Heimilistíminn - 02.12.1976, Blaðsíða 27

Hákon Hákonarson, Margrét Skúladóttir og sonur þeirra frammi fyrir drottni, tJr
enskum saltara
árum eftir andlát Gizurar jarls kom
Noregskonungur jarlsnafnbótinni yfir á
norskan mann, sem mun hafa verið
Auðunn hestakorn Hugleiksson jarl 1285,
rikur og auðugur höfðingi i Noregi, sem
lengi hafði þar mikið gengi, en féll siðar i
ónáð og var hengdur 1302. Var hér á
ferðinni sú þróun málanna i höndum
konungs, að skipa æðstu stöður á Islandi
Norðmönnum, og þá engin ólikindi, að
hann gerði það i sambandi við „jarls-
tignina”, er hann hafði stofnað, og Islend-
ingum var ósárt um og beinlinis þyrnir i
auga. Þar sem svo hins vegar konungur
gekk svo langt aö skipa hér norræna lög-
menn og ráðast þar inn i vé helgustu
stjórnarfarslegu réttinda landsmanna,
þar sem var alþingi og lögin.
Með lögbókunum Járnsiðu, lögtekinni
1270 og Jónsbókar lögtekinni 1281, gerðist
konungur löggjafi i landinu, en þó ekki
nema með mjög náinni samvinnu við
Islendinga og lög þeirra, og gekk
lögtekning lögbókanna ekki hljóðalaust.
Var þvi ekki furða þótt konungur vildi
hafa „Islandsjarlinn”, heima við fótskör
sina. Mun landsmönnum eins og áöur
getur, hafa verið mjög ósárt um þetta
nýja valdsmannsembætti, sem siðar varð
valdalaus nafnbót með skipun hirðstjóra.
Má það e.t.v. mjög kenna óvinsældum
Gizurar, að landsmenn höfðu enga stoð i
sinum æðsta manni, sem hefði getað verið
ókrýndur konungur þeirra og sjálfstæður
gagnvart konungi, en það verður að
athuga að hérlendis var slikt æðsta tákn
valdsins fjarri mönnum og jarlsdæmi
áður óþekkt, t.d. ef „Orkneyjar”, sem
voru jarlsdæmi, eru bornar saman viö hiö
nýja jarlsriki ísland, skorti Orkneyja-
jarla aðeins konungsnafnbót, og voru
sjálfstæðir þjóðhöfðingjar eyjanna
lengstum, þótt þeir stundum játuðu
Noregskonungi trú og hollustu. Alfur úr
Króki virðist jarl 1282.
Þar sem hér er gert ráð fyrir, að Norð-
maðurinn Auðunn hestakorn barón, hafi
verið jarl á Islandi 1285-1301 og hann hafi
haft hér eins konar formleg æðstu völd,
sem reyndar mest voru i höndum konungs
þar eð jarlinn mun liklega aldrei hafa
komið til Islands og máske aldrei verið
viðurkenndur af Islendingum.
Hér er svo gert ráð fyrir þvi, aö Islend-
ingurinn herra Kolbeinn Bjarnason á
Auðkúlu i Húnaþingi og Sjávarborg i
Skagafirði, hafi verið jarl á Islandi frá
1301 til 1309, er hann var veginn.
----------------------->
Konungur afhendir umboðsmanni tilskip-
un, teikning i norskri lögbók frá 13. öld.
Vegna slitróttra heimilda verður ekki
hægtað rekja sögu herra Kolbeins hér, en
allt bendir til, að mjög óróasamt hafi
verið i sambandi við valdatið hans og
hann orðið fyrir mikilli mótspyrnu af
hálfu landsmanna. Voru og i hans tið skip-
aðir hér norrænir lögmenn, Loðinn af
Bakka og Bárður Högnason og landsmenn
hættu að sækja alþing og tóku upp
fjórðungsþing, að minnsta kosti fyrir
norðan og vestan. Herra Kolbeinn
Auðkýlingur mun hafa verið riddari, ætt
af honum var allvoldug á 14. öld, bendir
uppgangur „Auökýlinga” á mikla
konungshylli, sem þeir nutu framar en
aðrir höfðingjar i landinu.
Þeir fræðimenn, sem vilja hafa fyrir
satt, að ísland hafi verið jarlsdæmi 1262-
1309, telja að þvi hafi lokið með dauða
Kolbeins.Sá sem þetta ritar telur, að svo
muni ekki hafa verið. Jarlstignin var
varla annað en nafnið á þessum timum
vegna eðlilegrar mótstöðu landsmanna,
sem voru vanir herralausu landi. Jarls-
tignin hefur þá sennilega breytzt i
„hertoganafnbót”.
Astæðan fyrir þessari skoðun er heimild
i Fornbréfasafni, sem bendir eindregið
til, að Islendingur hafi verið hertogi að
nafnbót og ekki grinhertogi, þvi lands-
menn voru næmir frá fornu fari á háð og
skens. Ef hertogi var i landinu segir það
sig sjálft, að hann hefur tekið við af jarl-
inum, sem tignasti maður verslegrar
stéttar i landinu. (1 skáldskaparmálum
Snorra segir svo: „jarl er kallaður
hertogi”. Hertoginn hefur þvi verið æðsti
maður konungsvaldsinsað nafni til innan-
lands, æðstur annarra aðalsmanna i
landinu.
Heimild sú, sem hér er byggt á, og áður
er getið, um hertogadæmið ísland, er
prentuð i III. bindi Fornbréfasafns bls.
135, og talin frá þvi um 1360, en gæti verið
allmörgum árum eldri, en það er „skrá
um rcka Vatnsfjarðarkirkju fyrir austan
Geirhólm er átt hefur frú hertoginna”,er
siðan sett i sviga i Fornbréfasafni (Ingi-
27