Heimilistíminn - 30.04.1978, Blaðsíða 11

Islands og framfarir i landinu á komandi
timum og árum. betta kom fram i ferða-
skýrslu hans, er hann ritaði og séndi
Visindafélaginu danska árið 1750. bar
bendir hann á, að niðurstöður sinar, bendi
ákveðið til þess að mikið sé hægt að gera
til umbóta i' landinu, sé vilji fyrir hendi, og
þjóðin vakin til umhugsunar um velferð-
armál sin og umbætur.
1 ferðaskýrslum þessum greinir hann
frá ferðum sinum tíl Krýsivikur og skoðun
brennisteinsnámanna þar og leirpyttun-
um, sem hann telur að verða muni verð-
mætir. Hann lýsir þar íjálglega allskonar
leirtegundum, mislitum, söltum og
brennisteini. Einnig sþgir hann frá ferð
sinni á Esju, enþangaö fór hann með loft-
þyngdarmæli og reyndi með honum að
mæla hæð fjallsins. Honum reiknaðist svo
til, að Esja væri 1135 álnir á hæð.
Horrebow ermjög hrifinn af Esju og telur
hana geyma margt til nytja. bar segist
hann hafa fundið allavega litt grjót og
jafnvel silfurmálma, að hann heldur.
Horrebow er mjög trúaður á auðæfi
landsins og framtið. Hann telur, að salt-
gerð geti orðið þar til mikils arðs. Hann
trúir mjög á ræktun landsins, og er fyrst-
ur manna til að túlka slíkt á breiðum
grundvelli, en áður höfðu Vísi Gisli og
bórður borláksson biskuð viljað beina
stjórninni i Kaupmannþhöfn á þær brautir
að efla ræktun i llandinu. Tillögur
Horrebows urðu veruleiki, áður en 18 öld-
in var öll, enda var þá lagður grundvöll-
urinn að ræktun landsins, garðrækt,
jafnframt þvi að garðarvoru hlaðnir til
varnar ræktuðu landi i sveitum landsins.
BókHorrebows hafði mikil áhrif i sölum-
valdhafanna i Kaupmannahöfn, og
jafnframt i heimkynnum fræði- og
visindamanria um gjörvalla Norðurálf-
una. HÚn var þýdd á höfuðtungur álfunn-
ar, og þar fengu þessir menn rétta og
hlutlausa mynd af hinu raunverulega
Islandi og þjóðina er 'landið byggði. En
þýðingarmest var, að fræðimenn og vis-
indamenn fengu rétta og sanna lýsingu af
veðurfari landsins, og hafði það mikla
þýðingu i sambandi við auknar siglingar
um norðanvert Atlantshaf, er stórjukust
siðari helming 18. aldarinnar með aukn-
um siglingum og yiðskiptum við Norður
Ameriku.
Nokkrir ferðabdka- og landfræðihöf-
undar í Evrópu siðari helming 18. aldar
notuðu upplýsingar úr ferðabók
Horrebows bannig varð hann til þess að
réttar upplýsingar urðu fyrir hendi i
mörgum landfræðiritum álfunnar, áður
en 18. öldin varð öll. bannig varð starf
Horrebows á tslandi aþ miklu gagni fyrir
land og þjóð, og jalnframt fyrir hina al-
mennu landfræðilegu þekkingu i Norður-
álfunni.
En jafnhliða þessu urðu sjómenn og
siglingamenn um norðanvert Atlantshaf
þess vitandi, að frasagnir Horrebows um
veðurfar og hitastig við strendur lslands
voru sannari og réttari, en slúðursögur
' ;. '> ],!' ij |t| |í:'!
sjómanna og rangfærslur ferðabóka höf-
unda um þessi efni. Hér varð sem oftar
raunin sögunum rikari.
En brautryðjandaverkHorrebows hafði
mesta þýðingu fyrir islenzku þjóðina og
islenzka menningu. Hann lagði undirstöð-
una að visindalegri þekkingu á landi og
þjóð á 18. öld. I kjölfar hans komu brátt
aðrir, er fullkomnuðu verk hans og voru
trúir stefnu hans og áformum. bar urðu
íremstir í flokki, tveir islenzkir stúdentar,
Bjarni Pálsson og Eggert Ólafsson. En
með rannsóknarferðum þeirraum Island
hóf nútiminn innreið sina fyrir fullt og allt
i náttúrufræði og náttúrurannsóknir
Islands.
3.
Arið 1749 ritaði ungur stúdent i
Kaupmannahöfn ritgerð um jarðfræði
Islands. Var hún rituð álatinu og var lært
rit miðað við sjónarmið aldarinnar. bað
var islenzkur stúdent sem ritaði þessa
bók, og var hún mjög nútimaleg og er i
raun réttri fyrsta jarðfræðiritgerð eftir
islenzkan mann gerð með sjónarmið vis-
inda liðandi stundar fyrir sjónum. Höf-
undur þessarar ritgerðar var Eggert
Ólafsson frá Svefneyjum i Breiðafirði.
Hann var fæddur 1. desember 1726. Faðir
hans var Ólafur Gunnlaugsson, merkis-
bóndi, og kona hans, Ragnhildur Sigurð-
ardóttir. Eggert var af bændaættum og
komst til náms fyrir tilstyrk foreldra og
frænda.
bessi ritgerð Eggerts Ólafssonar mark-
ar mikil timamót i náttúrufræöisögu
Islands. Hann rakti sköpunarsögu lands-
ins og vikur frá afrteknum kenningum um
sköpunarsöguna algildu i gyðinglegum
fræðum. Hann taldi að landið hefði orðið
til við eldgos og eldsumbrot. Hann rekur
þetta í fullu samræmi við skoðanir sam-
tiðarinnar og hefur rit hans raunverulega
litið gildi á líðandi öld, nema sögulegt.
Ritgerð Eggerts vakti þegar mikla
athygli og félagar i Vi'sindafélaginu
danska komu honum á framfæri við ráða
menn i danska stjórnarráðinu. Afleiöing-
ar þess komu brátt i ljós, þvi stjórnvöld I
Danaveldi fóru þess fljótlega á leit, að
Eggert færi i rannsóknarleiðangur til
Islands ásamt öðrum islenzkum stúdent
Bjarna Pálssyni.
Bjarni Pálsson var fæddur á Ufsum á
Ufsaströnd i Eyjafjarðarsýslu 12. mal
1719. Faðir hans var þar prestur Páll
Bjarnason, og móðir hans var Sigriður
Ásmundsdóttir. Attu þau hjón 16 börn og
var Bjarni 12.1 röðinni. Bjarni missti föð-
ur sinn 12 ára og fór þá til fósturs til
föðurbróður sins Séra Guðmundar
Bjarnasonar á Stað i Hrútafirði. Bjarni
fór i Hólaskóla og varð þar stúdent og
sigidisíðan t il Kaupmannahafnar og lagði
þar stund á læknisfræði og lauk prófi i
henni, fyrstur Islendinga.
Arið 1750 voru þeir Eggert og Bjarni
fengnir til þess að skrá bækur i bókasafni
háskólans I Kaupmannahöfn, var það að
undirlagi Möllmanns háskólakennara.
beir tvi'menningarnir leystu þetta verk
vel af hendi og fengu mikið og gott lof
fyrir.
Vorið eftir réðist svo, að þeir Bjarni og
Eggert voru sendir til íslands til að
rannsaka landið,náttúruþess og lifnaðar-
hætti þjóðarinnar. Til ferðarinnar fengu
þeir styrk úr sjóði Arna Magnússonar og
föst laun að auki og voru þau mjög há,
Margir öfunduðuþá, og var þar fremstur i
flokki JónMarteinsson, er áður var getið.
beir félagar sigldu um vorið 1750 til
Islands. beir komu til Vestmannaeyja 13.
júni' um vorið. beir dvöldust þar I tvo
daga og skoðuðu sig um i eyjunum. baðan
fengu þeir sér far upp i Landeyjar og
héldu siðan til Breiðabólsstaðar i
Fljótshlið, og svo að Hliðarenda og siðan
austur undir Eyjafjöll, en siðan aftur
vestur á Rangárvelli og lögðu siðan i það
þrekvirki 20. júni um sumarið að ganga á
Heklu.
Bjarni og Eggert fengu til fylgdar við
sig bóndann I Selsundi á Rangárvöllum.
Hann þorði ekki að fara nema skammt
upp i hliðar fjallsins,en þeir félagar héldu
áfram ótrauðir.
Hekluför Bjarna og Eggerts var mikið
þrekvirki, bæði hvað snerti áræði og þrek
að klifa fjallið. Ferð þeirra gekk vel, og
urðu þeir margs visari i ferð sinni. Mörg-
um þótti þeir brjóta mjög fornar erfðir
með þvi að leita svo á riki,
(kölska, en hann á tti eftir trúnni aö hafá
heimkynni i Heklu. Vigfús bóndi i Sel-
sundi vildi ekki fara með þeim sem fyrr
segir, oghefur ástæða hans fyrir þvi verið
mjög i samræmi við það, sem fólkið trúði
og hélt.
begar þeir félagar, Bjarni og Eggert,
komu í Skálholt og sögðu biskupinum,
Ólafi Gislasyni, frá ferð sinni á Heklu,
ávitti hann þá mjög fyrir ofdirfskuna, og
taldi það mikla guðsmiskunn, að fjallið
skyldi allsstaðar hafa haldið undir þeim.
Svona var hugsunarháttur vel menntaðra
guðfræðinga i þennan mund gagnvart
Heklu.
4.
Bjarni og Eggert ferðuðust um Island
næstu árin og lentu i margs konar erfið-
leikum, en sigruðu allar þrautir. Meðan
þeir voru við rannsóknir sinar var veður-
far miklu strirðara og harðara, en meðan
Horrebow dvaldist hér. beir héldu
nákvæmar dagbækur meðan þeir voru við
rannsóknirnar, og sömdu þeir upp úr
þeim itarlega feröabók sem var prentuð
að Eggert Ólafssyni látnum en hann hafði
samið bókina að mestu. v
Ferðabók Eggerts og Bjarna er eitt
merkasta rit, sem ritað hefur verið um
náttúrufræöi Islands. Hún er mjög vel út-
gefin, og kom út á dönsku, þýzku og.
frönsku. Hún hefur tvisvar komið út ak
islenzku og er siðari útgáfa hennar gull-^
n
V •