Eintak - 07.07.1994, Blaðsíða 22

Af hverju heitir Hallærisplanið nú Ingólfstorg, en ekki Steindórsplan? í gegnum hvaða hverfi ligg-
ur Hverfisgata? Og hver var þessi Tryggvi sem Tryggvagata er nefnd eftir? Hver ræður þessum
nöfnum og á hvaða forsendum eru þau fundin upp? Björn Malmquist kynnti sér hvernig götu-
nöfnin í borginni verða til.
Frá Löngustétt
til Fjorgynjar
„Það má segja að nafngiftir gatna
í Reykjavík hafi tekið stakkaskipt-
um á fjórða áratug aldarinnar," seg-
ir Þórhallur Vilmundarson pró-
fessor og forstöðumaður örnefna-
stofnunar. Þórhallur hefur undan-
farin ár verið ráðunautur bygginga-
fulltrúa borgarinnar og telja má
hann höfund flest allra götunafna
sem orðið hafa til í nýrri hverfum
borgarinnar á síðustu árum.
„Framan af öldinni var venjan að
seinni liður götunafna væri orð eins
og -gata eða -stræti, en á fjórða ára-
tugnum var fallið frá þessari venju
og teknir upp nafnliðir eins og -
melur, -hlíð og -hagi.“
Götunöfn eru ákveðin af bygg-
ingafúlltrúa og ráðgjafa hans, sem á
síðari árum hefur verið Þórhallur.
Þau eru síðan lögð fyrir bygginga-
nefnd til umsagnar og fá endanlega
staðfestingu í borgarstjórn. Stund-
um koma nöfhin þó úr öðrum átt-
um, eins og þegar borgarráð nefndi
Lýðveldisgarðinn á Hverfisgötu,
rétt fyrir neðan sendiráð Dana,
fyrrum nýlenduherra okkar.
Gullinbrú
Nafngiftir gatna í nýjum hverf-
um geta verið á ýmsum forsendum
og þegar kom að því að nefna götur
í Grafarvogi segist Þórhallur hafa
haft til hliðsjónar ljóð Bjarna
Thorarensen skálds, sem bjó á sín-
um tíma í Gufunesi. Úr kvæðum
Bjarna eru komin nöfn eins og
Gullinbrú og nafnliðurinn -fold, úr
ljóði Bjarna, Eldgamla Isafold. En
skáldskapur er ekki eina kveikja
Þórhalls að götunöfnum, því hann
segist einnig taka nokkurt mið af
aðstæðum og nánasta umhverfi
gatnanna. „Ég fer venjulega á stað-
inn með þeim sem skipulagt hefur
hverfið, lít á aðstæður og skoða
einnig þau örnefni sem til eru á
staðnum,“ segir Þórhallur. „Stund-
um verður skipulag hverfisins til-
efni nafngifta, eins og Völundarhús
í Húsahverfmu í Grafarvogi. Skipu-
lag hverfisins minnir á völundar-
hús, þannig að mér þótti nafnið
eiga vel við.
I sumum nafngiftum er tekið
mið af umhverfinu, eins og í Kvísla-
hverfinu í Árbæ. Flestar göturnar
þar bera nöfn sem enda á -kvísl, það
er árkvísl, og tvær tengigötur í
hverfinu heita Straumur og Streng-
ur. Einnig eru þarna götunöfn sem
enda á -hylur. Þessar nafngiftir eru
sprottnar af nálægð hverfisins við
Elliðaárnar, og í fyrri liðunum er
minnt á gömul fiskanöfn, samanber
nöfnin Birtingakvísl, Bröndukvísl
og Urriðakvísl,“ segir Þórhallur.
Kerfisbinding götunafna hófst
snemma á öldinni, með nafnasam-
stæðum í fyrri lið götunafna, eins
og Óðinsgata og Þórsgata, Njálsgata
og Bergþórugata. Nafnasamstæður
í seinni lið voru teknar upp á fjórða
áratugnum með nöfnum eins og
Birkimelur og Reynimelur. Kveikj-
an að þessum seinni götunöfnum
voru nöfnin Sólvallagata, Ásvalla-
gata og aðrar -vallagötur í Vestur-
bænum.
Þórhallur segir að þetta síðara
nafnakerfi tíðkist óvíða erlendis.
Þar er algengt að fyrri liðir götu-
nafna í hverfum séu samstæðir, til
dæmis nöfn tónskálda, svo sem Be-
ethovenstrasse sem finna má víða í
þýskum borgum og bæjum.
Langastétt?
Árið 1848 gáfu bæjaryfirvöld
flestum götum í höfuðstaðnum
formleg nöfn, en fram til þess tíma
höfðu götunöfnin verið nokkuð á
reiki. Sem dæmi má nefha að Aust-
urstræti, sem það ár fékk nafn sitt,
hafði áður verið kallað Langastétt.
Áður fyrr var Austurstræti aðeins
slóði sem lá frá Aðalstræti út að
Læk, en um 1820 var grafið skolp-
ræsi sömu leið. Meðfram ræsinu
var lögð steinstétt til að fólk gæti
gengið þar þurrum fótum og upp
úr því festist nafnið Langastétt við
götuna.
Hverfisgata dregur nafn sitt af
Skuggahverfinu, sem var óskipulegt
hverfi lítilla býla sem byggðust upp
með ströndinni. Skuggahverfið var
kennt við fyrsta býlið á þessum
slóðum, Skugga, sem reist var á ár-
unum 1802 til 1803.
Þjóðrækin götunöfn
Snemma á 20. öld var mikið um
að götur væru nefndar eftir forn-
mönnum og köppum úr íslend-
ingasögum. Þjóðerniskenndin
kemur fram í nöfnum eins og
Gunnarsbraut, Njálsgata, Grettis-
gata og Snorrabraut. Rómantísku
taugina hefur greinilega heldur ekki
vantað í skipulagsyfirvöld þess
tíma, því þau Kjartan, Guðrún og
Bolli, aðalpersónur einnar harm-
rænustu ástarsögu íslenskra bók-
mennta, eiga þar sínar götur í einni
röð. Kona Njáls, Berþóra á einnig
sína götu í Austurbænum og jafnvel
forframaðir þrælar á borð við Vífil
og Karla, þræla Ingólfs Arnarsonar,
hafa þótt nægilega merkilegir til að
verðskulda götur nefndar eftir sér,
enda eiga Reykvíkingar þeim skuld
að gjalda fyrir að hafa senst eftir
öndvegissúlunum um árið.
Minna er um að seinni tíma per-
sónur hafi fengið götur nefndar eft-
ir sér. Þó eru nokkrar götur í eldri
hlutum borgarinnar sem heita eftir
stórmennum sögunnar. Þar á með-
al er Tryggvagata, sem nefnd er eftir
Tryggva Gunnarssynl, banka-
stjóra Islandsbanka, og Skúlagata,
en það nafn vísar til Skúla Magn-
ússonar, landfógeta og upphafs-
manns Innréttinganna í Reykjavík.
Fleiri götunöfn minna á gamla tíma
og sem dæmi má nefna götur í
Skildinganesi, norðan við flugvöll-
inn í Vatnsmýrinni. Þar eru nokkr-
ar götur skírðar eftir gömlum mán-
aðanöfnum, eins og Hörpugata,
Þorragata, Góugata og Skerplugata.
Óðinn og Þór
Norræna goðafræðin fékk einnig
sinn skerf á fyrri hluta þessarar ald-
ar. 1 Austurbænum má fmna götur
á borð við Freyjugötu, Týsgötu,
Urðarstíg, Þórsgötu og Óðinsgötu,
og í gamla vesturbænum verður
þetta ákaflega smekklegt, þar sem
götur eru kenndar við þau Ægi og
Rán, en allt um kring eru alls kyns
götuheiti, sem tengjast sjónum, á
borð við Öldugötu, Marargötu og
Unnarstíg. Stýrimannastígur er öllu
jarðbundnara nafn, sem finnst í
gamla Vesturbænum, en nafnið
kemur upphaflega af því að gamli
Stýrimannaskólinn stendur við
enda stígsins. Það þótti á sínum
22
FIMMTUDAGUR 7. JÚLÍ1994