Morgunblaðið - 17.05.2004, Side 16

LOS Caprichos, eða Kenjarnar,
eftir Francisco José de Goya y Luc-
ientes (1746–1828) eru meðal fjöl-
margra þekktra verka þessa
spænska listamanns. Koparstungur
af fyrstu útgáfu Kenjanna 80, sem
nú er að finna í Listasafninu á Ak-
ureyri og fengnar voru að láni frá
Svartlistasafni Spánar í Madríd, til-
heyra verðmætustu útgáfu Kenj-
anna, þeirri einu sem framleidd var
á ævi Goya sjálfs og sú útgáfa sem
vegna eðlislægs slits koparplatn-
anna varðveitir hvað best styrk línu-
teikningar ætingarinnar sem og fjöl-
breytileg blæbrigði flataætingar-
innar. Myndunum hefur verið
skemmtilega fyrirkomið í Listasafn-
inu á Akureyri og ekki að sjá að
þessar íronísku ádeilumyndir sem
fyrst voru framleiddar 1799 hafi tap-
að neinu af krafti sínum eða að þær
eigi síður við nú en þá, rúmum 200
árum síðar.
Goya hefur gjarnan verið kallaður
fyrsti „nútíma“ listamaðurinn, m.a.
vegna vinnubragða sinna og hug-
leiðinganna sem að baki mörgum
verka hans liggja. Hann var t.d. sak-
aður af sumum gagnrýnendum um
að „ljúka“ ekki myndum sínum – um
að taka áhrif verkanna fram yfir
vandvirknina. Það eru hins vegar
skoðanir og hugleiðingar Goya sem
koma áhorfendum fyrir sjónir í
Listasafninu á Akureyri, en með
Kenjunum tjáir listamaðurinn hug-
arheim sinn, skoðanir, áhyggjur og
efasemdir um mannlegt eðli og þjóð-
félagið í kringum sig.
Hagsýnn og hæfileikaríkur
Þegar Kenjarnar eru skoðaðar er
vert að hafa í huga að heimurinn og
heimsmyndin tóku örum breyting-
um á ævi Goya. Sjálfur þjónaði hann
þremur konungum Spánar og sam-
tíðarmönnum þeirra, þeim Karli III
(1759–88), Karli IV (1788–1808) og
Ferdinand VII (1808, 1814–33) – en
undir harðstjórn þess síðarnefnda
þurfti Goya m.a. að svara til saka
hjá spænska rannsóknarréttinum.
Tímalaus ádeilumeistari
MYNDLIST
Kenjarnar – Los Caprichos
eftir Francisco de Goya
Safnið er opið alla daga nema mánudaga
kl. 12–17. Sýningin stendur til 4. júlí.
LISTASAFNIÐ Á AKUREYRI
Anna Sigríður Einarsdóttir
flestar myndanna. Handrit L. í
Pradósafninu lýsir viðfangsefninu
eflaust hvað best. „Vesalings gá-
lausu stúlkurnar lenda í fangelsi eft-
ir að hafa orðið þungaðar vegna eðl-
isbundinnar viðkvæmni.“ Konur fá
hins vegar alls ekki alltaf jafnsam-
úðarfulla meðferð hjá Goya líkt og
verk nr. 19, 20, 22 og 55 eru öll
ágætis dæmi um. Þannig fá gleði-
konur, og reyndar viðskiptavinir
þeirra líka, það óþvegið í verkum nr.
19, Allir falla þeir, og nr. 20, Nú fara
þeir reyttir, á meðan misjöfn örlög
tengd stéttarstöðu frekar en sóma-
kærum lifnaðarháttum verða lista-
manninum að viðfangsefni í mynd
nr. 22, Stúlkukindurnar. Háðskt við-
horf listamannsins til hégómagirnd-
ar er af öðrum, en alls ekki ógagn-
rýnum toga, líkt og mynd nr. 55,
Fram í andlátið, er skemmtilegt
dæmi um. Hér gerir öldruð kerling
sitt besta til að viðhalda æskuljóm-
anum með stelpulegum hatti og góð-
um árangri að eigin mati á meðan
háðsk æskan fylgist með.
Líkt og áður sagði eira Kenjar
Goya engum. Drukkni kaupmaður-
inn sem brennir ofan af sér húsið
(verk nr. 18, Og húsið hans brennur)
fær að kenna á gagnrýni lista-
mannsins ekki síður en listunnend-
urnir sem ekki stíga í vitið, líkt og
verk nr. 38, Alveg frábært!, er gott
dæmi um. Þar klappa asni og ófrýni-
legir kumpánar hans apa lof í lófa
fyrir að leika á bakhlið gítars. Lista-
maðurinn sjálfur veitir þá ekki síður
á sér höggstað eins og sjá má í mynd
nr. 41, Hvorki of eða van. Þar málar
api portrett af asna og hér er háðinu
beint gegn apanum, Goya, sem mál-
ar eftir pöntun og lagfærir það sem
miður fer, í þessu tilfelli með því að
fela asnaeyrun undir voldugri hár-
kollu.
Trúarbrögð, kirkjan og kirkjunn-
ar menn og barnauppeldi eru aðeins
nokkur dæmi til viðbótar sem nefna
má, s.s. hin skemmtilega Fötin
skapa manninn (nr. 52) sem sýnir al-
menning biðja til vel klæddrar
fuglahræðu líkt og um guð væri að
ræða. Enginn er svo fullkominn að
vera yfir gagnrýni hafinn.
Það er kannski ekki hvað síst
þessi eiginleiki ádeilunnar sem gerir
hana jafnaðgengilega og heillandi og
raun ber vitni. Það er hægt að finna
höggstað á öllum. Kenjar Goya
kunna að hafa byggt á mörgum ólík-
um háðsádeiluhefðum, sem lista-
maðurinn gat fundið á jafnólíkum
stöðum og í spænskum bókmennt-
um, evrópskum skopteikningum,
ekki síður en listhefðum og tungu-
taki alþýðu manna. Það er heldur
ekki laust við að Kenjarnar geymi
þætti í anda charivari – heimsmynd-
ar á hvolfi – evrópskrar miðalda-
hefðar sem á djúpar rætur í þjóð-
félagsgagnrýni og höftum. En þessi
síðastnefndi þáttur á e.t.v. ekki hvað
síst við í þeim tilvikum þar sem
Goya skiptir mönnum út fyrir
skepnur, s.s. í fyrrnefndum verkum
nr. 38 og 41, sem og í seinni hluta
myndraðarinnar þar sem ófreskari
verur taka á köflum að því er virðist
völdin af meistaranum. Mynd nr. 62,
Hver hefði trúað slíku, er gott dæmi
um verk þar sem listamaðurinn virð-
ist gefa ofsanum lausan tauminn.
Hér berjast ófreskjur naktar á
steini á meðan enn óhugnarlegri
skrímsli sækja að þeim bæði að ofan
og neðan og verk nr. 49, Skottur,
sýnir þá ekki kraftminni krítík í
garð kirkjunnar manna.
Skilningur á viðfangsefnum Kenja
Goya kann í sumum tilfellum að vera
okkur glataður í dag, líkt og segja
má um verk nr. 46, Leiðréttingu. Og
þótt verkin hafi efalítið flest hver
haft beinni tilvísanir til samtíðar-
manna hans er með öllu óvíst að
myndirnar hafi talað jafnskýru máli
til allra, eða yfirhöfuð verið allar
jafnauðlæsilegar. Flestar byggjast
þær vissulega á þankagangi og ír-
óníu sem nær yfir landamæri bæði
tíma og rúms, sem útskýrir ekki
hvað síst áframhaldandi vinsældir
þeirra. Kenjarnar seldust í tak-
mörkuðu upplagi þegar þær voru
fyrst gefnar út, en áttu engu að síð-
ur eftir að auka orðstír Goya á al-
þjóðavettvangi. Hann átti t.a.m. eft-
ir að hafa áhrif á ekki ómerkari
listamenn en Eugène Delacroix,
Édouard Manet, Paul Cézanne,
Pierre Auguste Renoir, Vincent van
Gogh og Henri de Toulouse-Lautrec
svo dæmi séu tekin. Koma mynd-
anna hingað til lands er því ómet-
anleg og á Listasafnið á Akureyri
hrós skilið fyrir framtakið. Fjöl-
margar eftirprentanir eru vissulega
til, en fæstar ná fram skýrleika
frummyndanna sem margar hverjar
eru uppfullar af fínlegum smáatrið-
um og frásagnarþáttum er týnst
hafa í seinni tíma prentunum, sem
fyrir vikið búa ekki yfir sama styrk.
Heimsóknin til Akureyrar er því
fyllilega ferðarinnar virði, enda jafn-
ast fátt á við að skoða frummyndir
kenja þessa hárbeitta spænska
meistara með eigin augum.
Fram í andlátið.
Listamaðurinn starfaði þá fyrir
frönsku herstjórnina, auk þess að
kynnast ringulreiðinni og öngþveit-
inu sem fylgdi spænska hluta
Napóleonstríðanna, spænskri þing-
stjórn og svo að sjálfsögðu Upplýs-
ingunni og hugmyndafræði hennar.
Goya sýndi sig líka fyrst og fremst
vera hagsýnan en óumdeilanlega
hæfileikaríkan listamann. Hann var
einstaklega afkastamikill, gat sér
gott orð sem portrett listamaður og
störf hans við hirðina öfluðu honum
hirðmálara titlanna Pintor del Rei,
1786, og Primer Pintor de Cámara
aðeins þremur árum síðar. Og þó
Goya fari vissulega að sinna per-
sónulegum áhugamálum sínum inn-
an myndlistarinnar í auknum mæli
eftir að hann missti heyrnina 1793
gerði hann lítið af því að hafa hátt
um stjórnmálaskoðanir sínar og
sýnir sig meðvitaðan um þá stað-
reynd að myndlistin var lifibrauð
hans, þó margt í verkum á borð við
Kenjarnar bendi til þess að þar hafi
verið á ferð varfær, en sjálfstæður,
hugsuður sem ekki stóð á sama um
þjóðfélagið í kringum sig. Þessi var-
færni Goya kemur líka skýrt fram í
hugleiðingum hans varðandi inn-
gangsmynd Kenjanna. Upphaflega
ætlaði hann að firra sig vissri
ábyrgð og skýla sér bak við fant-
asíuveröld draumanna með því að
hafa sem inngang verksins myndina,
er síðar varð nr. 43 í röðinni, Ef vitið
sofnar vakna ófreskjur. Þar sefur
listamaðurinn fram á skrifborð sitt
og á meðan meðvitundarleysið lætur
skynsemina lönd og leið bregður
óáran draumaheimanna á leik.
Fyrsta mynd í endanlegri útgáfu
Kenjanna varð hins vegar sjálfs-
mynd af listamanninum, hefðbundið
portrett sem sýnir Goya horfa alvar-
legum og ábyrgðarfullum augum út
úr myndfletinum í hlutverki áhorf-
anda og þjóðfélagsþýðanda. Mynd-
valið er ekki hvað síst áhugavert í
ljósi ábyrgðarinnar sem listamaður-
inn þar með axlar á myndefninu og
skoðununum sem þar koma fram,
þrátt fyrir að gera sér grein fyrir
þeim óróa sem þær kynnu að valda
hjá yfirvöldum. Þetta sýnir líka
kannski öðru fremur styrka stöðu
þessa listamanns sem talinn hefur
verið áhrifamesti listamaður Spánar
á síðasta fjórðungi 18. og fyrsta
fjórðungi 19. aldar.
Engum eirt
Hugmyndirnar og gagnrýnin sem
fram kemur í Kenjunum eru líka
óumdeilanlega um margt ef ekki
byltingakenndar þá a.m.k. róttækar
og listamaðurinn eirir engum. Þann-
ig verður þjóðfélagsstaða kvenna
Goya til að mynda víða að viðfangs-
efni og ekki laust við að stúlkurnar
njóti samúðar listamannsins í verk-
um nr. 2, 14 og 32, auk þess sem
fyrst nefndu verkin tvö draga, líkt
og fleiri, fram mynd af frekar nú-
tímalegum hugsuði. Þannig bendir
mynd nr. 2, Þær segja „já“ og gefa
hönd sína þeim fyrsta sem býðst,
t.d. til þess að Goya hafi haft sitt
hvað að athuga við viðteknar hefðir
tengdar gjaforði kvenna, en myndin
sýnir stúlku með svarta augngrímu
otað fram af gömlum og lítt frýni-
legum kerlingum líkt og hún sé leidd
til aftöku á meðan almenningur
skemmtir sér. Mynd nr.14, Hvílík
fórnarlund!, byggist þá á svipuðu
þema. Hér gefa fátækir foreldrar
unga og fagra dóttur sína efnuðum
kroppinbak og þótt ráðahagurinn sé
þeim ekki með öllu sársaukalaus
hefur neyðin og græðgin yfirhönd-
ina. Mynd nr. 32, Vegna þess að hún
var viðkvæm, slær hins vegar á enn
tilfinninganæmari strengi og ein-
kennist fyrir vikið af meiri mýkt en
LISTIR
16 MÁNUDAGUR 17. MAÍ 2004 MORGUNBLAÐIÐ
TIL HEIÐURS GUÐNÝJU
Guðný Guðmundsdóttir leikur Árstíðirnar
eftir Vivaldi með nemendum sínum
Konsertmeistari: Ari Þór Vilhjálmsson
Frumflutningur á tveimur nýjum íslenskum verkum
eftir Áskel Másson og Karólínu Eiríksdóttur.
Selló: Gunnar Kvaran
Píanó: Nína Margrét Grímsdóttir
Konsertmeistari
í 30 ár
Í S L E N S K A Ó P E R A N 1 8 . M A Í
Listahátíð í Reykjavík
Listahát íð Reykjavíkur
Mánudagur
Kl. 10 og kl. 11 Salur Tónlistar-
skólans í Reykjavík Fundur Marc-
André Hamelin með íslenskum píanó-
kennurum á vegum EPTA. Einnig ætlað
áhugafólki.
Kl. 17 Tónlistartorg Kringlunnar
Fjölbreytt tónlist í Kringlunni meðan á há-
tíðinni stendur. Í samstarfi við verkefnið
Tónlist fyrir alla.
Fötin skapa manninn.