Tíminn Sunnudagsblað - 30.04.1972, Side 14

bindindismaöur og hef verið það siðan.
Kannski hef ég verið of eftirtektar-
laus, en þó finnst mér sem mörg orö
hennar og heilræði hafi fylgt mér fram
á þennan dag.
— Nú eru Dalirnir mikið menn-
ingarhérað eins og allir vita. Hvernig
var bóklestri og uppfræðslu unglinga
háttað, þarna'þegar þú varst að alast
þar upp?
— Það var þar farkennsla, en ég fór
aldrei i neinn slikan skóla, þegar ég
var að alast þar upp. Hins vegar var
frændi minn, Flosi Jónsson, allvel að
sér, og hann kenndi mér heima það
nauðsynlegasta. Bókakostur var þó
takmarkaður á bernskuheimili minu
eins og reyndar mun hafa veriö viðast
hvar á þeim timum. Ekki var það þó af
þvi, að húsbændur minir og fólkið yfir-
leitt, væri ekki fróðleiksfúst og bók-
hneigt — siður en svo. Bæði húsmóðir
min og fóstursonur hennar höfðu yndi
af bókum og fróðleik, einkum þó þjóð-
legum. En hvort tveggja var, að bóka-
verzlanir voru ekki i næsta nágrenni,
og svo var það ekki heldur siður i þá
daga að verja peningum til bóka-
kaupa. Þá var hún vist rikjandi, sú
gamla skoðun, að bókvitið yrði ekki
látið i askana. Eg mun hafa orðið læs
um sjö ára aldur, eftir því sem mér ,
hefur verið sagt. Ég las lika allt, sem
ég náði i, og jafnt það, sem var ofvaxið
minum skilningi. Lestrarlöngunin var
mikil. Ég heyrði snemma talað um Is-
lendingasögurnar og persónur þeirra.
Eldra fólkið kunni hrafl úr þessu, og ég
heyrði talað um Gretti, Orm sterka,
Gunnar og Njál. Þessar frásagnir
svalg ég i mig, eins og þyrstur maður
svaladrykk. En tslendingasögurnar
voru ekki til á heimili minu. Og þótt ég
væri ungur, þá skildi ég að frásagnir
fólksins, þótt góðar væru, væru ekki
neitt i samanburði við að lesa bæk-
urnar sjálfar. Ég vissi af einum
manni, sem átti allar íslendinga-
sögurnar. Það var Kristján gamli i
Snóksdal. Snóksdalur var kirkjujörð
og i næsta nágrenni. Þar hafði ég oft
komið og ætíð verið vel tekið. Ég hafði
oft veitt bókunum athygli, þar sem
þær voru i hillu fyrir ofan dyrnar, þar
sem gengið var inn i baðstofuna. En
þótt ég hefði oft horft á þær, áræddi ég
ekki aö handleika þessa dýrgripi, hvað
þá að biöja um þær að láni, enda haföi
mér verið sagt, aö þótt Kristján væri
meö eindæmum bóngóður maöur, væri
það hrein undantekning, að hann lán-
aði tslendingasögurnar. Hann leit á
þær sem helgidóm, sem ekki mætti
meðhöndla ógætilega. Hvi skyldi þá
ég, strákpattinn, dirfast að biðja um
þær til láns?
Ég mun hafa verið ellefu ára, þegar
ég einu sinni sem oftar fór til kirkju að
350
Snóksdal með heimilisfólkinu. Eftir
messu var okkur, svo sem venja var,
boðið inn i baðstofu til kaffidrykkju.
Ég man, að það var allmargt fólk i
baöstofunni, og auðvitað allt i hróka-
ræðum um landsins gagn og nauö-
synjar. Kristján og sóknarpresturinn,
séra Jón Guðnason, sátu á innsta rúm-
inu og ræddu af miklum hita um svo-
nefnt fossamál. Ekki skildi ég þá, hvað
það var, en liklega hefur það verið i
brennidepli þjóðmálanna, þá. Ég hafði
að venju dregið mig fram að bókahill-
unum og starði nú á kilina eins og i
leiðslu. Þá heyri ég, að Margrét, dóttir
Kristjáns, kallar: „Heyrirðu ekki,
Gústi?” Hún hafði verið að bjóða mér
að borðinu til þess að drekka kaffi og
var vist búin að kalla oftar en einu
sinni. Fólkið starðiá þennan einkenni-
lega draumafugl, sem virtist ekki taka
eftir neinu, en var eins og hálfsofandi.
Allt i einu reis Kristján á fætur, leit
snöggt upp, og mér er það ennþá i
minni, hve augnaráðið var hvasst og
stingandi. Það var sannarlega gustur
af honum, þegar hann gekk fram
gólfið til min. Hann hvessti augun á
mig, studdi annarri hendinni á öxl
mina og sagði: ,,Ég heyri sagt, að þú
sért orðinn vel læs. Langar þig að fá
einhverja sögu til að lesa?” Ég kvað
svo vera. Þá seildist hann upp i hill-
una, rétti mér Grettissögu og sagði:
,,Ég þarf ekki að taka það fram við þig
að fara vel meðbókina”. Ég lofaði þvi.
Kristján sneri sér siðan snarlega við
og gekk inn baðstofugólfið, sneri svo
við aftur og gekk til min og horfði á
mig litla stund. Mér fannst ég ætla að
kikna undan þessu ægihvassa augna-
ráði. Siðan sneri hann sér að fólkinu og
sagði: „Miggrunar, að tslendingasög-
urnar eigi erindi til þessa drengs”.
Ég var sem höggdofa. Þetta var
mesta lof, sem ég hafði nokkru sinni
hlotið. Einhvern veginn skrönglaðist
ég inn aö borðinu til þess að drekka
kaffið. Þá kom séra Jón til min og
sagði: „Agúst minn, ég vil bara vekja
athygli þina á einu: Nú máttu búast
viö þvi aö Kristján spyrji þig út úr
Grettissögu. Ég veit, að þú stendur þig
— en það er ekki sama, hvernig lesið
er”.
Það var sannarlega glaöur drengur,
sem fór heim meö bók undir hendinni,
kvöldið það. Siðar átti Kristján eftir að
lána mér allar Islendingasögurnar. Ég
mun alltaf minnast hans með þakklæti
fyrir það.
— En hvernig fór með þetta fyrsta
bókarlán? Spurði Kristján þig út úr
Grettissögu, þegar þú skilaðir henni?
— Já, ég er nú hræddur um það.
Þegar ég kom með bókina og þóttist
svo sem búinn að lesa hana, þá vildi nú
karl heldur betur fá að vita, hvort ég
vissi nokkurn skapaðan hlut i þessu,
sem ég hafði verið að lesa, og sagði
með glettni i svipnum, að ég yröi að
fara með bókina aftur, ef ég vissi ekk-
ert i henni, þvi þá þýddi ekki neitt að
lána mér næstu bók. Siðan prófaði
hann mig og var, held ég, ekkert
óánægður, hældi mér meira að segja
heldur fyrir frammistöðuna. Og svo
mikið var vist, að ég fékk aðra bók i
staðinn fyrir þá, sem ég hafði skilað —
og var harla glaður.
— Það hefur kannski átt eftir að
togna úr þessum kynnum ykkar
Kristjáns?
— Já. Við áttum eftir að kynnast
meira, og allnáið. Nokkrum árum
seinna réðist ég til hans sem vinnu-
maður og var hjá honum i eitt ár. Og
þótt þetta væri mjög fátækt heimili, og
þar vantaði margt, sem til var á efna-
meiri bæjum, og þótt Kristján væri
orðinn gamall, þegar ég fór til hans, þá
var það nú svo, að ég hef i fáum
stöðum kunnað betur við mig, og við
fáa húsbændur hefur mér likað betur
en Kristján gamla i Snóksdal. Enda
fór það svo, að eftir veru mina þar
hélzt vinátta okkar óslitin á meðan
hann lifði.
Ég var ekki búinn að þekkja
Kristján lengi, þegar mér skildist, hve
mikill sannleikur er fólginn i þeim
spakmælum skáldsins, að tvitugur
maður getur verið gamall i anda, en
áttræður ungur. Kristján var, þótt
aldraður væri, svo ungur i anda, svo
lifandi og andlega vakandi, að furðu
gegndi með mann á hans aldri. En það
sem mér fannst þó einkenna hann
mest, var hin óviðjafnanlega hrein-
skilni hans. Ég hygg, að hann heföi
varla getað unnið sér það til lifs að
segja annað en það, sem honum bjó i
brjósti eða þótti vera. Ekki varð þetta
þó til þess að afla honum óvinsælda,
öðru nær, enda var hann laus við alla
illgirni og rætni, slikt var ekki til i fari
hans.
Annað, sem mér þótti mjög áberandi
i fari Kristjáns, var frjálslyndi hans og
skilningur á viðhorfum æskufólks.
Þrátt fyrir meira en hálfrar aldar
aldursmun fóru skoðanir okkar saman
um margt, og ætið sýndi hann mér
skilning og umburðarlyndi. Það var
ekki sjaldgæft, að við sætum úti i hey-
garði á kvöldin að loknum fjósverkum
og ræddum hin margvislegustu mál,
svo sem stjórnmál, trúmál og ýmsar
persónur Islendingasagnanna. Ég
man, að hann taldi Hallgerði langbrók
hafa verið allt of hart dæmda og rang-
lega. Og hann er einasti maður, sem
ég hef fyrir hitt á lifsleiðinni, sem haft
hefur imugust á Njáli á Bergþórshvoli.
Kristján taldi Njál að visu hafa verið
Sunnudagsblaö Timans