Tíminn Sunnudagsblað - 22.11.1964, Blaðsíða 20

ekki. Útskotin, sem hann hafði lýst
tveimur árum áöur, voru horfin, þeg-
ar hann fór að athuga Satúrnus aft-
ur þetta ár. Satúrnus leit þá út eins
og venjuleg kringla, en þannig mun
hann virðast árið 1966, þegar jörðin
kemur næst í beina stefnu á hring-
ina. En Galileo hafði ekki verið ljóst,
hvað hann hafði séð, og þvi segir
hann í bréfi: „Skyldi Satúrnus hafa
étið börnin sín? Eða voru athugan-
irnar (árið 1610) blekkingar eða
svik?“
HOLLENZKI stjörnufræðingurinn
Kristján Huygens útskýrði fyrstur,
hvernig stóð á þessu breytilega útliti
Satúrnnsar Haun birti kenningu sína
árið 1656 og orðaði hana á þessa
leið: Htati um hann (þ.e. Satúrnus)
liggui hringur, þunnur og sléttur og
hvergi fastur við og nokkuð spor-
öskjulagaður." Þremur árum síðar
reit hann bókina Systema Saturnium,
en þar gerir hann nánari grein fyrir
tilgátu sinni.
Huyí|ens taldi, að umhverfis -Sat-
úrnus við miðbaug hans lægi breíð,
en þurin gjörð, sem væri sjáanleg
vegna endurvarps sólarljóssins, þegar
hún hallaðist miðað við jörð. Þessi
gjörð væri nokkuð sporöskjulöguð.
vegna lögunar Satúrnusar við mið-
baug. Oftast væri iörðin stödd ann-
að hvort ofan eða neðan 'við þessa
gjörð, og því væri hún sjáanleg öðru
hvoru megin frá. En tvisvar sinnum
á snúningsferli Satúrnusar um sólu
(þ.e tvisvar á 29% ári) væii jörðin
í sömu línu og hringurinn og þá væri
hann okkur ósýnilegur. Þessi skýr-
ing Huygens skýrði, hvers vegna lýs-
ingu stjarnfræðinga, bæði Galileos
og annarra, bar svo mikið á millí.
Svo vildi til, að Galileo uppgötvaði
furður Satúrnusar. þegar halli gjarð-
arinnar var lítill." Hefðu athuganir
hans farið fram á öðrum tíma, er
ekki ótrúlegt, að hann hefði sjálfur
getað komið með réttu lausnína.
Huygens og samtímamenn hans
töluðu um einn hring, því að fyrir
1675 datt engum í hug, að þeir kynnu
að vera fleiri. En það ár tilkynnti
Giovanni Cassini, ítalskur stjarnfræð-
ingur, sem veitti forstöðu stjörnuat-
hugunarstöð Parísarborgar, að hann
hefði séð dökkan hring í gjörðinni.
Hann sagði, að „gjörðinni væri skipt
í tvo jafnbreiða hluta með dökkri
línu, og innri hlutinn, sá sem nær
væri hnettinum, væri mjög skær,
en sá ytri og fjarlægari væri fremur
daufur.“ Bandaríski stjarnfræðingur-
inn, G.P. Bond við Harvardháskóla,
fann svo þriðja hringinn árið 1850.
Hann tók, eftir daufri ljósrák innan
við skærari hringinn, og varpaði þessi
rák greinilegum skugga á Satúrnus
sjálfan. Þessi nýi hringur greindist
frá þeim ytri með greinilegri, svartri
rönd, og það kom í ljós, að innri
rönd hans var nálæg yfirborði plán-
etunnar. Þessi innsti hringur var hálf
gagnsær eins og blæja, og það olli
því, að hann var skírður slæðuhring-
urinn.
HRINGIR Satúrnusar eru sem sagt
þrír: A, yzti hringurinn, B, miðhring-
urinn, sem er þeirra allra skærast-
ur, og C, slæðuhringurínn, sem er
daufastur þeirra þriggja. Yzti hring-
urinn, A, er á breidd nálægt 16.000
km. Bilið milli hans og næsta hrings
er um 27.000 km. og miðhringurinn
er um 25.000 km. á breidd. Slæðu-
hringurinn, C, er um 15.000 km.
á breidd, en innri 'brún hans er í
um það bil 9.000 km fjarlægð frá
yfirborði Satúrnusar. Allt er hringa-
kerfið um 255.000 km. í þvermál.
UM ÞYKKT hringanna er allt óljós-
ara. Elztu athuganir sýndu, að hring-
irnir voru ósýnilegir aðeins mjög
skamman tíma, en það benti til þess,
að hringirnir væru mjög þunnir. Og
síðan hafa vísindamenn stöðugt ver-
ið að draga úr þykkt þeirra. 1879
hélt enskur stjörnufræðingur því
fram, að þeir væru innan við 280
enskar mílur á þykkt, en 1919 voru
stjarnfræðingar komnir á þá skoðun,
að þykktin værí innan við 10 mílur.
Fyrst héldu menn, að þarna væri
um raunverulegan hring að ræða.
Þó stakk Cassini strax árið 1705 upp
á því, að hringirnir væru gerðir úr
óteljandi smáögnum, sem snerust um
hverfis plánetuna. Franskui stærð-
fræðingur, Laplace að nafni, sannaði.
líka árið 1785, að samfelldur hringur
myndi brotna vegna aðdráttarafls
Satúrnusar, nema hann snerist í
sífellu. Hann taldi, að um væri að
ræða fjölmarga afarþunna hringi,
sem allir snerust með mismunandi
hraða eftir fjarlægð þeirra frá Sat-
úrnusi. En yfirleítt var það hald
manna fram á miðja 19. öld, að hring
ir Satúrnusar væru fastir og hreyf-
ingarlausir. Þeii’ri kenningu var þó
að fullu hrundið árið 1859, en þá
birti enskur vísindamaður, James
Clark Maxvell, rit um hringa Satúrn-
usar. Maxvell sýndi fram á, að eng-
inn heill hringur eða hringakerfi gæti
staðizt lengi, heldur hlyti að leysast
upp, og skipti þar engu, hvernig
massa hringanna væri skipt niður.
Hann komst að þeirri niðurstöðu, að
einu hringarnir, sem fengju staðizt,
væru settir saman úr óendanlegum
fjölda ótengdra agna, sem allar sner-
ust umhverfis plánetuna með mis-
munandí hraða í hlutfalli við fjar-
lægðir þeirra frá plánetunni. Ilann
1052
T í M I N N — SUNNUDAGSBLAÐ