Heimilistíminn - 12.02.1978, Blaðsíða 10

HARÐSÆKINN
EMBÆTTISMAÐUR
ER FÉKK
ÓVENJULEGT VALD
Frásagnir af ævi Jóns Jónssonar ritara frá Álaborg
i.
íslenzkt réttarfar og stjórnskipun var
mj ög i molum allt frá siðskiptum þangað
til stjórnarskráin var fengin árið 1874.
Dönsk stjórnarvöld reyndu að stjórna
með tilskipunum, konungsbréfum og
margs konar fyrirmælum. Engin föst lög
voru i raun gildandi i landinu, nema Jóns-
bók, hin forna lögbók Jóns Einarssonar
frá Hruna, er lögtekin var seint á 13. öld.
En margir sýslumenn landsins gengu i
bága við hana, og reyndu að þjónkast hinu
danska valdi.
Jónsbók var ætluð frumstæðu bænda-
þjóðfélagi og miðuð við þarfir þess. Hún
var á flestan hátt nokkuð langt af vegi
einveldis og konungsstjórnar af afstöðn-
um siðskiptum og litillækkun landsmanna
i einokun og einveldi. En i framkvæmd
var hún rökrétt og haldgóð, sönn i ætlun
sinni og festu, og að þvi leyti fullkomin
andstæða tilskipana og konungsbréfa,
sem gefin voru út af tilfinningu og ástandi
liðandi stundar. A stundum var ástand i
lögum og rétti tslendinga naumast nema
málamyndin ein, og var á stundum
óskiljanlegt og óheppilegt.
Þessa er hér getið i upphafi máls, að
það skiptir máli I þeirri sögu, er hér verð-
lð
ur rakin. Einmitt i sambandi við störf
Jóns Jónssonar frá Álaborg hér á landi,
kemur fram siðasta tilraunin sem mér er
kunnugt um, að danskir valdsmenn reyna
að hafa áhrif á mál hér á landi með til-
skipunum einum. Þetta kemur i ljós i rás
sögunnar er hér verður rakin.
Eftir að aukin viðskipti urðu milli landa
með tiikomu borgarastéttarinnar og
áhrifa hennar i viðskiptum og iðnaði, varð
það nauðsyn, að lög landanna væru sam-
ræmd, svo hægt væri að reka mál á sama
grundvelli. Þetta varð i framkvæmd á
Norðurlöndum að afstöðnum Napóleons-
styrjöldunum, en á íslandi átti þessi sam-
ræming erfitt uppdráttar, og kom þar
aðallega til, að á Islandi var enn þjóð-
félagslegt ástand miðalda, jafnt i at-
vinnuháttum og hugsunarhætti. Þetta
hefur litt verið rakiö i lifandi sögu lands-
ins, en á eftir að verða þar til sanninda i
rannsóknum.
Samkvæmt tilskipun frá 4. mai 1872
varð sú breyting á æðstu stjórn landsins,
að stiftamtmannsembættið var lagt niður,
en i þess stað var sett á stofn lands-
höfðingjaembættið, og var það litt breytt
tilársins 1904. l.april 1873 urðu þáttaskil i
sögu landsins. Þá tók landshöfðinginn við
starfi sinu, og þá hófst landshöfðingja-
timabilið, sem er fyrir marga hluti mjög
merkilegt i sögu landsins, sökum þess, að
á þvi skeiði var lagður grunnurinn að
þeim framförum, er siðar áttu eftir að
hafa mikil áhrif i landinu.
Islendingar voru mjög á móti stofnun
landshöfðingjaembættisins, og reis mjög
ákveðin og sterk alda gegn þvi. 1 Reykja-
vik varð mótmælaalda i anda byltinga
Noðurálfunnar um miðbik aldarinnar.
En hinn nýskipaði landshöfðingi tók á
þessum málum af miklum dugnaði og
bældi óeirðir og blaðaskrif niður með
harðri hendi og með málsókn og siðar
sektardómum.
Aðalbreytingarnar með stofnun lands-
höfðingjaembættisins, voru fólgnar i þvi,
að mörg mál, er áður höfðu hlotið af-
greiðslu i stjórnarskrifstofunum i Kaup-
mannahöfn, voru flutt inn i landið og af-
greidd af landshöfðingjaembættinu. Þetta
krafðist mikilla breytinga á embættinu
frá þvi það var aðeins starf stiftamt-
manns. 1 Reykjavik var sett á stofn skrif-
stofa fyrir embættið og var hún mótuð að
danskri fyrirmynd i hvivetna. Hilmar
Finsen var skipaður landshöfðingi og fékk
hann skipaðan sér til aðstoðar skrifstofu-