Pressan - 27.05.1993, Blaðsíða 24

GOTT A KROPPINN
24 PRESSAN
Fimmtudagurinn 27. maí 1993
LEIKHUSIN
• „Togað á Norðurslóð-
um“. Leikrit eftir Rupert
Creed og Jim Hawkins
með söngvum um líf og
störf breskra togarasjó-
manna. Þjóöleikhúsinu,
Smíðaverkstæði, kl.
20.30.
• Kjaftagangur. Gaman-
leikur Neils Simon í leik-
stjórn Askos Sarkola.
Meðal leikenda eru Lilja
Guörún Þorvaldsdóttir, Örn
Árnason, Tinna Gunn-
laugsdóttir, Pálmi Gests-
son, Halldóra Björnsdóttir
og Sigurður Sigurjónsson.
Þjóðleikhúsinu kl. 20.
• Pelíkaninn eftir A.
Strindberg. Leikstjóri Ka-
isa Korhonen. Nemenda-
leikhúsinu kl. 20.30.
• „Togað á Norðurslóð-
um“. Leikrit eftir Rupert
Creed og Jim Hawkins
með söngvum um líf og
störf breskra togarasjó-
manna. Þjóöleikhúsinu,
Smíðaverkstæði. Síðasta
sýning.
• My Fair Lady Stefán
Baldursson leikstjóri hefur
skilið nauðsyn góörar
útfærslu v_el og kostar
miklu til. Úrvalsfólk er á
hverjum pósti.
Þjóöleikhúsið kl. 20.
• Ríta gengur mennta-
veginn eftir Willy Russel.
Aftur á sviö vegna fjölda
áskorana. Síðasta sýning.
Þjóðleikhúsinu, litla sviði,
kl. 20.30.
• Pelíkaninn eftir A.
Strindberg. Leikstjóri Ka-
isa Korhonen. Síðustu
sýningar. Nemendaleik-
húsinu kl. 20.30.
• Leðurblakan. Óperetta
eftir Jóhann Strauss. Leik-
félagi Akureyrar kl. 20.30.
LAUGAR DAGURINN
29. MAÍ
• Leðurblakan. Óperetta
eftir Jóhann Strauss. Síð-
ustu sýningar. Leikfélagi
Akureyrar kl. 20.30.
ANNAR í HVÍTASUNNUÍ
3 1 . MAÍ
• Kjaftagangur. Gaman-
leikur Neils Simon í leik-
stjórn Askos Sarkola.
Meöal leikenda eru Lilja
Guðrún Þorvaldsdóttir, Örn
Árnason, Tinna Gunnlaugs-
dóttir, Pálmi Gestsson,
Halldóra Björnsdóttir og
Sigurður Sigurjónsson.
Þjóðleikhúsinu kl. 20.
FATÓ. nvium fatamarkaði Evu. Centr-
ums og Gallerís. sem opnaður hefur
verið á FraUkattíg 12 og má segja að
sé arftaki fatamarkaöarins sem
Marta Biamadóttir kaupmaður rak við
Laugaveginn og síðar á Frakkastígn-
um þar sem Company var áður til
húsa. / Fató fæst nánast allt til þess
að hylja kroppinn. Fatnaðurinn þar er
þó ekki beint ferskur rambi maður oft
inn í Evu, Centrum og Gallerí. Reki
maður hins vegar nefið ekki oft þar
inn er Fató himnaríki líkust, þvíþar
fást fallegar og vandaðar vörur a la
Marta Bjarnadóttir á þolanlegu verði.
Fató er afbragðs andsvar við tusku-
kreppubúðinni Vero Moda.
„... vegnaþess að
þeir elska mig og ef
þeir elska mig ekki
þá elska ég þá
samt.“
HALIDÓR „VINUR' BRAGASON.
Úr grafhýsi gagnrýnandans
Ævisögur: ritdómar ogfordómar
Kolbrún Bergþórsdóttir
gerir tilraun í síðasta tölublaði
PRESSUNNAR til að rita
heildardóm um íslenskar ævi-
sögur. Niðurstaða hennar er
þessi: „Hinar dæmigerðu end-
urminningabækur á íslandi
eru yfirborðið eitt. Þar skapar
aðalpersónan þá ímynd sem
hún vill halda í og masar og
hjalar um lífsstarf sitt og
hugðarefni. Og ef skrásetjari
er með í verkinu þá dansar
hann gagnrýnislaust með.“
Þetta er ósatt.
Bækurnar sem Kolbrún vel-
ur sem dæmi í grein sína eru
ævisaga Rósu Ingólfsdóttur
eftir Jónínu Leósdóttur, ævi-
saga Höllu Linker rituð af
henni sjálfri, lífssaga Bryndísar
Schram eftir Ólínu Þorvarðar-
dóttur, ævisaga Ingólfs Guð-
brandssonar eítir Svein Guð-
jónsson, ævisaga Guðlaugs
Bergmanns eftir Óskar Guð-
mundsson og ævisaga Báru
Sigurjónsdóttur eftir Ingólf
Margeirsson. Allir höfundar
ofangreindra bóka eru vanir
og sjóaðir blaðamenn að
Höllu Linker undanskilinni.
Að segja um Jónínu, Ólínu,
Svein, Óskar og Ingólf (og
aðra reynda blaðamenn og
ævisagnahöfunda) að þau
dansi „gagnrýnislaust með“
aðalpersónunni sem „masar
og hjalar um lífsstarf sitt og
hugðarefni" er auðvitað yfir-
lýsing um að ofangreindir
höfundar kunni ekki sitt fag.
Læsir og ólæsir gagn-
rýnendur
Það er hins vegar Kolbrún
sem kann ekki sitt fag eða öllu
heldur; konan virðist ólæs.
Að vera læs er eitt af skil-
yrðunum íyrir að vera gagn-
rýnandi. Læs gagnrýnandi
kann ekki aðeins að lesa orðin
í bókinni, hann kann einnig
að lesa texta sem slíkan og
skilgreina hann. Ofangreindar
bækur eru mjög ólíkar inn-
byrðis og fáránlegt að kasta
þeim — og öðrum ævisögum
— í sömu tunnuna. Það gerir
enginn læs gagnrýnandi. Það
gerir ólæs gagnrýnandi eða
gagnrýnandi sem vill slá sig til
tímabundins riddara með al-
hæfingum. Alhæfingar eru oft
sniðugar og meinfýsnar og
falla lesendum blaða vel í geð;
þeir hlæja eða brosa í kamp-
inn þegar alhæfingin lýstur
einhver eins og elding af
himni. Þetta er dálítið sérís-
lenskt fyrirbæri. Alhæfmgar
einfalda og forheimska les-
andann. Alvöru skilgreiningar
upplýsa og göfga lesandann.
Það er auðvitað undir gagn-
rýnandanum komið hvaða
leið hann velur. Því það sem
margir gagnrýnendur átta sig
ekki á er að gagnrýni þeirra er
um leið gagnrýni á þá sjálfa
sem gagnrýnendur.
Alhæfingar Kolbrúnar eru
því um leið dómur hennar yf-
ir sjálffi sér.
Munurinn á huglægri
og hlutlægri frásögn
„Mas og hjal“ aðalpersóna
og „gagnrýnislaus dans skrá-
setjara“ eru aðeins alhæfingar
Kolbrúnar. Læs gagnrýnandi
þekkir muninn á hlutlægri
frásögn og huglægri frásögn.
Hlutlæg (objektíf) frásögn er
lýsing að utan, oftast í þriðju
persónu. I ævisögum er hlut-
læg frásögn notuð mikið sem
lýsing aðalpersónu á sam-
ferðamönnum sínum eða lýs-
ing skrásetjara á aðalpersónu.
Huglæg (subjektíf) ffásögn er
hins vegar lýsing að innan,
oftast tilfinningablandin eða
persónuleg. Huglæg lýsing í
ævisögum er oftast lýsing að-
alpersónu á sjálfri sér eða at-
burðum sem hún sjálf tók þátt
í en getur einnig verið lýsing á
þriðja aðila. Meginmunurinn
milli hlutlægrar lýsingar og
huglægrar er auðvitað sá, að
til hlutlægrar lýsingar er gerð
sú krafa, að hún sé hludaus og
sannferðug. Jafnstranga kröfu
er ekki hægt að gera til hug-
lægrar lýsingar. Huglæg lýsing
er fýrst og fremst lýsing við-
komandi persónu frá hjart-
anu; hvernig viðkomandi leið
eða hvaða hug persónan bar
til sjálffar sín, samferðamanna
eða atburða. Huglæg lýsing
þarf alls ekki að vera raunsönn
lýsing á persónum eða at-
burðum. Þetta vita allir sem
kunna að lesa bækur. Og allir
sem kunna að lesa bækur vita
einnig að huglæg lýsing segir
oft miklu meira um aðalper-
sónuna sem lýsir atburðum
og persónum en um þær per-
sónur eða atburði sem hún
lýsir.
Kolbrún kýs að nota nokkr-
ar setningar úr bók minni um
Báru Sigurjónsdóttur til að
sýna ffam á að Bára hafi verið
„hégómlega upp með sér“
þegar hún lýsir sambandi sínu
við Sigfús Halldórsson tón-
skáld: „Við vorum ungir lista-
menn og urðum ástfangin
upp fyrir haus þegar í stað.
Samband okkar Fúsa vakti
auðvitað strax eftirtekt í bæn-
um. Við vorum bæði þekktir
skemmtikraftar, þóttum fal-
legt og listrænt par sem
stjörnuljóma stafaði af... Við
vorum saman og það stirndi
af okkur.“
Þessi lýsing Báru á Sigfúsi
og sér sem ungu pari í Reykja-
víkurbæ í stríðsbyrjun er ekki
vitnisburður um að Bára sé
„hégómlega upp með sér“.
Allir sem kunna að lesa bækur
sjá strax að umrædd frásögn
er huglæg lýsing konu sem
minnist áranna þegar hún var
ung og ástfangin eins og henni
finnst að hún hafi upplifað
þann tíma sem ung kona. Ef
þessi mynd er skýr í huga
Báru Sigurjónsdóttur, hvers
vegna í ósköpunum á skrásetj-
ari að breyta henni? Þannig
man Bára sig og Sigfús og sú
huglæga lýsing hlýtur að vera
sú eina og rétta þegar Bára
Sigurjónsdóttir segir sjálf ffá.
Það kann ekki góðri lukku að
stýra þegar blaðamenn eða
ævisagnaritarar fara að breyta
beinni ffásögn viðmælenda.
Til að upplýsa Kolbrúnu
dálítið um mín eigin vinnu-
brögð, þá tékka ég alltaf af all-
ar frásagnir viðmælenda
minna. Varðandi lýsingu Báru
á sambandi sínu við Sigfús
HaUdórsson eyddi ég drjúg-
um tíma með Sigfúsi sjálfúm
og öðrum samferðamönnum
Sigfúsar og Báru. Lýsing Báru
á sambandi þeirra kom heim
og saman við ffásagnir Sigfús-
ar og annarra. Reyndar fylgir
affast í bók minni um Báru
(líkt og í öUum mínum bók-
um) ítarleg heimildaskrá yfir
öU hliðargögn sem notuð hafa
verið við skráningu bókarinn-
ar. Þar getur Kolbrún sjálf les-
ið að við gerð bókarinnar var
ekki aðeins stuðst við „mas og
hjal“ Báru, heldur sendibréf,
bækur, blaðagreinar, prentað
mál auk ítarlegra viðtala við
tugi manna.
Þetta getur hver maður séð
sem nennir að fletta bókinni.
Hin huglæga lýsing Báru,
sem Kolbrún kýs að vitna í,
hefur því hlutlægt mat að baki
sér. Það er ekki í mínum
verkahring að leggja dóm á
bækur starfssystkina minna,
en ég get fullyrt af áratuga-
langri reynslu að Ólína Þor-
varðardóttir, Jónína Leósdótt-
ir, Óskar Guðmundsson og
Sveinn Guðjónsson eru allt
fýrsta flokks blaðamenn með
langa og stranga starfsreynslu
að baki, sem eiga allt annað
skiUð en að fá þá einkunn að
þau lepji gagnrýnislaust upp
„mas og hjal“ viðmælenda
sinna. Ef Kolbrún Bergþórs-
dóttir kynni skil á huglægri og
hlutlægri ffásögn væri hún ef-
laust sammála mér.
Islendingasögurnar eru
ekkert annað í eðli sínu en vel
skrifaðar ævisögur. Guðrún
Ósvífursdóttir segir í Laxdælu:
„Þeim var ég verst er ég unni
mest.“ Og Bergþóra segir í
Njálu: „Ung var ég gefin
Njáli...“ Báðar þessar lýsingar
eru huglægar. Sé bókmennta-
greining Kolbrúnar hins vegar
notuð, hafa þessar tvær forn-
konur „masað og hjalað“ og
skrásetjararnir ónefndu
„dansað gaganrýnislaust
með“.
Kjarkleysi
og lýðskrum
Bókaval Kolbrúnar vekur
athygli mína.
JJr allri ævisagnaflórunni
hefur Kolbrún valið sex bæk-
ur sem dæmi um þá kenningu
sfna að „endurminningar-
bækur á íslandi eru yfirborðið
eitt“. Þessar bækur eru greini-
lega „pars pro toto“ eða „hluti
fyrir heild“ — dæmi um
ástandið á ævisagnamarkaðn-
um á íslandi í dag. Viðkom-
andi einstaklingar í ævi-
sagnavali Kolbrúnar eru allir
úr verslunar- og þjónustugeir-
anum, sem talsverðum „gla-
múrljóma“ hefur stafað af.
Þegar ég var beðinn að skrifa
ævisögu Báru Sigurjónsdóttur
fannst mér einmitt það vera
verðugt verkefni að brjótast í
gegnum hinn bleika sellófan-
múr almenningsálitsins að
kjarnanum í persónu Báru
Sigurjónsdóttur. Reyndar
voru allir gagnrýnendur bók-
arinnar sammála um að sú til-
raun hefði tekist nema gagn-
rýnandi DV (reyndar kona
eins og Kolbrún), sem kaus að
hella sér yfir persónu Báru en
ekki bókina sem slíka. Ég kaus
að svara ekki þeim alhæfing-
arskrifum en sagði í vinahópi
að krítíkin hefði ekki verið rit-
dómur heldur fordómur. Rit-
dómarinn hafði gefið sér per-
sónu Báru fýrirfram og þurfti
nánast ekki að lesa bókina.
Það er nefnilega mun auð-
veldara að velta sér upp úr
fordómum en mæta opinn til
leiks og leggja sjálfstæðan
dóm á viðkomandi menn og
atburði, jafnvel þótt niður-
staðan verði allt önnur en bú-
ist var við í upphafi. Sérstak-
lega er auðvelt að velta sér upp
úr fordómum sem eiga sér
stuðning í almenningsálitinu.
Það þarf hins vegar kjark að
fara gegn straumnum og við-
teknum skoðunum.
Kolbrún velur sér ævisögur
persóna sem eru þekktar og
umdeildar, ekki síst vegna
frama og velgengni. Það sýnir
ákveðið kjarkleysi gagnrýn-
andans og tilhneigingu til lýð-