Morgunblaðið - 16.12.2005, Blaðsíða 36

36 FÖSTUDAGUR 16. DESEMBER 2005 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
Dró stjórnarmyndunGunnars Thoroddsensárið 1980 einhvern dilká eftir sér? Er hægt að
draga einhvern lærdóm af henni?
Þessar spurningar og fleiri voru
ræddar á hádegisverðarfundi
Landssambands sjálfstæðiskvenna
og vefritsins Tíkarinnar á Kaffi
Sólon í fyrradag. Tilefni umræðn-
anna er nýútkomin bók Guðna Th.
Jóhannessonar sagnfræðings um
stjórnarmyndanir og stöðu forseta
Íslands í embættistíð Kristjáns
Eldjárns. Bókin ber heitið Völund-
arhús valdsins.
Guðni fór í upphafi fundarins yfir
aðdraganda þess að Gunnar mynd-
aði ríkisstjórn árið 1980. Í kjölfarið
hófust pallborðsumræður með
þeim Þorsteini Pálssyni, lögfræð-
ingi og fyrrverandi formanni Sjálf-
stæðisflokksins, og Birni Bjarna-
syni dómsmálaráðherra.
Bók Guðna er að mestu byggð á
dagbókum og öðrum gögnum
Kristjáns Eldjárns. Guðni sagði að
einkum þyrfti að hafa tvo þætti í
huga þegar litið væri á aðdraganda
þess að Gunnar myndaði rík-
isstjórn á sínum tíma. Annars veg-
ar þyrfti að líta til þeirra átaka og
spennu sem ríktu á milli Gunn-
arsmanna og Geirsmanna (Geirs
Hallgrímssonar) í Sjálfstæð-
isflokknum og hins vegar til mjög
sérstakra aðstæðna veturinn 1979
til 1980. Þann vetur myndaðist al-
varleg stjórnarkreppa eftir að
stjórn Ólafs Jóhannessonar, for-
manns Framsóknarflokks, fór frá
völdum.
Boðað var til nýrra kosninga í
desember 1979 þar sem Framsókn-
arflokkurinn endurheimti fylgi sitt.
Að öðru leyti skýrðust línur lítt í
kosningunum, að sögn Guðna.
Steingrímur Hermannsson, Fram-
sóknarflokki, fékk umboð til stjórn-
armyndunar og reyndi í fyrstu að
mynda nýja stjórn með Alþýðu-
flokki og Alþýðubandalagi. Hann
útilokaði samstarf við sjálfstæð-
ismenn og var haft eftir honum að
allt væri betra en íhaldið.
Tilraunir Steingríms til að
mynda vinstri stjórn mistókust og
rétt fyrir áramótin 1979 og 1980
fékk Geir Hallgrímsson umboð for-
seta til stjórnarmyndunar. Guðni
sagði að Geir hefði viljað ná sögu-
legum sáttum við Alþýðu-
bandalagið, en að hann hefði lík-
lega ekki treyst sér í þann slag sem
til þyrfti, meðal annars við sína
dyggustu stuðningsmenn. Þar að
auki hefði alls ekki verið víst að al-
þýðubandalagsmenn hefðu verið til
í tuskið. Geir reyndi þess í stað að
koma á þjóðarstjórn allra flokka til
að ná tökum á erfiðum efnahags-
vanda. „En hann hafði nær engan
hljómgrunn í öðrum flokkum og
virtist ekki heldur trúa þessu sjálf-
ur ef marka má orð forsetans eftir
viðtal við Geir.“
Á sama tíma og Geir var að
reyna stjórnarmyndun lét Gunnar
ýmsa menn í Alþýðuflokknum og
Framsóknarflokknum vita að hann
væri reiðubúinn að styðja minni-
hlutastjórn þeirra, ef mál skipuðust
á þann veg. „Seint í þessari kreppu,
hinn 21. janúar 1980, þegar Geir er
búinn að gefa frá sér stjórn-
armyndunarumboð fer Gunnar á
fund forsetans,“ sagði Guðni og
vitnaði síðan til lýsingar Kristjáns
sjálfs á þeim fundi: „Gunnar er að
velta fyrir sér að sú staða geti kom-
ið upp að þrír flokkar, líklega helst
Sjálfstæðisflokkur, Framsókn og
Alþýðuflokkur, gætu að vísu mynd-
að stjórn, en þó ekki komið sér
saman um forsætið. Þá myndi mál-
ið ef til vill geta leyst með því að
enginn foringi yrði oddviti, en ein-
hver annar t.d. Gunnar Thorodd-
sen.“
Guðni sagði að forysta Sjálfstæð-
isflokksins hefði gefið lítið út á
þetta „brölt“ eða „ellióra“ Gunnars,
eins og það var orðað. Gunnar hefði
hins vegar látið til skarar skríða,
þegar forystu Alþýðubandalagsins
og Alþýðuflokksins hefði líka mis-
tekist að mynda nýja stjórn. Hon-
um tókst að koma saman stjórn
Framsóknarflokks, Alþýðu-
bandalags og sinna stuðnings-
manna í flokknum og eins þing-
manns utan flokka.
Guðni sagði að Gunnar hefði í
raun tekið mikla áhættu með því að
láta reyna á stjórnarmyndun. „Við
getum ímyndað okkur hvernig orð-
spor hans hefði verið innan Sjálf-
stæðisflokksins hefði honu
tekist. En hann hafði sigur
plan gekk upp. Hann varð
ráðherra.“ Guðni sagði að
hefði notið stuðnings meða
mennra sjálfstæðismanna
margir hverjir hefðu verið
yfir slöku gengi flokksins.
ján Eldjárn fékk til dæmis
fréttir frá Birni Bjarnasyn
það væri töluvert mikil ste
fyrir þessari ríkisstjórn Gu
eins og forsetinn las inn í s
ulbandstækið sitt.“
Mikilvæg heimild um
forsetaembættið
Björn Bjarnason sagði a
svið bókarinnar væri sér k
uglegt, hann hefði átt náið
starf við Kristján Eldjárn
þessum tíma vegna starfa
forsætisráðuneytinu á árun
1974 til 1979. Hann sagði e
fremur að sér hefði komið
þegar hann las bókina, að K
hefði lesið inn á segulband
hjá sér nákvæmlega samtö
menn á þessum tíma. „Ég
alltaf við hann á þeirri fors
samtöl okkar væru algjört
aðarmál. Ég held að engin
vitað um það þá, að ég ætti
samtöl við forseta sem lýst
þessari bók.“ Björn tók þó
allt væri að sjálfsögðu rétt
haft. Hann sagði auk þessa
Guðna væri mikilvægt fram
stjórnmálasögunnar. Hún
jafnframt mikilvæg heimil
setaembættið og hvernig f
starfaði. Hún gæti orðið m
góð leiðsögn í þeim efnum.
Þorsteinn Pálsson sagði
merkilega, en hún segði þó
ungis hluta sögunnar. Han
að höfundurinn lýsti niðurs
umræddrar atburðarásar á
Dró stjór
einhvern
Stjórnarmyndun Gunnars Thoroddsens árið
var rædd á hádegisverðarfundi á Kaffi Sólon
fyrradag. Arna Schram reifar hér umræðurMATVÖRUMARKAÐUR
OG SAMKEPPNI
Skýrsla norrænna samkeppnisyf-irvalda um matvörumarkaðinn áNorðurlöndum í samanburði við
Evrópusambandslönd er vonandi upp-
hafið að raunverulegum aðgerðum til
að auka samkeppni og lækka matar-
verð hér á landi. Íslenzkir neytendur
geta ekki og eiga ekki að sætta sig við
að úti í búð borgi þeir hæsta verð í Evr-
ópu fyrir lífsnauðsynjar; 42% hærra en
að meðaltali í ríkjum ESB. Þetta mál
snýst einfaldlega um lífskjör almenn-
ings á Íslandi, enda vegur matur og
drykkur þungt í útgjöldum flestra
heimila.
Tvennt stendur upp úr í skýrslunni.
Annars vegar er samþjöppun á mat-
vörumarkaði á Norðurlöndum meiri en
í Evrópuríkjum almennt. Hins vegar
eru það gífurleg höft á innflutningi
landbúnaðarafurða, sem útskýra að
stórum hluta hátt matvælaverð á Ís-
landi og í Noregi. Þetta þýðir auðvitað,
eins og Páll Gunnar Pálsson, forstjóri
Samkeppniseftirlitsins segir, að kraft-
ar samkeppninnar vinna ekki sem
skyldi neytendum í hag.
Ísland sker sig ekki úr hvað sam-
þjöppun á markaðnum varðar og fram
hefur komið að samanlögð markaðs-
hlutdeild þriggja stærstu matvöru-
keðjanna árin 2002–2003 hafi raunar
verið lægst á Íslandi, 79% miðað við t.d.
93% í Svíþjóð og 90% í Danmörku. Þeg-
ar nánar er rýnt í skýrsluna, kemur þó í
ljós að meira jafnræði ríkir með þrem-
ur stærstu keðjunum í hinum norrænu
ríkjunum en hér. Sérstaðan á Íslandi er
hvernig Hagar, dótturfyrirtæki Baugs,
bera höfuð og herðar yfir keppinauta
sína.
Hvað innflutningshöft á búvörur
varðar, er löngu kominn tími til að ís-
lenzk stjórnvöld taki þar af skarið og
lækki tolla að fyrra bragði, í stað þess
að láta pína sig til þess í viðræðum á
vettvangi Heimsviðskiptastofnunar-
innar. Og lækki tollarnir, má það ekki
verða til þess að beinu ríkisstyrkirnir
til bænda hækki sem því nemur. Það er
sama fólkið, sem borgar tollana og rík-
isstyrkina.
Guðni Ágústsson landbúnaðarráð-
herra segir í Morgunblaðinu í gær að
íslenzkar landbúnaðarvörur séu ekki
dýrari en erlendar. Auðvitað ekki. Þær
eru varðar með ofurtollum, sem gera
innfluttu vöruna dýrari. Þannig losnar
íslenzkur landbúnaður við samkeppni
og íslenzkar landbúnaðarvörur verða
dýrari en þær þyrftu að vera. Þrátt fyr-
ir ítrekuð tilmæli íslenzkra samkeppn-
isyfirvalda um að frjálsræði verði aukið
í landbúnaðinum, opinber heildsölu-
verðlagning búvara t.d. afnumin og
unnið gegn samráði og markaðsskipt-
ingu afurðafyrirtækja, hafa yfirvöld
landbúnaðarmála staðið í vegi fyrir
slíkum breytingum, eins og rakið er í
fylgiskjali með fréttatilkynningu Sam-
keppniseftirlitsins.
Skýrsla norrænna samkeppnisyfir-
valda staðfestir að vöruúrval er miklu
lélegra hér á landi og í Noregi en þar
sem meiri samkeppni ríkir á matvæla-
markaðnum. Sömuleiðis sker Ísland
sig úr hvað varðar hækkanir á mat- og
drykkjarvöru á árunum 1999–2004.
Upplýsingar í skýrslunni stangast
þannig á við þann málflutning stóru
matvörukeðjanna að hér hafi matar-
verð lækkað jafnt og þétt undanfarin
ár.
Talsmenn verzlanakeðjanna geta
ekki gert innflutningshöftin og land-
búnaðarstefnuna eina að blóraböggli
þegar rætt er um hátt verð, lélegt úrval
og litla samkeppni á matvörumarkaðn-
um. Og verjendur núverandi landbún-
aðarkerfis geta heldur ekki varpað allri
ábyrgð yfir á stórmarkaðina og skort á
samkeppni þeirra á milli.
Það þarf að taka á hvoru tveggja;
samþjöppuninni á markaðnum og inn-
flutningshöftunum. Vissulega lofar það
góðu að Samkeppniseftirlitið ætlar nú
að skoða markaðinn betur og kalla eftir
sjónarmiðum stjórnvalda og hags-
munaaðila. En það þarf meira til. Það
þarf pólitískan vilja, sem hingað til hef-
ur skort. Stjórnmálamennirnir ættu
ekki að gleyma því að íslenzkir neyt-
endur og skattgreiðendur eru líka
kjósendur.
EFTIR KYOTO
Sú niðurstaða, sem náðist á loftslags-ráðstefnu Sameinuðu þjóðanna í
Montréal í Kanada í lok síðustu viku, er
að mörgu leyti jákvæðari en búast
mátti við fyrirfram. Þau ríki, sem stað-
fest hafa Kyoto-bókunina um takmörk-
un útblásturs gróðurhúsalofttegunda,
náðu samkomulagi um framkvæmd
bókunarinnar. Jafnframt ákváðu þau
að hefja viðræður um nýjar, bindandi
takmarkanir á útblástur gróðurhúsa-
lofttegunda eftir að gildistími núver-
andi skuldbindinga þeirra rennur út
árið 2012.
Þrátt fyrir allan hamaganginn í
sendinefnd Bandaríkjanna á ráðstefn-
unni er það mikilsverður árangur að
Bandaríkin og fleiri lönd, sem ekki eiga
aðild að Kyoto-bókuninni, skuli hafa
fengizt til að taka þátt í viðræðum án
skuldbindinga um það hvernig megi
takmarka útblástur gróðurhúsaloft-
tegunda. Það skiptir að sjálfsögðu gíf-
urlegu máli að Bandaríkin, sem bera
ábyrgð á allt að fjórðungi útblásturs-
ins, axli jafnframt ábyrgð á að leysa
þann vanda, sem flestir vísindamenn
eru nú sammála um að geti steðjað að
heimsbyggðinni vegna hlýnunar and-
rúmsloftsins. Ekki er síður mikilvægt
að ná samstarfi við þróunarríki með ört
vaxandi hagkerfi, t.d. Kína og Indland.
Án þátttöku þeirra í baráttunni gegn
hlýnun hnattarins er árangur óviss.
Spár um loftslagsbreytingar vegna
útblásturs gróðurhúsalofttegunda
byggjast að mörgu leyti á ófullkomnum
vísindum. En vísbendingarnar eru of
margar til að við getum leyft okkur að
líta framhjá þeim. Vegna þess að margt
bendir til að norðurslóðir séu enn við-
kvæmari en mörg önnur svæði fyrir
hlýnun hnattarins eru það ekki sízt
hagsmunir norðlægra ríkja á borð við
Ísland að gripið verði til aðgerða til að
minnka brennslu jarðefnaeldsneytis og
auka notkun endurnýjanlegra og
hreinna orkugjafa.
Það er þess vegna líka ánægjulegt að
í ræðu sinni í Montréal sagði Sigríður
Anna Þórðardóttir umhverfisráðherra
að Ísland myndi standa við skuldbind-
ingar sínar samkvæmt Kyoto-bókun-
inni og gera gott betur. Hún hét því
líka að Íslendingar myndu flytja út
þekkingu og tækni til nýtingar hreinna
orkulinda á borð við jarðvarma. Fyrir
okkur er svo mikið í húfi, að við eigum
engan annan kost en að sýna gott for-
dæmi.
Þetta eru mjög flóknar viðræður ogmörg lönd sem að þeim koma,“ segirGeir H. Haarde utanríkisráðherrasem situr þessa
dagana ráðherrafund
Heimsviðskiptastofnunar-
innar (WTO) í Hong Kong.
Hann segir viðræðurnar
ganga mjög hægt og segja
megi að lítill árangur hafi
náðst til þessa, „þó menn
séu ekki alveg úrkula von-
ar um að eitthvað gerist,“
segir hann.
„Menn eru að setja sér það markmið að ná
einhverri niðurstöðu á næsta ári. Flestir hafa
gefið upp alla von um að þessu muni ljúka
hérna núna,“ bætir utanríkisráðherra við.
Geir segir að nokkrir stórir aðilar, Bandarík-
in, Evrópusambandið og Japan og nokkur stór
þróunarríki, s.s. Brasilía og Indland, ráði úr-
slitum um hvort niðurstaða næst, því það bygg-
ist á því hversu langt þau eru reiðubúin ganga
gagnvart kröfum annarra.
Geir segir Íslendinga reyna að leggja sitt af
mörkum á fundinum þó Ísland sé fjarri því að
vera í einhverju aðalhlutverki þar.
Mikil jafnvægislist
„Þetta er fundur um 150 þjóða og það eru
allir að reyna að gæta sinna hagsmuna. Allir
virðast þó á því að reyna að gera þetta þannig
að þróunarlöndin sem eru skemmst á veg kom-
in fái mest út úr þessu. Það byggist á því að
stærstu löndin séu tilbúin að gefa eftir varð-
andi tolla á landbúnaðarafurðum og markaðs-
aðgang að slíkum afurðum og svo hins vegar að
önnur lönd gefi þá eitthvað á móti í tollamálum
og varðandi markaðsaðgang o.fl. Þetta er mik-
ið púsluspil og mikil jafnvægislist sem er
stunduð hérna og ekki hægt að draga einhverj-
ar einfaldar lausnir upp úr hatti.“
Flestar þjóðir í einhvers konar samstarfi
Geir var spurður álits á grein sem hagfræð-
ingarnir Tryggvi Þór Herbertsson og Halldór
Benjamín Þorbergsson rituðu í Morgunblaðið
sl. miðvikudag, þar sem þeir mæla með því að
Íslendingar aflétti öllum viðskiptahindrunum
með landbúnaðarvörur og að Ísland yfirgefi
svonefndan G-10 hóp ríkja á vettvangi WTO.
Geir segist ekki hafa átt þess kost að lesa
greinina en hann segir G-10 ríkjahópinn í raun-
inni vera bandalag sem löndin sem honum til-
heyra nýti sér á meðan það hentar þeirra hags-
munum. „Við erum þarna í félagi með okkar
samstarfsþjóðum í EFTA og að auki eru þarna
ýmis önnur lönd, t.d. Japan og Kórea, sem eru
aðallega að hugsa um hagsmuni sína varðandi
hrísgrjónaframleiðslu, sem við blöndum okkur
auðvitað ekkert inn í. Hins vegar má segja að
bandalag sem þetta er bara til á meðan það
hentar öllum og um leið og aðstæður breytast
þá fer hver þjóð sína leið. Það er unnið með
þeim hætti hér á þessum vettvangi að flestar
þjóðir eru í einhvers konar samstarfi um til-
tekin málefni.“
Ge
WTO
að v
um t
óhjá
Bæn
Geir H. Haarde
Lítill árangu
Eftir Ómar Friðriksson
omfr@mbl.is