Morgunblaðið - 25.11.2005, Qupperneq 96

96 Jólablað Morgunblaðsins 2005
ALLT fram undir aldamótin var sú
rótgróna hefð í heiðri höfð að vanda
sérstaklega til jólamyndanna. Þær
voru undantekningarlítið stórmynd-
ir, ekkert endilega fjölskyldumyndir,
en verk sem almenningur beið eftir
með rjúpuna í hálsinum. Líkt og
kvikmyndagerðir metsölubóka, Ósk-
arsverðlaunamyndir og myndir með
vinsælustu stjörnunum. Ef til féll
voru ósviknar jólamyndir á boð-
stólum, en hafa ber í huga að lengst
af öldinni áttu kvikmyndahúsastjór-
arnir mun auðveldara með að stilla
upp myndum en í dag, því allt fram á
níunda áratuginn voru þær keyptar í
slumpum og innihaldinu raðað niður
eftir þeirra brjóstviti. Jólamyndir eru
vissulega í fullum gangi í dag, en síð-
ari árin eru þær að mestu leyti valdar
af markaðsfræðingum Hollywood.
Lengst af öldinni var ein regla
ófrávíkjanleg: Jólamyndirnar hófu
göngu sína annan í jólum. Fyrst var
barnasýning klukkan þrjú, klukkan
fimm hófst síðan hátíðaveislan fyrir
fullorðna og húsin troðfylltust á öll-
um sýningum allt fram á nýja árið.
Þá voru aðeins einsala bíó til staðar
og mjóum sætunum troðið á alla
mögulega sem ómögulega staði í
salnum og níðþröngt milli bekkjar-
aða. Það var hroðaleg upplifun að
lenda á fremsta bekk og enn skelfi-
legri eftir því sem fjær dró miðju, allt
aftur á, svona á að giska 6.–10. bekk.
Þó var það breytilegt eftir bíóunum.
Ægileg lífsreynsla að lenda í ystu
sætunum í Laugarásbíói, því tjaldið
þar var geysistórt og fremstu sæta-
raðirnar nánast ofan í tjaldinu. Mað-
ur sá allt á skjön og ekki sjón að sjá
Jón væna og félaga eins og blýanta í
laginu á sínum afbökuðu hrossum
sem litu út eins og teygt hefði verið
hressilega á þeim á þverveginn.
Botninum var náð í fremstu sætunum
á göngunum uppi í Gamla bíói, þaðan
að sjá leit tjaldið út eins og eld-
spýtnastokkur upp á hlið og það sem
gerðist á þessum fleti var sam-
anþjappaður grautur. Það grillti í ill-
skiljanlega og afbakaða beðju og
maður reyndi að fylgjast með talinu
til að halda þræðinum. Samt sem áð-
ur var yfirleitt uppselt á þessa pín-
ingarbekki um helgar.
Á þessum gósentímum kvik-
myndahúsanna (ekkert sjónvarp til
staðar fyrr en langt var liðið á sjö-
unda áratuginn), var eins gott að
mæta tímanlega, allt að klukkutíma
fyrir fyrstu sýningu til að kaupa
miða, önnur leið var að hringja og
láta taka hann frá. Þeir voru seldir
öðrum ef gesturinn var ekki mættur
hálftíma fyrir sýninguna, helst fyrr,
því langar biðraðir mynduðust við
miðasölulúgurnar og náðu iðulega
langt út á götu. Menn létu sig hafa
alls kyns veður og vinda, enda ást-
arsamband iðulega í húfi því bíóin
voru gróðrarstía „deita“, eins og sagt
er í dag og uppspretta trúlofana,
jafnvel hjónabanda.
Þegar inn í dýrðina var komið tók
við örtröð við sælgætissöluna þar
sem keypt var lítil kók í gleri, konfekt
í poka (ef selskapurinn var ein-
staklega eftirsóknarverður), annars
var poppkorn frá Óla popp látið duga.
Síðan tók við streð að komast í sitt
númeraða sæti, sem gat verið taf-
samt, því gjarnan myndaðist flösku-
háls í salardyrum. Þá kom til hjálpar
starfstétt, sem fyrir löngu er farin
sömu leið og geirfuglinn, er nefndist
sætavísur. Hana skipuðu túberaðar
ungmeyjar með luktir í hendi og
komu eftirlegukindunum fyrir á
röggsaman hátt. „Bekkur sautján,
sæti tuttugu og tvö og þrjú,“ kölluðu
þær mynduglega til að yfirgnæfa
Villa spætu, og beindu ljóstýrunni á
staðinn. Þeir sem voru sestir stóðu
upp og gesturinn tiplaði á sinn stað, á
undan dömunni sinni – ef hann var
svo lánsamur að „vera á sjens“.
Umræðan hjá unglingunum sner-
ist mikið um kvikmyndastjörnur,
sem áttu mun meira pláss í hugum
þeirra en í dag. Bíóin voru afþreying-
arstaðirnir, myndirnar helsta upp-
lífgunin fyrir daga sjónvarps, kaffi-
húsa og ölstofa. Plötuspilarar voru
ekki almenningseign fyrr en síðla á 7.
áratugnum, í kjölfar bresku poppút-
rásarinnar. Bíóin voru númer eitt.
Kaninn var ekki alveg einráður,
Loren, Passer, Belmondo og fleiri
góðir meginlandsleikarar voru dáðir
til jafns við Hollywood-stjörnurnar.
Það kemur fram hér á eftir í stuttri
úttekt á jólamyndum kvikmyndahús-
anna á fimm ára millibili, aldarfjórð-
unginn eftir 1950. Tíðarandinn og
umhverfið hefur heldur betur tekið
stakkaskiptum.
1950
Um miðja öldina var bakslag í
Hollywood, Bandaríkin voru að sjón-
varpsvæðast og aðsóknin dróst sam-
an í kvikmyndahúsum. Íslenskir bíó-
forkólfar létu ekki tímabundið
kjarkleysi iðnaðarins buga sig en
bættu það upp með því að sýna mikið
efni frá Evrópu. Bíóin hér heima
blómstruðu sem aldrei fyrr og ekki til
sá kaupstaður né krummaskuð úti á
landsbyggðinni að þar væri ekki bíó
sem endursýndi við miklar vinsældir
myndir sem runnið höfðu sitt skeið í
bili á höfuðborgarsvæðinu.
Gamla bíó var oft með ósviknar
jólamyndir, annaðhvort glansmyndir
frá MGM eða fjölskylduvænar afurðir
Walt Disney. Þessi jólin sýndi bíóið
Musterisriddarana þrjá – The Three
Musketeers, eina af þeim fyrrnefndu,
með Metrostjörnunum Gene Kelly og
Lönu Turner. Stórmynd í eðlilegum
litum, og hér voru einnig til staðar
innanhússleikararnir June Allyson,
Van Heflin og Angela Lansbury.
Trípolíbíó, vestur á Melum, er í fullum
gangi og stillir upp Bomba, syni frum-
skógarins, eða Bomba, the Jungle
Boy. Þessi „nýja frumskógarmynd,“
reynist við nánari skoðun heldur
ómerkileg, gerð af B-mynda fyrirtæk-
inu Monogram. Tjarnarbíó, annað bíó
sem er löngu hætt rekstri, en stendur
reyndar enn uppi, sýnir Hróa hött,
eða Prince of Thieves, en þessi al-
þýðuhetja á eftir að koma oftar við
sögu jólaglaðninga. Sem undirstrikar
áhersluna sem lögð var á æv-
intýramyndir fyrir alla fjölskylduna,
langt fram eftir öldinni. Þetta er
raunar ómerkileg B-mynd með John
Hal, sem fróður maður tjáði mér að
hafi verið af vestur-íslensku kyni og
frændi minn. Ég sel það ekki dýrara
en ég keypti.
Ævintýrin ríkja í Austurbæjarbíói
sem sýnir Tónatöfra – Romance of
the High Seas, með Doris Day,
söngva- og dansamynd eftir Michael
Curtiz.
1955
Það er fislétt yfir Gamla bíói, sem
sýnir verðlaunamyndina Lili með
Leslie Caron. Tripolibíó sýnir „fram-
úrskarandi ævintýramynd,“ Rob-
inson Crusoe, sem reynist vera engin
önnur en hin mexíkóska Las Avent-
uras de Robinson Crusoe, eftir meist-
ara Bunuel. Segiði svo að auglýs-
ingamenn séu síljúgandi.
Trípolimenn hafa samt eignað hana
Bandaríkjamönnum, til öryggis.
Hafnarbíó heldur sig við ævintýrin
og hin feykivinsælu hjónakorn og B-
myndastjörnurnar Tony Curtis og
Janet Leigh. Fyrirbærið nefnist
Svarta skjaldarmerkið – The Black
Shield of Falworth.
Bæjarbíó í Hafnarfirði býður upp á
Carosello napoletano, „Stæstu
söngva- og dansamynd sem Ítalir
hafa gert, með 40 þekktum lögum frá
Napoli, leikin og sungin.“ Til allrar
guðsblessunar bregður hinni 19 ára
Sophiu Loren fyrir.
Senunni þessi jólin stelur þó amer-
ísk bomba, sjálf Marilyn Monroe,
sem trítlar undur kynþokkafullt um
sviðið í Nýja bíói. Í fríðum félagsskap
Jane Russell, undir stjórn Howards
Hawks í Litfríð og ljóshærð – Gentle-
men Prefer Blondes, einni af hennar
bestu myndum.
1960
Nú er Laugarásbíó komið til sög-
unnar og sýnir stórmyndina Boð-
orðin 10 – The Ten Commandments,
sem hreif mann upp úr Iðunn-
arskónum, Váá. Rauðahafið opnast!!!
Austurbæjarbíó býður upp á Trapp-
fjölskylduna í Ameríku – sem bæði er
„bráðskemmtileg og gullfalleg“. Lík-
lega hefur hvað sem er gengið í fólk á
jólum þessara ára.
Hafnarbíó stillir upp Kósökkunum,
sem er ítölsk ævintýramynd með
John Drew Barrymore. Hann létt-
ruglaðist síðar á ævinni og gerðist
m.a. landshornamaður, en gaf sér þó
tíma til eignast hina hæfileikaríku
Drew Barrymore, sem heldur sögu-
frægu nafni leikaraættarinnar hátt á
lofti.
Í Firðinum sýnir Níels í Hafn-
arfjarðarbíói dönsku gamanmyndina
Frænku Charles, með þeim afburða
gamanleikara Dirch Passer, sem um
margt minnti á okkar eigin, ný-
gengna, snilling, Bessa Bjarnason.
Passer er líklega vinsælastur
danskra leikari hérlendis, bæði fyrr
og síðar.
Gamla bíó bregst ekki þessi jólin,
sýnir Þyrnirós – Cinderella, virkilega
notalega Disneyteiknimynd þar sem
Doris Day flytur þennan hrífandi
kveðskap:
Salagadoola mechicka boola bib-
bidi-bobbidi-boo Put ’em together
and what have you got bibbidi-
bobbidi-boo.
1965
Nú heyrir Trípolíbragginn sögunni
til og upp er risið í Skipholtinu nýtt
og flott Tónabíó, sem átti eftir að
verða vinsælasta kvikmyndahús
landsins á síðari hluta aldarinnar.
Það stillir upp Vitskertri veröld –
It’s a Mad, Mad, Mad, Mad World,
sem er auglýst „Talin besta gam-
anmynd sem gerð hefur verið…“, og
við gestirnir vorum því sammála,
annað eins meistaraverk kómedí-
unnar hafði maður ekki augum litið.
Örugg leið til vinsælda í partíum,
var að leika brot úr myndinni.
Ég reyndi að horfa á snilldina fyr-
ir nokkrum árum og var búinn að fá
meira en nóg eftir svo sem 10 mín-
útur. Þvílíkt ónýti kvikmyndasög-
unnar!
Í Stjörnubíó gengur æv-
intýramyndina Undir logandi segl-
um – HMS Defiant, sem er, vel að
merkja, fyrsta, breska myndin í
þessari upptalningu.
Í Hafnarfjarðarbíói ræður meist-
ari Passer ríkjum í Húsverðinum
vinsæla og Bæjarbíó er í flottum
málum, með Í gær, í dag, á morgun
eftir De Sica, með Sophiu Loren og
maður tók sér ferð með strætisvagn-
inum til þess að horfa á hana. Efst á
óskalistanum þessi bíójólin, er þó
vitaskuld Elizabet Taylor í Cleo-
pötru í gamla, góða Nýja bíói við
Lækjargötuna. Gamla bíó hélt upp á
jólin með The Wonderful World of
Brothers Grimm, en ný mynd um þá
bræður verður einmitt á boðstólum
á jólunum í ár.
1970
Það er kreppa í bíóheiminum, allir
liggja yfir Roger Moore, Patrick
McGoohan, Savanna tríóinu, Ólafi
Gauk, Svanhildi og öllu hinu nýja-
bruminu í sauðalitum Sjónvarpsins.
Gamla bíó bítur þó hressilega frá sér
með Arnarborginni – Where Eagles
Dare, heiladauðri og stórkostlegri.
Stigamennirnir – The Professionals
var hörkuvestri í Stjörnubíói, annar
toppvestri, True Grit, með Jóni
Væna í Óskarsverðlaunaham var á
risatjaldinu í Háskólabíói. Ný bylt-
ing er hafin, farið er að sýna eina og
eina mynd með íslenskum texta!
1975
Hver haldið þið að stingi upp koll-
inum í Gamla bíói annar en sjálf
hetjan úr Skírisskógi í Robin Hood,
enda búið að gera einar 20 myndir
um þjófaprinsinn. Jólamyndin er
Disney-teiknimyndaútgáfan góða og
Tónabíó finnur ekkert betra svar en
í heillakarlinum Dirch Passer í hinni
danskættuðu Mafian og jeg. Nú
skiptir ekki máli inntakið heldur
gróðavonin. Laugarásbíó sýnir
sjálfa Ókindina – Jaws, og bauð
frumsýningargestum upp á hákarl
og brennivín. Þess má geta að
myndin var ekki ársgömul, sem var
harla óvenjulegt því myndirnar eru
enn undantekningarlítið tveggja ára
gamlar.
Að þessum aldarfjórðungi liðnum
fer bíólandslagið að breytast hressi-
lega. Fyrst með tilkomu fyrsta fjöl-
salabíósins, Regnbogans, síðan
Sambíósins í Mjóddinni og dauða
gömlu bíóanna í borginni. Hefðirnar
fóru sömu leið, hrukku upp af, hver
af annarri. Þessi bylting var ekki
með öllu sársaukalaus fyrir forfallna
bíófíkla, ég sakna enn Nýja bíós,
Tónabíós, Stjörnubíós, Austurbæj-
arbíós og Gamla bíós, að slepptum
píningarbekkjunum á gangskömm-
inni. Svei mér þá ef maður hugsar
ekki til þessara mustera kvik-
myndanna með tregablöndnum
söknuði eins og gamalla kærasta.
Flognar jólamyndir
og horfnar hefðir
Boðorðin tíu heilluðu Sæbjörn upp úr Iðunnarskónum.
Grínleikarinn Dirch Passer sló í
gegn í dönsku jólamyndunum.
Sæbjörn Valdimarsson
rifjar upp ljúfsár kynni
sín af jólabíóinu eins
og það var á árunum
1950 til 1975. Jólabomban í Gentlemen Prefer
Blondes í Nýja bíói 1960.
„Talin besta gamanmynd sem gerð hefur verið…“