. Þetta síðast-
nefnda má reyndar skrifa á
reikning framsóknarmanna á
borð við Ólaf, en það þarf alveg
sérstaka ffamsóknarhagffæði
til að ætla að Ieysa það með því
að taka á sig ábyrgð á kynlífi
landsmanna. Það dytti Jóa í
Bónus aldrei í hug.