Morgunblaðið - 09.10.2004, Blaðsíða 30

30 LAUGARDAGUR 9. OKTÓBER 2004 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
E
kki vildi ég vera ráð-
herra. Skil satt að
segja ekki þá sem
sækjast eftir frama
í stjórnmálum. Ei-
líft argaþras og vesen. Fylgst með
hverju fótmáli. Þeir eru á milli
tannanna á fólki, skotspónn eft-
irherma, grínista og spjall-
þáttaspekinga. Lenda jafnvel á
forsíðu Séð & heyrt, „flottir og
framagjarnir“. Engin feilspor eru
liðin, ekki liðin í þeirri merkingu
að vegna þeirra er skammast,
hneykslast og rifist, jafnvel kraf-
ist afsagnar úr embætti. Það er
hins vegar ekki til siðs að segja af
sér hér á landi, á meðan ráðherrar
víða í útlöndum fjúka við minnstu
ágjöf. Þar bíða framagjarnir
stjórnmálamenn í röðum eftir því
að setjast í ráðherrastól, en hér er
framboð af
skornum
skammti og
eftirspurn
kannski
ekki eins
áköf.
Vonandi
fá ráðherrar hvatningu og klapp á
bakið heima fyrir, frá mökum sín-
um og börnum, þegar þeir ganga
út í morgunhúmið til sinna dag-
legu starfa. Ekki er þeim mikið
hrósað þegar út er komið, a.m.k.
ekki af stjórnarandstöðunni, sem
er reyndar skiljanlegt. Hún má
ekki vera í klappliðinu, hún fær
greitt fyrir að vera á móti.
Kannski eiga ráðherrar ekkert
að vera prísaðir, kannski er bara
réttast að djöflast í þeim enda-
laust og gefa þeim engin grið.
,,Þeir vildu þetta starf, þeim var
nær,“ myndi einhver segja. Nei,
þetta er hvorki eftirsóknar- né öf-
undsvert starf. Ekki einu sinni
myndi þetta freista manns fyrir
fimmföld laun.
Við höfum líka dæmi um stjórn-
málamenn sem hafa gefist upp á
álaginu og argaþrasinu sem ráð-
herraembættinu fylgir og kosið
sér friðsamlegra og hollara líf-
erni. Mikið skil ég þá skynsömu
menn, karla sem konur, er gerðu
þetta sem betur fer á besta aldri.
Nú er svo komið í okkar þjóð-
félagi að ráðherrar mega ekki
ráða fólk í eina einustu stöðu án
þess að allt ætli vitlaust að verða.
Umsækjendur sem ekki hlutu náð
fyrir augum ráðherra verða fúlir
margir hverjir – ekki allir – og
sumir kæra. Orð eins og vald-
níðsla, einkavinavæðing og kynja-
misrétti heyrast. Stjórnarand-
staðan fer í fýlu og talar um
klíkuskap og pólitískar ráðningar.
Auðvitað eru allar veitingar ráð-
herra í opinberar stöður pólitísk-
ar, hvað annað? Ráðherrar eru
ekki einhver ráðningarfyrirtæki
úti í bæ, þeir eru sem þingmenn
kjörnir á Alþingi af þeim kjós-
endum sem nýta sinn lýðræð-
islega rétt. Samkvæmt lögum
hafa þeir veitingarvaldið. Hægt er
að hafa endalausar skoðanir á
þessum stöðuveitingum, en skyn-
samlegra væri að mínu mati að
eyða kröftunum í eitthvað annað
en að engjast yfir orðnum hlut.
Það verður að vera hægt að
treysta ráðherrum fyrir því verk-
efni að ráða þá einstaklinga sem
þeir telja hæfasta og heppilegasta
hverju sinni. Prófgráður og
starfsreynsla segja ekki allt, per-
sónuleikinn hefur mikið að segja
og hvort viðkomandi sé líklegur til
að eiga gott samstarf við yfirboð-
ara sína, undirmenn og almenn-
ing. Það var nokkuð til í orðum
lektors í opinberri stjórnsýslu,
Ómars H. Kristmundssonar, er
hann sagði í Morgunblaðinu ný-
lega að ráðherrar hlytu að skipa
ráðuneytisstjóra sem þeir þekktu
að góðu einu, treystu til ábyrgð-
arstarfa og vildu hafa sér við hlið.
Er eitthvað óeðlilegt við það? Í
þessu samhengi finnst mér það
litlu skipta þótt ráðherrar veiti
einstaklingum úr eigin stjórn-
málaflokki stöður eða einhverja
sem þeir þekkja. Sem fyrr segir
eru ráðherrar ekki ráðningarfyr-
irtæki, heldur stjórnmálamenn
kjörnir af fólkinu í landinu,
mennskir eins og við hin.
Bæði ráðherrar og þeir sem fá
stöðurnar, standa og falla með
gjörðum sínum. Hinir sem sóttu
um verða bara að sætta sig við
niðurstöðuna, líkt og þeir sem
tapa í fótboltaleik. Það getur verið
sárt fyrst en lokatölum leiksins
verður ekki breytt. Metn-
aðargjörnu og hæfileikaríku fólki
getur sárnað úrslitin en þá er
bara að bíta á jaxlinn (eða bíta í
öxlina eins og ung dóttir mín mis-
skildi orðtakið á dögunum) og
halda áfram sínu striki. Ekki
missa þolinmæðina, koma dagar,
koma ráð (herrar).
Nú þekki ég ekkert þá ein-
staklinga sem lent hafa í sviðsljós-
inu fyrir umdeildar embættisveit-
ingar. Ég geri hins vegar ráð fyrir
að fyrst þeim var treyst fyrir stöð-
unum sé eitthvað í þá spunnið.
Þeir töldu að minnsta kosti eitt-
hvað í sig spunnið fyrst þeir sendu
inn umsókn. Varla var það gert í
hálfkæringi.
Efast til dæmis einhver um að
Jón Steinar Gunnlaugsson verði
góður hæstaréttardómari, eða að
Tinna Gunnlaugsdóttir standi sig
í stykkinu í Þjóðleikhúsinu? Hvað
með Ragnhildi Arnljótsdóttur í
félagsmálaráðuneytinu, eða dr.
Ágúst Sigurðsson í Landbún-
aðarháskólanum á Hvanneyri?
Hefur Ólafur Börkur Þorvaldsson
orðið vís að einhverjum afglöpum
í Hæstarétti undangengið ár?
Ekki hafa borist spurnir af því.
Allt eru þetta lífsreyndir og vel
menntaðir einstaklingar. Þeim
var af viðkomandi ráðherrum
treyst fyrir stöðum sínum, og við
vonum bara allra vegna að það
gangi eftir. Þetta fólk reynir að
gera sitt besta í því sem það tekur
sér fyrir hendur, líkt og við öll. Ef
við stöndum ekki undir vænt-
ingum og kröfum vinnuveitenda
okkar, tökum við afleiðingunum á
endanum. Ég vona líka að það eigi
við um embættismennina sem
hafa skipunarbréf ráðherra eða
forseta undir höndum. Þeirra
ábyrgð er mikil og þeir gera sér
vel grein fyrir því, manna best.
Já, ráðherrastarfið freistar
ekki. Spurning með ráðgjafann…
Ráðherra?
Nei, takk
Vonandi fá ráðherrar hvatningu
og klapp á bakið heima fyrir, frá
mökum sínum og börnum, þegar þeir
ganga út í morgunhúmið til sinna
daglegu starfa. Ekki er þeim mikið
hrósað þegar út er komið.
VIÐHORF
Eftir Björn Jóhann
Björnsson
bjb@mbl.is
FÉLAGSFÆLNI er langvinn
kvíðaröskun sem veldur vanlíðan og
truflar félagslega getu verulega. Við
félagsfælni myndast órökrænn, mik-
ill, viðvarandi ótti gagnvart
ákveðnum hlut, atburði eða að-
stæðum. Sá sem þjáist af félagsfælni
óttast að hann verði sér til skammar
með því að roðna, stama, eða tapa
þræðinum, eða þá að
hann ímyndar sér að
öðrum finnist hann lít-
ilmótlegur og mis-
heppnaður. Hann
hugsar ekki um annað
en innri vanlíðan sína,
sem veldur því að hann
nýtur ekki augnabliks-
ins og getur ekki ein-
beitt sé að þeim verk-
efnum eða samskiptum
sem fyrir liggja. Ný-
legar bandarískar
rannsóknir staðfesta
að félagsfælni er með
algengustu geðsjúkdómum og er í
þriðja sæti á eftir þunglyndi og
áfengisfíkn. Þrátt fyrir þetta virðist
sem sjúkdómurinn sé oft falinn og
uppgötvist ekki. Oftast hefst sjúk-
dómurinn snemma eða á aldrinum
11–19 ára. Þegar rætt er við sjúk-
linga telur um helmingur þeirra að
veikindin hafi byrjað í kjölfar áfalls.
Aðrir segjast alltaf hafa verið svona.
Talsverður kynjamunur er til staðar
því að sjúkdómurinn er helmingi al-
gengari hjá konum. Konur hafa
einnig oftar alvarlegri einkenni en
karlar. Aftur á móti er oftar um að
ræða áfengisfíkn samfara fælninni
hjá körlum.
Orsakir félagsfælni eru enn lítið
þekktar en taugalífefnafræðilegar
rannsóknir benda til truflunar í
efnaskiptakerfum heilans. Einnig er
talið að hormónaviðbrögð líkamans
séu úr lagi. Erfðarannsóknir á tví-
burum benda til sterkari erfðaþátta
og mildari ósérhæfum umhverfis- og
uppeldisáhrifum.
Sjúkdómsgreining er framkvæmd
af lækni, oftast af heilugæslulækni
eða geðlækni og notast þeir við al-
þjóðleg greiningakerfi. Ekki er til
neitt ákveðið próf sem styðjast má
við en læknirinn hlustar á sjúkra-
sögu viðkomandi og fær þannig upp-
lýsingar um hvenær einkennin hóf-
ust og hvernig þau hafa þróast með
tímanum. Spurningar læknisins
gætu t.d. verið: Finnur þú til ótta
innan um fólk eða forðast þú
ákveðnar aðstæður? Hefur þetta
truflandi áhrif á líf þitt? Oft eru
gerðar almennar heilsufarsathug-
anir til að útiloka að um einhvern
annan sjúkdóm sé að ræða.
Oft er spurt hver sé munurinn á
feimni og félagsfælni.
Þessari spurningu er
ekki auðvelt að svara
með einföldum hætti
því að um talsverða
skörun er að ræða. Þó
má segja að feimnin er
almenn og vægari upp-
lifun og veldur minni
skerðingu en fé-
lagsfælnin er bundin
við ákveðnar takmark-
aðar aðstæður. Fé-
lagsfælninni fylgja líka
önnur einkenni kvíða.
Þeir sem þjást af fé-
lagsfælni eru alls ekki alltaf feimnir
eða til baka í samskiptum.
Helstu einkennum má skipta í eft-
irfarandi flokka:
1) Algengustu fælnieinkennin er
að:
Að óttast að tala fyrir áheyr-
endum.
Að hræðast að ræða við hóp
fólks.
Hitta ókunnuga.
Borða á veitingastað.
Að verða miðpunktur athygl-
innar.
2) Algengustu líkamlegu einkenn-
in eru:
Hraður hjartsláttur.
Aukinn sviti.
Skjálfti.
Húðroði.
Ónot og óróleiki frá ristli.
Höfuðverkur.
Stytt og grunn öndun.
Þvaglátakennd.
Til er áhrifarík meðferð gegn fé-
lagsfælni:
1. Lyfjameðferð hefur verulega
þýðingu til að draga úr einkennum
kvíða, depurðar og fælni. Notuð eru
venjuleg kvíða- og þunglyndislyf
sem ekki valda slævingu eða hættu á
ávanabindingu. Það var mikil nýjung
þegar þessi lyf komu fram fyrir
rúmum áratug og í ljós hefur komið
að þau virka mun betur á fælniein-
kenni en eldri lyfin.
2. Samtalsmeðferð er alltaf veitt
samfara lyfjameðferðinni. Slík með-
ferð er nauðsynleg til að fræða sjúk-
linginn um veikindin, viðbrögð við
þeim og notkun lyfjanna. Einnig er
oft beitt sérhæfum meðferðum t.d.
huglægri atferlismeðferð. Algengast
er að samtalsmeðferð fari fram hjá
geðlæknum en einnig stunda sál-
fræðingar og margir heimilislæknar
slíkar meðferðir.
3. Félagsþjálfun skiptir verulegu
máli við að ná tökum á einkennum
og fer fram í tengslum við samtals-
meðferðina. Gerðar eru æfingar í
samtölum þar sem máttur ímynd-
unaraflsins er nýttur en einnig er
beitt verklegri þjálfun. Einnig er
kennd slökun og öndunaræfingar.
Það að forðast erfiðar aðstæður
dregur úr vanlíðan en leysir ekki
undirliggjandi ótta. Yfirleitt gengur
félagsþjálfunin mun betur samfara
lyfjameðferð.
Afleiðingar félagsfælni geta verið
alvarlegar ef ekkert er að gert. Auk-
in hætta er á þunglyndi og hætta er
á að vinnu- og námsgeta skerðist.
T.d. kom fram í erlendri rannsókn
að félagsfælni var meginástæða þess
að stúlkur hættu skólagöngu í
menntaskóla. Félagsfælni hefur líka
áhrif á að heilsu hrakar almennt.
Það veldur aukinni notkun heilbrigð-
isþjónustu og háum kostnaði. Án
meðferðar er hætta á endurteknu og
langvinnu ástandi jafnvel fötlun.
Auðvitað eru horfur misgóðar eftir
alvarleika einkenna en búast má við
að um þriðjungur sjúklinganna nái
fullum bata ef viðeigandi meðferð er
gefin.
(Á ensku nefnist félagsfælni Soc-
ial anxiety disorders eða Social
Phobia sem eru ágæt leitarorð á ver-
aldarvefnum.)
Fælni –falið vandamál
Ólafur Þór Ævarsson
fjallar um félagsfælni ’Án meðferðar er hætta á endurteknu og
langvinnu ástandi
jafnvel fötlun. ‘
Ólafur þór Ævarsson
Höfundur er geðlæknir.
ALÞJÓÐLEGI geðheilbrigð-
isdagurinn er haldinn hátíðlegur í
dag 9. október meðal annars með
fyrirlestraröð sálfræðinga í Odda
Háskóla Íslands, göngu niður
Laugaveg og fjölbreyttri dagskrá í
Ráðhúsi Reykjavíkur. Samkvæmt
venju undanfarinna ára er valið
þema dagsins. Að
þessu sinni er þemað
Samhliða raskanir –
Tengslin milli lík-
amlegrar og andlegrar
heilsu. Margir aðilar
sem láta sig geðheilsu
landsmanna varða
koma að skipulagningu
dagsins og taka þátt,
þar á meðal Rauði
kross Íslands.
Yfirskrift dagsins er
vel við hæfi og tíma-
bær því að mönnum er
það sífellt betur og bet-
ur ljóst að til að vera heilbrigður
þurfa menn að búa við líkamlega,
andlega og félagslega vellíðan.
Flestum finnst sjálfsagt að tala um
og stunda líkamsrækt en geðrækt er
mönnum ekki eins töm í munni, þó
að mikil breyting hafi orðið þar á
undanfarin ár með aukinni umræðu.
Geðheilsu sína þurfa allir að hugsa
um og átta sig á hvaða þættir hafa
áhrif á hana, einnig að bregðast
fljótt við ef heilsu hrakar. Opin um-
ræða um staðreyndir varðandi geð-
heilsu og algengi geðraskana eykur
skilning meðal almennings og dreg-
ur úr fordómum gagnvart fólki sem
á við heilsuleysi að stríða í þessum
efnum.
Rauði kross Íslands gerir reglu-
lega kannanir á því hverjir standa
höllum fæti í samfélaginu félagslega
og fjárhagslega til að forgangsraða
verkefnum sínum. Í síðustu tveimur
landskönnunum kom greinilega
fram að margir í þeirra röðum eru
geðfatlaðir einstaklingar. Félagið
hefur brugðist við
þessu með því að hafa
stuðning við geðfatlaða
sem eitt af áherslu-
verkefnum sínum.
Deildir innan Rauða
krossins hafa frá árinu
2000 staðið að grein-
ingu á stöðu og þjón-
ustuþörf geðsjúkra í
öllum landshlutum og
nú eru tvær í gangi á
Norðurlandi og höf-
uðborgarsvæðinu og að
þessu sinni í samvinnu
við Geðhjálp. Stefnt er
að því að þeim ljúki vorið 2005.
Ábyrgðarmaður rannsóknanna fyrir
hönd Rauða krossins er Páll Biering
lektor í hjúkrunarfræði við HÍ og
meðrannsakandi Guðbjörg Daníels-
dóttir sálfræðingur Geðhjálpar. Með
þessari vinnu fást mikilvægar upp-
lýsingar og betri tengsl á milli op-
inberra aðila, heilsugæslu, fé-
lagsþjónustu og annarra í málefnum
þessa hóps. Niðurstöður þarfagrein-
inga eru notaðar til stefnumótunar í
málefnum geðfatlaðra, vali á verk-
efnum og markhópum til fræðslu. Á
vegum Rauða kross Íslands er einn-
ig fyrirhuguð rannsókn á áhrifum
þess að fá geðsjúkdómsgreiningu
fyrir 25 ára aldur í umsjón Guð-
bjargar Sveinsdóttur geðhjúkr-
unarfræðings. Það er ljóst að í of
mörgum tilvikum eru geðsjúkdómar
seint greindir og þar með erfiðari
viðfangs en þegar brugðist er fljótt
við vandanum. Einn hópur er mikið
áhyggjuefni margra en það eru geð-
fatlaðir fíklar og ástæða er til að
vekja athygli fólks ekki síst ungs
fólks á að hættan á geðröskunum er
mikil ef fólk neytir fíkniefna, en
einnig má reikna með að þeir sem
þjást af þunglyndi eða öðrum geð-
sjúkdómum leiðist frekar til neyslu
eiturlyfja ef viðhlítandi stuðningur
og úrræði eru ekki fyrir hendi.
Nú rekur Rauði krossinn fjögur
athvörf fyrir geðfatlaða, Vin í
Reykjavík, Dvöl í Kópavogi, Læk í
Hafnarfirði og Laut á Akureyri og
hefur aðsókn alls staðar verið
mjög góð.
Heilbrigði á sál og líkama
Helga G. Halldórsdóttir skrifar
í tilefni af alþjóðlega geðheil-
brigðisdeginum ’Það er ljóst að í ofmörgum tilvikum eru
geðsjúkdómar seint
greindir og þar með erf-
iðari viðfangs en þegar
brugðist er fljótt við
vandanum. ‘
Helga G. Halldórsdóttir
Höfundur er sviðsstjóri innan-
landssviðs Rauða kross Íslands.