Morgunblaðið - 16.07.2005, Blaðsíða 28

28 LAUGARDAGUR 16. JÚLÍ 2005 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson. Flaggskip
Nýlega var auglýst laust til umsóknar emb-
ætti útvarpsstjóra. Útvarpsstjóri er einn æðsti
embættismaður þjóðarinnar á því sviði sem að
menningu lýtur, yfirmaður stofnunar sem hefur
áhrif á mótun alls þorra fólks í landinu, smekk
þess og þroska. Hann er yfirmaður stofnunar
sem hefur menningarlega og félagslega ábyrgð
líkt og aðrar opinberar stofnanir af slíku tagi,
Þjóðleikhús, Þjóðminjasafn, Þjóðskjalasafn,
flaggskip hvert á sínu sviði og verðir þeirra
gilda í samfélagi og sögu sem aldrei verða inn-
flutt og heldur ekki varðveitt og ræktuð af öðr-
um.
Þó að Ríkisútvarpið hafi hingað til verið rekið
stjórnsýslulega sem fyrirtæki í eigu hins op-
inbera, þá hefur það haft visst sjálfræði í rekstri
og fjárhagsfyrirkomulagi, er svokölluð B-
stofnun með eigin tekjustofna, annars vegar af-
notagjöld, hins vegar auglýsingatekjur. Hvort
tveggja er þó háð samþykki stjórnvalda, upp-
hæð afnotagjalda og heimild til að afla tekna
með auglýsingum í hljóðvarpi og
sjónvarpi. Hvort tveggja hefur ver-
ið umdeilt á undanförnum árum,
eftir að landslagið í fjölmiðlaheim-
inum breyttist og Ríkisútvarpið
eignaðist keppinauta um hylli neyt-
enda. Þó að nýrri stöðvar sæki hart
að fá að sitja einar að kjötkötlum
auglýsingamennskunnar, þá eru
ekki líkur til þess að á því verði
breyting í Efstaleitinu í bráðina.
Rökin eru ekki endilega þau, að það
sé hefð hjá fyrirtækinu að hafa aug-
lýsingar í dagskrá sinni og hafi svo
verið frá fyrstu tíð útvarpssend-
inga, heldur einfaldlega þau, að
auglýsendur virðast ekki vilja missa
þennan áhrifamikla og – að því er
skoðanakannanir benda til – traust-
vekjandi vettvang til að ná til vænt-
anlegra viðskiptamanna. Í öðru lagi er spurn-
ingin um afnotagjöldin. Þar eru rök
keppinautanna sterkari: þann hluta rekstr-
arkostnaðarins þarf einfaldlega að tryggja með
annars konar fyrirkomulagi, líkt og á sér stað
um aðrar ofangreindar menningarstofnanir.
Á undanförnum árum hefur einnig færst í
vöxt að fyrirtæki styrki útsendingar á ein-
stökum dagskrárliðum, eða jafnvel alla gerð
þeirra. Við slíka kostun er auðvitað ekkert að
athuga, svo fremi reglur séu skýrar, t.d. um að
viðkomandi fyrirtæki hafi ekki áhrif á innihald
þáttanna, séu ekki með dulbúnar auglýsingar í
þeim sjálfum, ráði engu um niðurröðun efnis á
útsendingartíma og fleira í þeim dúr. Í þeim
efnum virðist pottur hafa verið brotinn hjá öll-
um íslenskum sjónvarpsstöðvum á seinni árum,
og auglýsingar skotið upp kollinum í miðjum
klíðum þátta, þrátt fyrir fyrirmæli í þeim efn-
um. Er þá stutt yfir í siði til dæmis Ameríku-
manna, þar sem útsendingar á sjónvarps-
messum á páskum eru rofnar öðru hverju með
auglýsingum um kvenhatta, en páskamessa er
talin einkar hentug til að sýna nýjustu tísku í
þeim efnum.
Frumvarp menntamálaráðherra
Í frumvarpi menntamálaráðherra um Rík-
isútvarpið, sem lagt var fyrir á síðasta þingi, eru
tekin af öll tvímæli um nauðsynlegt menningar-
hlutverk Ríkisútvarpsins í samfélagi eins og því
sem við höfum valið okkur. Þó að deilur kunni
að vera um einstök framkvæmdaratriði, og þau
öll leysanleg, þ. á m. skipan útvarpsráðs, er
varla vafi á því að meginhugsun frumvarpsins
byggir á skoðun sem allur þorri fólks í landinu
aðhyllist og telur farsælasta. Hlutverk stofn-
unarinnar eða fyrirtækisins sem almennings-
fjölmiðils, á ensku oft kallað Public Service
Broadcasting, er þar undirstrikað, hvernig svo
sem tengsl útvarpsins og stjórnvalda endanlega
verða. Er það mjög í samræmi við þá umræðu
sem nú fer fram í flestum menningarlöndum,
þar sem nauðsyn á óháðum traustvekjandi fjöl-
miðli er meiri en nokkru sinni fyrr, eftir að fjöl-
miðlun á ljósvakanum er orðin frjálsari. Rökin
eru margvísleg og þau sterkust, að slíkum miðli
beri að standa vörð um lýðræði og skoðanafrelsi
í landinu, og þá ekki síður, að menningarleg fjöl-
breytni sé auðlegð jarðarbúa og hana beri ein-
mitt að rækta í útvarpi og sjónvarpi sem end-
urspegli sérkenni í menningu hverrar þjóðar.
Líkt og í stjórnkerfi ríkjanna sé reynt að
tryggja skoðanafrelsi og önnur lýðræðisleg rétt-
indi, beri því að búa svo um hnútana, þó að slík-
ar stöðvar séu reknar fyrir sameiginlegt fé
landsmanna, að þær séu svo óháðar stjórnvöld-
um hverju sinni að ólík sjónarmið í einu lýðræð-
isríki, ólíkur smekkur og ólík áhugamál berist
þar óbrengluð á borð.
Því er ekki að treysta þar sem arðsemissjón-
armið fyrir hluthafa fjölmiðils eru í fyrirrúmi.
Og þar sem menningarhlutverkið er ekki skil-
greint markmið.
Menningarhlutverkið
En í hverju felst svo menningarhlutverkið?
Þegar fjölmiðlunin var gefin frjáls var það trú
margra, að samkeppnin myndi stuðla að fjöl-
breytni – og jafnvel auka gæði dagskráefnis.
Það hefur ekki gengið eftir. Þorri útvarpsstöðva
sendir daglangt út erlenda poppmúsík – sem í
sjálfu sér væri ekkert við að athuga, ef mat-
arkosturinn væri byggður á öðru efni af öðrum
toga líka – en verður ákaflega þreytandi í flest-
um tilvika, því að dagskrágerðin er óvönduð,
þulirnir einfaldlega ekki þeim vanda vaxnir að
geta talað undirbúningslaust þannig að eitthvað
sé í það spunnið. Of margir tónar slæva heyrn,
segir í gamalli vísdómsbók um veginn og dyggð-
ina. Auk þess tilheyri ég þeim hópi fólks, sem er
angur af því að heyra Íslendinga sem hafa lítið
vald á íslensku máli tala.
„Frjálsu“ sjónvarpsstöðvarnar hafa staðið sig
mun betur og oft sýnt ferska takta. Fréttastofa
Stöðvar tvö hefur tekið mið af fréttastofu Sjón-
varpsins og vönduðum erlendum fréttamiðlum
og nýtur álits. En því miður verð-
ur að segjast eins og er að mjög
lítils frumkvæðis gætir í dag-
skrárgerð bæði þar og á hinum
stöðvunum; vinsælustu „inn-
lendu“ þættirnir eru oft útvatn-
aðar eftirapanir af vinsælum er-
lendum þáttum. Við því væri
svosem ekkert að segja, ef á móti
kæmi einhver innlend frum-
sköpun, en því er sjaldnast að
heilsa. SkjárEinn er líka með
nokkra þætti að erlendri fyr-
irmynd, suma vinsæla meðal
yngstu kynslóðarinnar. En þar á
bæ virðist gleymast að um helm-
ingur þjóðarinnar er ekki lengur
ómótaðir unglingar, hugsar öðru-
vísi, gerir aðrar kröfur og man
lengra. En líkt og á hinum bæn-
um myndi allt þetta efni flokkast aðeins undir
afþreyingu. Sem væri ágætt ef líka væri á boð-
stólum efni sem meira höfðaði til hugsunar og
reynslu. Og ekki myndi saka að leita til málfars-
ráðunauta annað slagið. Við þykjumst þó ennþá
tala íslensku í þessu landi.
Ekki dettur mér í hug annað en að for-
ráðamenn þessara miðla hafi áhyggjur af því
einhæfa fæði sem þeir bera á borð. Ekki vegna
þess að þeim beri skylda til að standast gæða-
kröfur almenningsfjölmiðla eða sinna menning-
arhlutverki viðlíkt og ætlast er til af Rík-
isútvarpinu – heldur einfaldlega vegna þess að
þeir vita að gott, innlent efni hefur yfirhöndina
hjá áhorfendum, þá sjaldan það birtist. En í dag
eru hlutföllin sorgleg: Nýjar tölfræðilegar út-
tektir um svokallaða „menningarneyslu“ sýna
okkur, að milli áttatíu og níutíu prósent af því
efni sem Íslendingum er boðið upp á í sínum
eigin fjölmiðlum eru erlendir þættir – á enskri
tungu! Og svipað er uppi á teningnum í kvik-
myndahúsunum, þar sem meira að segja þýsk-
um og sænskum myndum er gefið enskt heiti
fyrir Íslendinga, líkt og var með nýlega mynd,
Der Untergang, eða Endalokin. Þau hétu hér
The Downfall! Einhvern tíma hefði þetta verið
kallað lágkúra og þeir sem að standa undirmáls-
menn.
Hlutverk Ríkisútvarpsins
Og hvernig stendur svo Ríkisútvarpið sig í
þessu útvarps- og sjónvarpsumhverfi? Það er
tilefni þessa greinarstúfs að árétta einu sinni
enn, að til þess að standa undir því hlutverki
sem því er ætlað í hinu nýja lagafrumvarpi,
verður það að taka sig rækilega á.
Tökum fyrst fyrir hljóðvarpið með sínar tvær
rásir. Það er reyndar skoðun undirritaðs, að
þær tvær bæti hvor aðra upp og skapi fjöl-
breytni, og því myndi það vera sjónarsviptir –
eða öllu heldur heyrnarsviptir – ef atlaga yrði
gerð að Rás tvö, eins og stundum hefur verið ýj-
að að. Rás eitt ber höfuð og herðar yfir aðrar
stöðvar, vitsmunalega séð, sömuleiðis hvað fjöl-
breytni snertir og þar er yfirleitt á ferð vönduð
dagskrárgerð sem endurspeglar ólík hugð-
arefni. Reyndar hefur Talstöðin nýlega veitt
Rás eitt ágæta og örvandi samkeppni. Þó að út-
varpsleikritin hafi ekki þann virðingarsess sem
þau eitt sinn höfðu, hygg ég að þar sé vel haldið
á spilum, miðað við það sem úr er að moða;
sakamálaleikritin innlendu hafa til dæmis verið
vinsæl og skemmtileg nýbreytni. Hitt er annað
mál, sem þeim ber að hafa í huga sem skipta
niður kökunni, að áhorfshlutfall er ekki sú við-
miðun ein sem virða ber. Í fyrsta lagi eru slíkar
tölur breytilegar – og breytanlegar, meðal ann-
ars eftir því hvað í er borið og ekki síður hvern-
ig að er hlúð, jafnt hvað snertir útsendingartíma
Ríkisútvarpi
Sveinn Einarsson fjallar
um Ríkisútvarpið á tímamótum
Sveinn
Einarsson
EF NÆGILEGA MÖRGUM
FINNST ÞAÐ SJÁLFSAGT
Aðstoð til þróunarlanda eðabágstaddra í heiminum get-ur verið með margvíslegum
hætti. Víst er að yfirleitt skiptir
litlu hvaðan gott kemur þegar fólk
býr við neyð, hvað þá heldur að ein-
hver setji það fyrir sig hvernig það
kemur. Það hlýtur þó að vera með
áhrifaríkustu leiðum mannúðar-
starfs að tengja saman tvo einstak-
linga úr ólíkum áttum, með það að
markmiði að báðir hafi hag af
tengslunum – félagslegan og til-
finningalegan.
Í Morgunblaðinu í gær, föstudag,
var sagt frá fundi óvenjulegra
„mæðgna“; þeirra Caroline Buzuzi
og Guðríðar Helgu Magnúsdóttur.
Guðríður Helga hefur um árabil
stutt Caroline sem er eitt þeirra
barna er hlotið hafa skjól í Sos-
barnaþorpunum í Afríku. „Mér
fannst svo sjálfsagt að styrkja mál-
efni Sos-barnaþorpanna,“ segir
Guðríður í samtalinu við Morgun-
blaðið. „Ég valdi að styrkja ein-
stakling frekar en þorp og fékk
stuttu seinna bréf og mynd af Car-
oline.“
Aðstæður móður Caroline voru
þannig að hún gat ekki séð henni
farborða og Caroline var sett á
munaðarleysingjahæli Sos-þorp-
anna í heimalandi sínu Zimbabwe.
Þar hefur hún notið menntunar
meðal barna sem líkt er ástatt fyr-
ir, en framlag Guðríðar Helgu stóð
straum af veru hennar þar. Í dag er
Caroline orðin 22 ára gömul og
stundar háskólanám í Kanada, svo
aðstoðin sem hún hefur notið hefur
skilað sér ríkulega. Ekki einungis
til hennar sjálfrar, því hún er í
sambandi við fjölskyldu sína í
Zimbabwe og sendir þeim reglu-
lega peninga þar sem þau búa við
kröpp kjör og harðstjórn.
Fundur þeirra Caroline og Guð-
ríðar Helgu hér á landi – en þrátt
fyrir að þær hafi skrifast á um ára-
bil voru þær fyrst nú að hittast í
fyrsta sinn – er til marks um
hverju hægt er að áorka í hjálp-
arstarfi sem einstaklingur. Af-
raksturinn skilar sér óneitanlega
mjög ríkulega þegar fylgst er með
framvindu náms og þroska hjá
barni, sem án aðstoðar á sér ekki
viðreisnar von. Þau samtök sem að-
stoða fólk við að gerast styrktar-
foreldrar barna með þessum hætti
eru nokkur og full ástæða til að
hvetja fólk til að kynna sér starf-
semi þeirra og láta gott af sér leiða
með reglulegum framlögum. Í þess-
um tilvikum getur lítil fjárupphæð
– u.þ.b. andvirði einnar pizzu á
mánuði – orðið til þess að sjá barni
farborða og mennta það til betra
lífs. Ef nægilega margir hugsa á
sömu leið og Guðríður Helga; að
það sé sjálfsagt að gerast styrkt-
arforeldri, mun starf barnaþorp-
anna, það uppeldi og sú menntun
sem þar er í boði, geta haft veiga-
mikil áhrif til frambúðar í sam-
félögum sem eiga verulega undir
högg að sækja.
ÞEGAR SAGNAÞULURINN
SVEIFLAR TÖFRASPROTANUM
Það er ekki oft sem bækur vega svoþungt í alþjóðlegu samhengi að
tímasetning sölu þeirra á útgáfudegi
er samræmd í löndum heims. Það er
með enn meiri ólíkindum að slíkt ger-
ist þegar um barna- eða unglingabók
er að ræða, en sú er þó einmitt raunin
nú. Sala á nýjustu bókinni í Harry
Potter-bókaflokknum hófst á mið-
nætti í nótt um heim allan. Verslanir í
fjölmörgum löndum, þar á meðal hér á
landi, höfðu undirbúið söluna með því
að standa fyrir uppákomum af ýmsu
tagi til að stytta óþolinmóðum aðdá-
endum flokksins biðina. Fyrirfram var
búist við að bókin seldist í jafnstóru
upplagi í dag og spennubókin Da
Vinci-lykillinn gerði á einu ári í Bret-
landi, en mikið hefur verið fjallað um
vinsældir hennar. Eins og fram kom í
pistli Birtu Björnsdóttur í Morgun-
blaðinu í gær eru bækurnar um Potter
orðnar að einhverjum „mest lesna og
keypta bókaflokki í heimssögunni.
Hvorki meira né minna!“ Og það jafn-
vel þótt nýja bókin sé ekki talin með.
Eins og margir hafa bent á und-
anfarna daga er engu líkara en töfra-
drengurinn Harry Potter stýri vel-
gengni bókanna sjálfur, með
töfrasprotann að vopni. Frá því að
fyrsta bókin í flokknum kom út árið
1998 hafa 270 milljónir eintaka verið
seldar í heiminum á 62 tungumálum.
Íslensk börn hafa verið með í þessu
ævintýri frá upphafi vega, því bóka-
forlagið Bjartur hefur gefið bækurnar
út á íslensku, eins fljótt og auðið er
eftir að þær koma út á ensku.
Af þessu öllu má vera ljóst að J.K.
Rowling, höfundur bókanna um Harry
Potter, hefur líklega unnið meira
þrekvirki á alþjóðavísu í því að hvetja
börn til lestrar en flestir geta gert sér
í hugarlund. Bækurnar eru þó ekkert
sérstaklega árennilegar fyrir unga
bókaorma; hver annarri þykkari með
tiltölulega flóknum söguþræði og tölu-
verðu persónugalleríi. Þrátt fyrir það
sýnir reynslan hér á landi að íslensk
börn hafa ekki einungis steypt sér á
kaf í lesturinn á íslensku, heldur hafa
Potter-bækurnar einnig orðið fyrsta
lesning margra þeirra á enskri tungu.
Bækurnar eru m.ö.o. nógu spennandi
til þess að börn leggja það á sig að
stauta sig í gegnum þær á máli sem
þeim er ekki einu sinni tamt. Yngstu
börnin hafa jafnvel haft svo mikla ást
á þessum sögum að foreldrar hafa aft-
ur tekið upp þann góða sið að lesa
kafla á kvöldi fyrir þrábeiðni barna
sinna.
Sem sagnaþulur hefur J.K. Rowling
sýnt að allar bölsýnisspár um framtíð
bókarinnar meðal ungmenna heimsins
voru byggðar á vantrú á ungum les-
endum. Staðreyndin virðist nefnilega
hreinlega vera sú að á því augnabliki
sem sagnaþulurinn sveiflar töfra-
sprota sínum af nægilegri trú á þá
ungu sem njóta, þá hefst töfrastund sú
er dugar sumum til að liggja á kafi í
bókum allt sitt líf.