Morgunblaðið - 17.05.2004, Qupperneq 24

MINNINGAR
24 MÁNUDAGUR 17. MAÍ 2004 MORGUNBLAÐIÐ
UMSÖGN mín um fjölmiðla-
frumvarpið hefur orðið tilefni tilvitn-
ana af handahófi í sumum fjöl-
miðlum og athugasemdum
alþingismanna. Tel ég því ástæðu til
að undirstrika nokkur
atriði, sem að mínu
mati skipta mestu máli
í umræðunni um stöðu
og framtíð íslenzkra
ljósvakamiðla.
Allt frá setningu út-
varpslaga nr. 68/1985
hefur þróun ljós-
vakamiðla í einkaeigu á
Íslandi verið óháðari
opinberum reglum og
eftirlitslausari en
nokkurs staðar í þeim
löndum, sem Íslend-
ingar bera sig helzt
saman við. Þetta óhefta frelsi hefur
leitt til þess að útvarpsleyfi hafa í
raun gengið kaupum og sölum og
safnazt á hendur fárra aðila og nú að
síðustu einkum eins, þ.e. Norður-
ljósa. Segja má, að tilgangur laganna
um fjölbreytni og frjálsa samkeppni
ljósvakamiðla í einkaeign hafi þann-
ig snúizt upp í andhverfu sína. Þetta
er orðin allöng saga og má rekja aft-
ur til þess tíma er Stöð 2 og útvarps-
stöðin Bylgjan sameinuðust. Út-
varpsstöðin Stjarnan kom til
sögunnar sem keppinautur Bylgj-
unnar og reyndar Ríkisútvarpsins
einnig. Hún var keypt upp og sam-
einuð Bylgjunni og Stöð 2. Þannig
hefur það gengið koll af kolli.
Vert er ennfremur að rifja upp
hvernig æðstu yfirvöld fjarskipta-
mála beittu sér fyrir því á sínum
tíma að ein af VHF-sjónvarpsrásum
Ríkisútvarpsins á höfuðborgarsvæð-
inu var af því tekin í því augnamiði
að tryggja aukna samkeppni í sjón-
varpsrekstri á stærsta markaðs-
svæði landsins. Þetta voru mjög
verðmæt hlunnindi þar sem engar
VHF-rásir voru í raun lausar til af-
nota. Ný einkasjónvarpsstöð í eigu
auglýsingastofunnar Hvíta hússins
var stofnuð undir nafninu Sýn og
skyldi keppa við Stöð 2 og Rík-
isútvarpið. Þessi nýja sjónvarpsstöð
hóf aldrei sjálfstæða starfsemi. Áður
en til þess kom, hafði Stöð 2 eignazt
þennan væntanlega keppinaut sinn
og þar með útsendingartíðnina. Öll-
um eru síðan í fersku minni örlög
Fíns miðils með fléttu af útvarps-
stöðvum, og sjónvarpsstöðvarinnar
Stöðvar 3. Bæði fyrirtækin keypti
Íslenzka útvarpsfélagið út af sam-
keppnismarkaði og sameinaði
rekstri sínum, sem nú fellur undir
samsteypuna Norðurljós. Að
ógleymdu Popp Tíví, sem einnig
bættist við í búið.
Þrátt fyrir ábendingar um að
þessi gífurlega samþjöppun leiddi til
afskræmingar á samkeppni í ljós-
vakamiðlun og sívaxandi fákeppni, ef
ekki eindregið ráðandi markaðs-
stöðu, var ekkert um þetta skeytt af
hálfu opinberra yfirvalda. Það er því
orðið fyllilega tímabært að stemma
stigu við þessari öfugþróun, og þó
fyrr hefði verið. Og þegar við þetta
bætist að Norðurljós hafa nýverið
eignazt tvö dagblöð með mjög um-
talsverða útbreiðslu á landsvísu má
leiða rök að því, að hér séu að skap-
ast sambærilegar aðstæður við það
sem sameiginlegar stofnanir Evr-
ópuríkja, er láta sig þróun og fram-
gang lýðræðis, mannréttinda og
frjálsrar fjölmiðlunar varða, hafa
eindregið varað við.
Í júnímánuði í fyrra fengu Norð-
urljós úthlutun fyrir afnotarétti á 64
stafrænum sjónvarpsrásum á Faxa-
flóasvæðinu án þess að stjórnvöld
hefðu nokkra mótaða stefnu um upp-
byggingu og innleiðingu stafræns
dreifikerfis sjónvarps, sem marka
mun mikilsverð kaflaskil í þróun fjöl-
miðlunar í landinu. Alls staðar í ná-
grannalöndum okkar hafa lengi
staðið umræður um sambærilega
uppbyggingu og hvernig hún skuli
tryggja sem bezt jafnan aðgang fjöl-
miðlanna að því útsendingarkerfi,
sem notazt verður við, og ekki sízt
með tilliti til hagsmuna notenda
þannig að þeir þurfi ekki nema einn
myndlykil til að ná útsendingum
allra stöðva. Með úthlutuninni í
fyrra var Norður-
ljósum gefið forskot til
að verða ráðandi um
þessa þróun á fjöl-
mennasta not-
endasvæðinu á landinu
og ákvarða hvaða
myndlyklar verða not-
aðir og hverjir fái að-
gang að kerfinu.
Í ljósi þessa sendi ég
f.h. Ríkisútvarpsins
ásamt forstjóra Símans
og framkvæmdastjóra
Skjás eins svohljóðandi
bréf til forstjóra Póst-
og fjarskiptastofnunar í desember
sl.:
„Hér með er óskað eftir því að
MMDS-tíðnisviðinu verði endur-
úthlutað fyrir stafrænar útsend-
ingar sjónvarps.
Okkur sem undir þetta bréf rita
finnst skjóta skökku við ef það er
stefna stjórnvalda nú að úthluta að-
eins einum aðila svo stóru tíðnisviði.
Það er ennfremur skoðun okkar að
sá forgangur sem þetta skref hefur í
för með sér setji aðra vinnu við staf-
rænt sjónvarp í uppnám þar sem
vandséð er að fleira en eitt kerfi geti
þrifist á svo litlum markaði.
Við förum einnig fram á að áætlun
stjórnvalda við úthlutun fyrir staf-
rænt þráðlaust sjónvarp sé skýrð.“
Ekkert formlegt svar hefur borizt
frá Póst- og fjarskiptastofnun, sem
telur sig ekki hafa átt annarra kosta
völ en að úthluta þessum 64 rásum
enda sé það í samræmi við hin rúmu
lagaákvæði sem í gildu eru. Ekki
virðist hafa verið spurt hvernig ætti
að nota hinar nýju rásir, þ.e. hvaða
dagskrá ætti að flytja, áður en út-
hlutunin fór fram. Tilkynna ber um
það á síðara stigi.
Af framansögðu má ráða að ég hef
fyrir löngu talið tímabært, að fylgt
yrði viðurkenndum leikreglum um
jafnþýðingarmikla starfsemi og
rekstur ljósvakafjölmiðla, sem hefur
mótandi áhrif á menningu, upplýs-
ingu og skoðanamyndun í samfélag-
inu. Ljósvakinn er takmörkuð auð-
lind og almannaeign. Hann er
notaður til margvíslegra boðskipta
og fjarskipta annarra en þeirra sem
varða útsendingar útvarps- og sjón-
varpsefnis. Því þarf úthlutanir leyfa
og eftirlit. Afnot af þessari almanna-
eign veita ómetanlegan forgang til
að koma á framfæri upplýsingum og
skoðunum. Því leiðir það af sjálfu
sér, að þessi starfsemi í ljósvakanum
þarf að vera háð öðrum og þrengri
skilyrðum en t.d. blaðaútgáfa. Út-
hlutun hinna takmörkuðu gæða, sem
í útvarpsleyfunum eru fólgin, ætti
tvímælalaust að byggjast á hlutlægu
mati á fyrirætlunum viðkomandi
rekstraraðila um þjónustumarkmið
og hvernig tíðnisvið ljósvakans verði
bezt nýtt til að tryggja samkeppni,
fjölbreytni og metnaðarfulla við-
leitni til að þjóna mismunandi hóp-
um áhorfenda og hlustenda.
Á það skal lögð áherzla, að til þess
að fylgja eftir reglum um tæknileg
atriði í fjarskiptum, eignarhald, sam-
keppnisreglur, auglýsingar og dag-
skrá í útvarpi og sjónvarpi þarf virkt
eftirlit. Á það hefur verulega skort
til þessa. Hert lagaákvæði og flókn-
ari varðandi eignarhald á fjölmiðlum
skv. frumvarpinu kalla enn frekar á
aukið aðhald, enda geta menn sagt
sér það fyrirfram að viðleitnin til að
fara í kringum ákvæði slíkra laga
verður mjög rík og hugvitsamleg.
Í umsögn minni var engin afstaða
tekin til einstakra skilyrða og leiða,
sem frumvarpið gerir ráð fyrir um
eignarhluta ólíkra fyrirtækja í ljós-
vakamiðlum. Með tilliti til grundvall-
aratriða um frjálsa atvinnu-
starfsemi, og þess að umrædd
samþjöppun á fjölmiðlamarkaði hef-
ur farið fram með blessun þeirra
stofnana sem annast veitingu leyfa
og hið opinbera eftirlit, er hins vegar
eðlilegt og sanngjarnt að rúmur tími
verði ætlaður til að koma málum í
eðlilegt horf.
Að minni hyggju þarf að efla fjöl-
miðlarannsóknir í landinu, þó að
ekki verði sett á laggirnar sérstök
eftirlitsstofnun með fjölmiðlum enda
slíkt fjárfrekt og ekki endilega nauð-
synlegt. Allavega væri það stórt
skref í rétta átt að efla rannsóknir á
þessu sviði, sem til þessa hafa verið
mjög takmarkaðar. Innan Háskóla
Íslands t.d. mætti efla rannsóknir á
starfsemi íslenzkra fjölmiðla og gera
reglulega úttekt á eignarhaldi, svo
og umfjöllun og túlkun þeirra á til-
teknum fréttum og álitamálum í al-
mennri umræðu og varða t.d. óhlut-
drægni í aðdraganda almennra
kosninga. Með slíku starfi yrði einn-
ig hægt að afhjúpa óeðlileg hags-
munatengsl eða misbeitingu eigenda
á fjölmiðlum sínum varðandi frétta-
umfjöllun, dagskráratriði eða aug-
lýsingar. Slíkar rannsóknir og op-
inber birting á niðurstöðunum
myndi móta almenningsálit og fæli í
sér mjög sterkt aðhald fyrir fjöl-
miðlana og eigendurna.
„Nefndin leggur fyrst til að hugað
verði að stöðu Ríkisútvarpsins með
það að markmiði að tryggja því
trausta stöðu til frambúðar fyrir
hljóðvarp og sjónvarp.“
Undir þetta sjónarmið skal ein-
dregið tekið en jafnframt bent á, að
slíkum markmiðum verður ekki náð
án þess að Ríkisútvarpið búi við
trausta tekjustofna. Afnotagjöld í
þeirri mynd, sem tíðkazt hafa hjá
Ríkisútvarpinu í meira en 70 ár, hafa
einnig reynzt almannafjölmiðlum í
Evrópu í heild öruggastur fjárhags-
grundvöllur til að ná ofangreindum
markmiðum, sem nefndin leggur svo
sterka áherzlu á. Víða í Evr-
ópulöndum er tekjustofn almanna-
fjölmiðla hvoru tveggja, afnotagjöld
og auglýsingar. Ísland hefur algjöra
sérstöðu meðal þeirra vegna mann-
fæðar. Það er því fullkomlega óraun-
hæft að fjalla um eflingu Ríkis-
útvarpsins í sömu andrá og viðraðar
eru hugmyndir um að svipta það
tekjum af auglýsingum samtímis því
að vangaveltum um afnám afnota-
gjalda er hrundið af stað í um-
ræðunni.
Einnig ber að gjalda varhug við
óljósri orðræðu um að draga þrótt-
inn úr Ríkisútvarpinu í því augna-
miði einu að skapa olnbogarými fyrir
nýja ljósvakamiðla, sem hafa það
helzt að markmiði að skila eigendum
sínum arði. Af þeirri staðreynd er
sprottin sú staða sem lýst er í
skýrslu fjölmiðlanefndar mennta-
málaráðherra: „að einkareknir fjöl-
miðlar hafi tilhneigingu til að vera
mun einsleitari í dagskrá en almenn-
ingsútvarp til að mæta kröfum þorra
neytenda um skemmtun og létta af-
þreyingu“.
Að mínu mati er það ekkert skil-
yrði að tekið sé samtímis á lagasetn-
ingu um Ríkisútvarpið og afgreiðslu
á fjölmiðlafrumvarpinu, sem nú ligg-
ur fyrir Alþingi. Hins vegar er orðið
mjög aðkallandi að lög um Rík-
isútvarpið fái ítarlega og sjálfstæða
meðferð til að tryggja því til fram-
búðar þá sérstöðu og forystu á ís-
lenzkum fjölmiðlamarkaði, sem
þjóðarvilji stendur til.
Staða og framtíð
ljósvakamiðlanna
Eftir Markús Örn Antonsson ’Að mínu mati er þaðekkert skilyrði að tekið
sé samtímis á lagasetn-
ingu um Ríkisútvarpið
og afgreiðslu á fjöl-
miðlafrumvarpinu, sem
nú liggur fyrir Alþingi.‘
Markús Örn Antonsson
Höfundur er útvarpsstjóri.
SKOÐUN
✝ Karlotta Jó-hannsdóttir
fæddist í Gröf á
Höfðaströnd 24. des-
ember 1909. Hún lést
á Dvalarheimilinu
Hlíð á Akureyri
föstudaginn 7. maí
síðastliðinn. Foreldr-
ar hennar voru Jó-
hann Guðmundsson,
f. 24.10. 1876, d. 31.7.
1940, og Birgitta
Guðmundsdóttir, f.
1.3. 1881, d. 20.12.
1966. Alsystkini Jón
Hjaltdal, f. 24.6 1911,
látinn, Júlíana, f. 23.9. 1915, látin,
Sigurlaug, f. 3.6. 1918, látin, Frið-
fríður, f. 20.3. 1923, látin, og hálf-
systkini sammæðra Ásmundur
Einarsson, f. 16.11. 1901, látinn, og
Ingibjörg Einarsdóttir, f. 15.11.
1905, látin.
Karlotta giftist 17. júní 1950
Sigurði Karlssyni, f.
28.6. 1906, d. 22.8.
1992. Sonur þeirra
er Jóhann Karl Sig-
urðsson, f. 30.7.
1951, var kvæntur
Gunnhildi Þórhalls-
dóttur. Þau skildu.
Börn þeirra Ingi-
björg Dagný, Sigurð-
ur Karl, Þórhallur
Ingi og Haukur Logi.
Sambýliskona Jó-
hanns er Svanhvít
Halla Pálsdóttir og
dóttir þeirra
Karlotta. Kjörsonur
Karlottu er Pálmi Pétursson, f.
5.3. 1940, kvæntur Birnu Björg-
vinsdóttur og eru börn þeirra
Björgvin, Karlotta og Guðrún Sól-
veig. Barnabarnabörn eru sex.
Útför Karlottu verður gerð frá
Akureyrarkirkju í dag og hefst at-
höfnin klukkan 13.30.
Það leita æði margar góðar minn-
ingar á hugann þegar ég sest niður
til að minnast móður minnar
Karlottu Jóhannsdóttur er lést nú á
95. aldursári. Hún var um margt
stórbrotin kona er fylgdist ætíð vel
með þjóðmálum og lagði ríka
áherslu á að vera inni í hlutum líð-
andi stundar. Rökræður við hana
gátu orðið nokkuð erfiðar, ekki síst
þegar kvenréttindi voru til umræðu.
Þar stóð hún ætíð fast á réttindum
kynsystra sinna. Hún ólst upp á
Brekkukoti í Hjaltadal (er heita nú
Laufskálar). Þaðan stundaði hún
nám við barna- og unglingaskólann
á Hólum og fór síðan í nám við
Kvennaskólann í Reykjavík og síðan
til Danmerkur 1925 þar sem hún
lærði við Vefnaðarskóla Ingrid Sko
og einnig í skóla Margretar Ped-
ersen í tvö ár. Árið 1927 kom hún
heim og hóf þá kennslu við Hús-
mæðraskólann á Blönduósi. Er hún
giftist föður mínum 1950 fluttist
hún á bernskuslóðir til Hóla í
Hjaltadal þar sem faðir minn var
ráðsmaður og bjó þar næstu fimm
árin. Á þeim árum starfaði hún í
eldhúsinu hjá Hólaskóla. Foreldrar
mínir fluttu síðan til Akureyrar
1955 og þar starfaði hún heima við
sauma um árabil. Hún kenndi einn-
ig vefnað við Húsmæðraskólann á
Löngumýri í Skagafirði í þrjá vetur.
Mikil handavinna liggur eftir hana
en hún saumaði og kenndi fjölda
kvenna að sauma íslenska þjóðbún-
inginn. Engri annarri manneskju
hef ég kynnst er lét sér jafn annt
um þá er sjúkir voru. Kynnst hef ég
því mörgum sinnum hjá móður
minni hvað mig sjálfan varðar og
aðra þá er hjá henni hafa dvalið um
lengri eða skemmri tíma hversu vel
hún hugsaði um okkur í veikindum.
Hún var stöðugt vakandi yfir þörf-
um og líðan annarra og á banaleg-
unni var hún enn að hugsa um hvort
þeir sem yfir henni vöktu hefðu
fengið eitthvað að borða. Gest-
kvæmt var á heimili foreldra minna
í mínum uppvexti og leið vart sá
dagur að móðir mín væri ekki með
kaffi og kökur á borðum. Hún hafði
ætíð mikið að gera og ekki mikill
tími til að setjast niður við afþrey-
ingu. Það var einna helst að hún
hlustaði á útvarp og þá við sauma-
skap eða aðra handavinnu í leiðinni.
Bækur gaf hún sér öðru hvoru tíma
til að lesa og þegar sjónvarpið kom
fylgdist hún með því af og til. Ann-
ars var hennar líf vinna og aftur
vinna. En hún kvartaði aldrei og
taldi það guðslán að hafa ætíð nóg
að starfa. Móður minnar mun ég því
ætíð minnast sem mjög duglegrar
og ósérhlífinnar konu, sem jafn-
framt var mjög elskuleg og blíð þótt
ákveðin væri.
Jóhann Karl.
Við erum að heilsa og kveðja allt
okkar líf, en þegar við kveðjum í
dag aldna heiðurskonu Karlottu Jó-
hannsdóttur er það okkur öllum
sem nutum nærveru hennar ákaf-
lega erfitt. Hún var ein af þessum
konum sem hafði sterka útgeislun,
stóra fjölskyldu og vinafaðm og
skemmtilegan húmor sem allir nutu
í ríkum mæli. Það eru forréttindi að
hafa átt samleið með henni. Sveita-
stelpan sem tengdist þér fyrir 30
árum var ekki aðeins tengdadóttir
þín heldur tókstu mér eins og þinni
eigin dóttur og aldrei bar þar
skugga á. Nú ertu farin til Sigurðar
þíns og þið getið farið að leiðast á
ný með litlu dótturina á milli ykkar.
Þú talaðir svo oft um að þú vildir
komast til þeirra því það væri eng-
inn tilgangur með því að láta mann
lifa svona lengi.
24. desember næstkomandi hefðir
þú orðið 95 ára. Það er löng ævi, hin
systkini þín, mágar og mágkona eru
öll farin og bestu vinkonurnar þær
Sísí og Dúna og Inga frænka þín
sem dó sama dag og þú.
Heimili ykkar Sigurðar var alltaf
opið, alltaf heitt á könnunni og nóg
af heimabökuðu brauði. Þú gafst
þér alltaf tíma fyrir aðra. Enginn
fór frá ykkur Sigurði án þess að
segja ykkur fréttir úr Skagafirð-
inum eða af gömlum nemendum
þínum á kvennaskólanum á Blöndu-
ósi og Löngumýri þar sem þú
kenndir í mörg ár. Námi þínu í Dan-
mörku og í Reykjavík var rækilega
miðlað til ungra námsmeyja. Sveita-
stelpan var líka skóluð til. Sauma-
vélin þín gekk daga og nætur, alltaf
varstu að sauma, prjóna eða hekla.
Margar ferðirnar fórum við saman í
búðir að kaupa efni í rúmföt, kjóla,
pils, blússur og kápur. Íslenski
þjóðbúningurinn rann í gegnum
hendurnar á þér, ekki bara einn eða
tveir heldur margir og þú varst
fengin til að kenna að sauma hann
eftir að þið fluttust til Akureyrar.
Hannyrðir voru þitt fag.
Sonarbörnunum fjórum varstu
elskuleg amma og lást ekki á liði
þínu við að passa þau. Stundum
þegar ég kom að sækja þau til ykk-
ar Sigurðar þá hljómaði orgelspil
langa leið. Þú varst að spila á org-
elið þitt og börnin og afi sungu.
„Komdu Gunnhildur og syngdu,“ og
úr varð fjölskyldukór.
Síðustu misserin dvínuðu andleg-
ir og líkamlegir kraftar þínir mjög
en við stúlkurnar á B-gangi í Hlíð
nutum þess að hugsa um þig. Aldrei
kvartaðir þú eða baðst um neitt,
bara sátt við allt sem gert var fyrir
þig. Það á eftir að taka okkur í
Skessugilinu langan tíma að sætta
okkur við að þú kemur ekki oftar til
okkar á aðfangadag. Við erum búin
að stilla upp myndinni af þér og
hana horfum við á á hverjum degi.
Mér þótti vænt um að geta haldið í
hönd þína síðustu mínúturnar sem
þú varst á meðal okkar.
Elsku Karlotta mín, þakka þér
fyrir allt sem þú gerðir fyrir mig,
Dagnýju, Sigga, Þórhall og Hauk.
Hvíl þú í friði.
Gunnhildur Þórhallsdóttir.
Ég fékk þær fréttir að tíminn
hennar ömmu minnar væri senn á
enda, ég flaug því norður hinn 6.
KARLOTTA
JÓHANNSDÓTTIR