Pressan - 27.05.1993, Blaðsíða 26

I DULARHEIMUM
26 PRESSAN
Fimmtudagurinn 27. maí 1993
H.C. Andersen, Jdnas Hallgrímsson
og Snorri Sturluson
í dularheimum
Árið 1906kom út í Reykjavík lítið kver, Úr dularheimum, og bar það undirtitilinn
„Fimm afintýri. Ritað hefur ósjálfrdtt Guðmundur Jónsson
Guðmundur litli lagði sitt afmörkum ogskráði í dái œv-
^ • intýri sem þrír skáldsnillingar voru sagðir hafa unnið að í
fv betri heimi. Skáldin voru H.C. Andersen, Jónas Hall-
grímsson og Snorri Sturluson.
Guðmundur þessi Jónsson
var þá sautján ára, fátækur
skólapiltur, seinna þjóðkunn-
ur sem rithöfundurinn Guð-
mundur Kamban.
Á þessum tíma var Guð-
mundur miðill svonefnds
„Tilraunafélags“. Forstöðu-
menn félagsins voru Björn
Jónsson, síðar ráðherra, og
Einar H. Kvaran rithöfundur.
Félagið átti sér háleitt mark-
mið: að færa sönnur á fram-
haldslíf. Guðmundur litli
lagði sitt af mörkum og skráði
í dái ævintýri sem þrír skáld-
snillingar voru sagðir hafa
unnið að í betri heimi. Skáldin
voru H.C. Andersen, Jónas
Hallgrímsson og Snorri
Sturluson. Sögurnar birtust í
áðumefndu kveri.
I formála kversins skýrði
Björn Jónsson ffá tilurð ævin-
týranna:
„Unglingspiltur, 17 vetra,
hefir ritað þau ósjálfrátt, þá
daga, er til em nefndir á titil-
blöðunum... Hann hefir ekk-
ert vitað, hvað hann var að
skrifa, fyr en á eftir, að hann
eða aðrir hafa lesið það;
stundum hefir hann þó lesið
það sjálfur jafnóðum úr penn-
anum (blýantinum). Einu
sinni hefir verið bundið fyrir
augun á honum og hann'þó
skrifað jafn-viðstöðulaust,
glögt og línurétt.“
Og um höfunda ævintýr-
anna sagði Bjöm:
„Nöfnin, sem undir þeim
(ævintýrunum) standa, eru
þar sett eftir hinu ósjálfráða
handriti. Og fýlgdi sú skýring,
að hugsanimar í 4 æfintýmn-
um séu eingöngu eða aðallega
eftir H.C. Andersen, en bún-
ingurinn íslenzki eftir Jónas
Hallgrímsson, og Snorra
Sturluson á einu þeirra. Eitt
æfmtýrið, „1 jarðhúsum“, er
eignað Jónasi Hallgrímssyni
einum, efrii og búningur.“
Fyrsta ævintýrið nefnist
Kærleiksblómið. Andersen
semur, Jónas þýðir og Guð-
mundur skráir. Fagurfræði
rómantíkeranna er nú fyrir bí
og frjálslegur talmálsstílí ræð-
urríkjum.
I upphafi sögunnar biður
Stína litla ömmu sína að segja
sér sögu. Amman svarar höst:
„En þú verður að steinþegja á
meðan, Stína litla.“
Stína getur vitanlega ekki
þagað og þá hvín í ömmunni:
„Ég hætti að segja þér sög-
una... ef þú ekki þegir; þú
feldir niður fýrir mér lykkjuna
með þessu þvaðri. Ekki nema
það þó.“
Stína grípur enn ffam í fyrir
ömmu í miðri sögu, og amm-
an les yfir henni: „Hvað ert þú
að blaðra, bam, um það sem
þú veist ekkert um; þegiðu nú,
og taktu eftir sögunni. Þa’ va’
rétt, si-sona.“
Sagan sem amman segir
fjallar um munaðarlausa
stúlku sem allir úthýsa. Hún
deyr og fýrstu orð hennar
þegar hún hittir foreldra sína
hjá guði eru: „Ha, erum við
heima?“
Drottinn breytir stúlkunni í
engil og sendir hana til mann-
anna til að birta þeim kærleika
sinn. Þeir eru vitanlega samir
við sig og láta sér fátt um finn-
ast.
Stína spyr ömmu sína hvort
sagan sé sönn og fær svarið:
„Nei, ekki í raun og veru, en
þetta er tekið si-sona, sagt
sona sem merki upp á kær-
leika guðs, Stína litla!“
Og ævintýrið endar á þess-
um orðum: „Og blessað barn-
ið trúði því að guð hefði ekki
sent engilinn — sem merki
upp á kærleika sinn.“
Næsta ævintýri Andersens
er skráð á dönsku og nefriist
Det er det samme. Strax á eftir
því er birt hin íslenska þýðing
Jónasar: Það er alveg eins.
Spíritisminn er höfundi
greinilega mjög hugleikinn.
Ævintýrið hefst á þessum orð-
um:
„Signý gamla var ekki frá
því að samband við annan
heim væri mögulegt — trúði
því meira að segja að það ætti
sér stað.
„En í guðs bænum! Að ég
skuli hugsa þetta. Hvað ætli
heimilisfólkið segði!“
Þar sem Signý gamla er
amma er hlutverk hennar að
segja barnabarninu sögur.
Hún segir söguna af Perlu-
kónginum sem lagði allt kapp
á að eignast kórónu úr perl-
um. Honum tókst að safna í
kórónu en í hana vantaði eina
perlu. Kóngur átti reyndar
aukaperlu en honum þótti
hún ljót og vildi ekki nota
hana. Gamall vitringur lagði
leið sína til konungs og sagði
honum að það vantaði sann-
leiksperluna í kórónuna:
„ „Þegar sú perla er fengin, þá
fýrst getur öll kórónan skinið
eins og sólin sjálf.“
„Sannleiksperluna? Ha? —
En hvar er hennar að leita?“
spurði kóngurinn.
„í hyldýpi kærleikans,“
sagði gamli maðurinn.
... En kóngurinn, — Ekki
gat hann farið að kafa svona
djúpt, „ég myndi fá að súpa á
heldur óþægilega," sagði
hann. — Og svo mátti hann
til að notast við ljótu perluna
sína.“
Þetta var endir sögunnar
sem Signý sagði barnabarn-
inu. Nú setti hún upp gler-
augun og mælti boðskap sög-
unnar, sem hljóðar svo á
tungu Andersens:
„Ja, det er akkurat det
samme med Spiritismen,“
nynnede hun for sig selv.
Og Jónas okkar þýðir sam-
viskusamlega: „Já, — það er
alveg eins um andasamband-
ið,“ tautaði hún lágt fyrir
munni sér.
Næsta saga ber ekkert nafn,
sett var spurningarmerki efst á
síðuna. I þeirri sögu samein-
uðu þeir krafta sína H.C.
Andersen, Jónas Hallgrímsson
og Snorri Sturluson. Afrakst-
urinn var stórfurðulegur og
þeim ekki til sóma.
Andersen virðist eiga hug-
myndina en Snorri og Jónas
búa henni búning. Nú gerist
Snorri uppivöðslusamur og
einhver angi af fornri stafsetn-
ingu dembist á pappír:
„Nú skulu þér menn heyra,
fýrir ykkar góðar tilgjömingar,
þat es vér köllum æfintýr.
Eigi es þat míns, svá sem
margra es, þeira es æfintýr
rita, at þeir byrja svá fýrst of
síns máls, at einu hverju sinni
hafi sjá atburðr orðit, es getr
um æfintýrit... Sá es kona
dróttning yfir hugum margra
manna, es Heimska nefnisk,
— ok svá es hún ffjáls, ar hón
biðr menn vera úháða allri
skynsemd.“
Drottning þessi hélt gestum
sínum veislu og þar barst talið
vitaskuld að sambandi við
anda látinna. Einhverjir gestir
vildu ná sambandi við borð-
anda og gengu að matborði:
„Biðu svá hríð nökkura, ok
lyftisk eigi borðit; gekk
dróttning at, ok lyftisk eigi at
heldr.
„Hvat es nú, es eigi koma
„andar“ í borðit?“
Heimska dróttning gekk
nær.
„Hvárt vas svá at nú lyftisk
borðit?“
„Þat veit ek aldregi,“ svaraði
dróttning.
Ok þat vissi aldrigi neinn, ef
lyftisk matborð Heimskunn-
ar.“
í jarðhúsum nefriist lengsta
saga kversins og fýrir henni er
skráð skáldið eina Jónas Hall-
grímsson. Skáldgáfan virtist
ekki hafa fylgt honum yfir í
æðri heim. Andlegar þenking-
ar setja þó nokkurt mark á
söguna:
„Andlega útsýnið á Ljósa-
hvoli var yfir höfuð engu
minna en sjálft útsýnið frá
bænum, andlegi sjóndeildar-
hringurinn engu þrengri.“
Hjón missa son sinn og vilja
leita huggunar og ffétta í spír-
itismanum:
„En sóknarpresturinn taldi
það óguðlegt. „Ekki skaltu
leita ffétta af ffamliðnum, seg-
ir sú guðlega innblásna bók,
mínir elskanlegir. Og svoleiðis
ber okkur aumum mann-
kindum að breyta.“
Og allir karlmenn í sókn-
inni sögðu það sama, því þetta
hafði presturinn sagt.
„En faðirinn gat ómögulega
skilið, hvers vegna ekki mætti,
ef unnt væri, fá sönnun fýrir
því að allt væri ekki búið þeg-
ar þessu lífi lyki. — Og móðir-
in skildi enn síður hver hefði
rétt eða réttara sagt hver leyfi
til að fara óvirðingarorðum
um það sem dýrmætast væri
að fá sannað.“
í sögunni brá einnig fyrir
léttu náttúruhjali:
„Hvar er sokkabandið mitt,
mamma?“ spurði Bæjarfjallið.
„Hérna!“ sagði Sólin, —
hún spennti sokkabandinu
um fótinn á því, glitofnu
geislabandi."
Og svo var vitaskuld ort:
Fögur htiígur langdegis-sóliu
ísœ,
svefhi bregður döggin í
grátmildum blœ,
vomœturdöggin, ogvekur
sojha rós;
vorsólin hnigin og hvergi
séstljós;
jtví biður hún blómin að vaka.
Síðustu söguna eiga þeir fé-
lagarnir Hans hinn danski og
Jónas. Þetta er stutt ævintýri
um drengina Kærleik og
Sannleik. Sannleikur reikar
um og enginn vill kannast við
hann nema Kærleikur. Mörg-
um árum síðar er Sannleikur,
á óútskýrðan hátt, orðinn
konungur.
Og sagan endar á áminn-
ingu og fagnaðarboðskap:
„En meðan hann var mun-
aðarleysingi og öllum ókunn-
ugur, þá var hægðarleikur að
fara með hann hvernig sem
hver vildi; þá var enginn fýrir-
höfn að leggjast á hann, —
ekki nema sjálfsagt að vera
ekki að hafa þennan föru-
dreng í húsum sínum!
En, — nú var hann orðinn
konungur. Og allur sannleik-
ur verður einhvem tíma kon-
ungur.“
Skýringar og tilgátur
Þegar Björn Jónsson skrif-
aði formála að ævintýrunum
fimm virtist hann eiga í mesta
basli við að sannfæra sjálfan
sig og aðra um að ævintýrin
væru verk hinna látnu skáld-
snillinga. Hann gerði þó virð-
ingarverða tilraun.
Hann valdi þá aðferð að
ræða möguleika á blekkingu.
Hann hafnaði þeim mögu-
leika en var ekki sérlega sann-
færandi.
Um möguleikann á að
Guðmundur Jónsson hefði
samið sögurnar sjálfur sagði
hann:
„Eru dæmi til þess um
nokkurn mann í heiminum,
að hann vildi ekki kannast við
þá snild, sem hann er hand-
viss um, að enginn annar
eigi?... En öllum sem nokkuð
þekkja G.J. ber saman um að
hann sé mjög góður og vand-
aður piltur. Og hann er líka
stórgáfaður piltur; því neitar
enginn.“
Og svo er eins og efinn læð-
ist að Birni og hann slær
þennan varnagla: „Enda hlyti
maður þá að dást að hinni
óvenjulegu skáldgáfu þessa
unga manns.“
Um þá skoðun að Guð-
mundur hafi verið dáleiddur
til að skrifa ævintýrin:
„Oss er alveg ókunnugt um,
hvemig það mætti takast.“
En þegar kemur að þeim
möguleika að sögurnar séu
runnar frá undirmeðvitund
Guðmundar fær Björn ekki
neitað að svo geti verið:
„En sú undirvitund hlyti þá
að vera þroskaðri en nokkurs
annars manns í heimi, jafn-
gamals. — Og sannarlega væri
eyðandi tíma, — fýrir árlegar
svívirðingar að launum, — til
að rannsaka, hvort jafhmikið
geti búið í nokkrum manni án
þess hann viti af því.“
Og þar sem Björn virðist
gera sér grein fýrir að fæstir
niuni trúa að skáldskapurinn
komi að handan lýkur hann
greininni á þessum orðum:
„En séu þau komin frá hon-
um sjálfum... — heill þér, ís-
land, og seytján vetra skáld-
konungi þínum!“
Þremur ámm síðar, eftir út-
komu kversins Úr dularheim-
um, tók Guðmundur Jónsson
upp ættamafriið Kamban. Ár-
ið 1914 sendi hann frá sér
fýrsta leikrit sitt, Höddu
Pöddu. „Skáldkonungurinn“
ungi virtist hafa auðgast af
sjálfstrausti og lagði nafri sitt
við verkið.