Fréttablaðið - 05.10.2003, Qupperneq 8

Viðskiptaheimurinn er ekkiundanþeginn tískusveiflum
fremur en önnur svið mannfélags-
ins. Töfraorð dagsins í viðskiptum
munu án efa þykja hryllilega hall-
ærisleg á morgun. Þannig er
gangur tímans. Við finnum góða
lausn sem dugar okkur vel um
tíma. Sú reynsla leiðir til þess að
of margir nota hana of víða og
þessi mikla notkun dregur úr
virkni hennar. Þegar hún dugar
ekki lengur eða aðrar betri lausn-
ir finnast – ný
töfraorð – verður
gamla lausnin dug-
lítil og þar af leið-
andi hallærisleg.
Þannig er tískan
ekki hégómleg í
eðli sínu heldur að-
eins sjónarhorn á
síkviku samfélags-
ins. Það er eigin-
lega jafn vitlaust
að hafna henni og
að telja að í henni
búi varanleg sannindi.
Það sveif eitt svona tískuorð
yfir þeim sviptingum sem gengu
yfir íslenskt viðskiptalíf í sumar –
umbreyting. Það eru til umbreyt-
ingarfélög og menn leggja í um-
breytingarfjárfestingar – gott ef
einhver bankinn var ekki að verða
umbreytingarbanki. Eflaust hafa
verið skrifuð heilu bókasöfnin um
umbreytingarfjárfestingar en ég
reikna með að niðurstaða þess sé
að við vissar aðstæður felist hagn-
aðarvon í því að taka gömul og
rótgróin fyrirtæki, endurskil-
greina markmið þeirra og skipu-
lag og gera rekstur þeirra verð-
meiri á tiltölulega skömmum
tíma. Ætli líkurnar á að finna
svona fyrirtæki á tilteknu mark-
aðssvæði vaxi ekki eftir því sem
stöðnun hefur ríkt þar lengur. Ís-
lenskt viðskiptalíf ætti samkvæmt
því að vera gósenland þeirra sem
vilja græða á umbreytingum – ein-
nig flest ríki Austur-Evrópu. Það
má því gera ráð fyrir að í hvert
sinn sem samfélög standa á tíma-
mótum – séu að losna undan stöðn-
uðu kerfi og vart farin að fóta sig
í nýju – muni umbreytingarfjár-
festingar komast í tísku. Skeljung-
ur er nú í eins konar púpuástandi á
leið sinni í gegnum umbreytingar-
skeiðið og Eimskip er á byrjunar-
reit. Gömlu ríkisbankarnir eru
komnir vel á veg með að verða
eitthvað nýtt og verðmeira en þeg-
ar þeir voru skilgreindir sem hluti
hins pólitíska valds. Nú eru gömlu
kommúnistarnir í Búlgaríu að
selja ríkissímann sinn og því von
um að það taki íslensku frjáls-
hyggjudrengina í Sjálfstæðis-
flokknum ekki mörg ár enn að
selja sinn. Þá mun Landssíminn
verða kjörið verkefni fyrir um-
breytingarfjárfesta.
Að horfa aftur eða fram
Ástæða þess að sumir sjá tæki-
færi til umbreytingar í fyrirtæki
en aðrir ekki liggur sjálfsagt í því
að sínum augum lítur hver silfrið.
Þegar einn metur verðmæti fyrir-
tækis út frá því hvað var og annar
sér hvað það er getur sá þriðji
metið það út frá því hvað það gæti
orðið. Sumir snúa aftur; horfa yfir
fortíðina og gera ráð fyrir að
framtíðin verði spegilmynd henn-
ar. Þessi sýn getur dugað vel um
langan tíma í stöðugu samfélagi.
En þegar samfélög ganga í gegn-
um breytingartíma dugar þessi
sýn skyndilega ekki lengur – hún
verður allt í einu kjánaleg. Á sama
hátt snúa sumir fram og gera ráð
fyrir að í framtíðinni búi ómæld
tækifæri. Þessir meta nútímann
út frá kostum framtíðarinnar og
fá því skiljanlega allt aðra útkomu
en hinir. Í stöðugu samfélagi geta
þessir orðið glópar; ráðist í glóru-
laus verkefni sem geta aldrei orð-
ið annað en táknmynd um löngun
aðstandenda til að heimurinn
væri öðruvísi en hann er. En þeg-
ar grunnforsendur samfélagsins
breytast geta þessir glópar hitt
naglann á höfðið og orðið til að
ýkja breytingarnar enn frekar –
sem aftur skapar fleiri tækifæri
fyrir aðra glópa.
Nú er það svo að fæst fólk met-
ur stöðu dagsins annað hvort út
frá fortíðinni eða framtíðinni –
heldur notast við sitt lítið af hver-
ju. Það hjálpar okkur hins vegar
að einfalda hlutina. Þessi mynd
skýrir að hluta hvers vegna fólk í
viðskiptaheiminum hefur uppi
svona ólík sjónarmið til þeirra
breytinga sem hafa orðið á undan-
förnum mánuðum. Þeir sem voru
háðastir gamla kerfinu – bæði
efnahagslega, félagslega og hug-
myndalega – lýsa þessum breyt-
ingum sem válegum tíðindum og
bera ugg í brjósti. Aðrir virðast
hins vegar gersamlega ónæmir
fyrir þessum ótta. Á sama hátt
skýrir þetta nokkuð hvernig
stendur á því að þeir sem stóðu
fyrir breytingunum og þeir sem
reyndu að hindra þær geta báðir
sakað hinn aðilann um bolabrögð.
Forsendur þeirra eru einfaldlega
svo ólíkar að það er nánast
ómögulegt að þeir geti deilt mati
sínu á nokkrum sköpuðum hlut. Ef
þið trúið þessu ekki getið þið beð-
ið fyrrverandi og núverandi eigin-
konu einhvers sem þið þekkið að
lýsa mannkostum eiginmannsins.
Ísland er tengsl
þess við umheiminn
Ef það er svo að samfélög
ganga stundum í gegnum ör breyt-
ingarskeið en eiga þess á milli
kyrrlátari tíma – hvernig getum
við þá metið hvort eigi við um dag-
inn í dag? Hvers vegna gat fágað
andóf Solzhenitsyn ekki af sér
neinar samfélagsbreytingar þegar
ræður rustans Walesa virtust vera
neistinn sem kveikti í púðurtunn-
unni? Líklega er besta leiðin að
skoða árangurinn. Ef þeir sem
hampa tískuorðinu umbreytingu í
viðskiptalífinu í dag virðast ná ár-
angri á meðan ekkert gengur upp
hjá þeim sem vilja verja óbreytt
ástand er óhætt að reikna með að
íslenskt viðskiptalíf sé á öru
breytingarskeiði. Og þar sem við-
skipti geta ekki lifað ofan eða utan
við samfélagið sjálft getum við
gert ráð fyrir að það sama eigi við
um aðrar deildir þess.
Það er til dæmis engin tilviljun
að þeir sem fara hraðast yfir í við-
skiptum eru þeir sem skilgreina
athafnasvæði sitt víðar en innan
landamæra íslenska lýðveldisins.
Þeir sem hafa þurft að sjá eftir
völdum og stöðu eru hins vegar
einkum þeir sem hafa skilgreint
tækifæri sín á Íslandi og í náinni
samvinnu við þá sem hafa lengst
af farið með mest völd innan
stjórnkerfis íslenska lýðveldisins.
Það hefur verið um fátt meira tal-
að undanfarna áratugi en áhrif al-
þjóðavæðingar á þjóðríkin og það
væri í hæsta máta undarlegt ef
þessi áhrif næðu ekki á endanum
hingað upp á hjara veraldar. Þessi
áhrif eru ekki bundin við formleg
tengsl stjórnvalda heldur ná þau
ekki síður til fyrirtækja, félaga-
samtaka og einstaklinga. Öfugt
við það sem áður var er áhrifa-
mesta fólkið í íslensku menning-
arlífi í dag listamenn sem hafa
náð hljómgrunni víða um heim.
Vegna aukinnar alþjóðavæðingar
hefur vægi íslenska þjóðríkisins
minnkað. Það er vissulega ennþá
stjórnsýslueining en það er ekki
jafnframt heill og sjálfstæður
menningarheimur og ekki lengur
heilt og sjálfstætt markaðssvæði.
Í raun er ekki lengur hægt að skil-
ja íslenskt samfélag nema sem
hluta mun stærri heildar. Kannski
liggja mest sannindi um stöðu ís-
lensks samfélags í tengslum þess
við umheiminn – miklu fremur en
í því sem aðgreinir það frá öðrum
samfélögum. Orkan og aflið ligg-
ur í tengslunum.
Óumflýjanlegar
umbreytingar
Vegna langvarandi kyrrstöðu
íslensks samfélags á síðustu öld
eru íhaldssöm sjónarmið nánast
inngróin í þjóðarsálina. Stæk
þjóðernishyggja með tilheyrandi
íhaldssemi og varúð gagnvart er-
lendum áhrifum var til dæmis
meginstefið í íslenskri menningu
allt frá því á millistríðsárunum.
Auðvitað varð íslensk menning
fyrir áhrifum að utan en samfé-
lagið hafnaði þeim þar til búið var
að klæða þau í íslenskan búning.
Sósíalismi og kommúnismi
komust ekki á flug á Íslandi fyrr
en búið var spyrða við þessar
kenningar þjóðernislegri and-
stöðu við erlend áhrif af hersetu
Bandaríkjamanna. Atómskáldin
byrjuðu að yrkja um borgarlíf nú-
tímafólks en enduðu úti í móa að
kveðast á við stör. Umhverfis-
vernd er á Íslandi miklu fremur
þjóðernisleg en alþjóðleg – sem
hún þó er í eðli sínu. Og þar fram
eftir götunum. Í lok síðustu aldar
var íslensk menning að stein-
renna í fjórum orðum: Landið,
tungan, sagan, þjóðin.
Þannig gat staðnað samfélag af
sér staðnað menningarlíf eins og
staðnað viðskiptalíf. Eftir að hafa
séð umbreytingarnar í islensku
viðskiptalífi ættum við því að
gera ráð fyrir sambærilegum um-
breytingum í menningarlífi okkar,
stjórnmálum og flestum hug-
myndum okkar um samfélagið.
Það er ekki skrítið að íslenskur
leikhópur sé þessa dagana að sýna
leikverk eftir Shakespeare í
London. Það er einfaldlega óhjá-
kvæmilegt. Við gætum reynt að
tefja fyrir leikhópnum með því að
beina honum að öðrum verkefn-
um með fégjöfum eða hótunum;
en við getum ekki hindrað hann –
eða einhvern annan – til lengdar.
Það sama á við um svo marga
þætti í samfélagi okkar. Þeir
gangast nú undir grundvallar-
breytingar sem liggja í breyttri
stöðu íslensks samfélags og nýj-
um hugmyndum einstaklinganna
sem þar búa.
Þessa dagana – og enn frekar á
næstu misserum – eru þær radd-
ir að verða háværari sem vilja
sporna við breytingum á samfé-
lagi okkar, telja þær of örar og
óljóst hvert þær stefna. Breyt-
ingartímum fylgja óumflýjan-
lega átök. Til að skilja þau er hins
vegar nauðsynlegt að gera sér
grein fyrir því um hvað átökin
snúast. Þá leyfir maður sér
stundum einfaldanir – eins og ég
hef gert hér. ■
Ein af stærri fréttum vikunnarvar ekki stefnuræða Davíðs
heldur var fréttin frétt Stöðvar 2 af
stefnuræðunni. Hvernig má þetta
vera? Jú, Stöð 2 komst yfir ræðuna
sem afhent hafði verið þingmönn-
um og einn þeirra kjaftaði í Stöð 2
sem kjaftaði í þjóðina, skúbbaði og
skemmdi stemminguna fyrir Davíð.
Nú stendur yfir dauðaleit að Litla
þingmanninum sem lak og hefur
DV gengið í lið með Davíð og er
meira í því að stjórna leitinni frem-
ur en að segja frá henni sem slíkri.
Þeir ganga á þingmenn og spyrja
hreint út: „Lakst þú?“ Stöð 2 neitar
að kjafta frá því hver kjaftaði frá
enda liggur við blaðamannaheiður-
inn sjálfur – verndun heimildar-
manna. Þetta er þrátt fyrir að sjálf-
ir stóðu þeir nýverið fyrir umfangs-
mikilli leit innan eigin raða að Litla
Stöðvar 2 manninum. Sá átti að hafa
kjaftað frá því að frétt um laxveiði
Geirs Haarde með Búnaðarbankan-
um Kaupþingi hafi verið stöðvuð
vegna þess að hún gæti truflað við-
kvæmar samningaviðræður um
ýmis lán í vanskilum. Frétt sem
reyndar var búið að kynna en kom
svo aldrei þannig að menn söknuðu
fréttarinnar þrátt fyrir Litla Stöðv-
ar 2 manninn, sem skyldi eltur uppi,
skorinn, steiktur og skotinn. Þannig
þekkir Stöð 2 vel litlu mennina frá
öllum sjónarhornum. Sem og reynd-
ar DV einnig sem var lengi vel með
Litla Landssímamanninn undir
verndarvæng sínum. Þá var DV í
þeim sporum að hylja slóð hans en
ekki finna – en allt kom fyrir ekki –
Litli Landssímamaðurinn fannst og
honum var gert að taka pokann
sinn. Líkt og Litla Stöðvar 2 mannin-
um Snævarr – eða var það Snorri
Már sem kominn er á Þjóðminja-
safnið meðan Snævarr hefur gert
fundarstjórn að sérgrein? Skyldi
Litli þingmaðurinn fjúka þegar
hann finnst? En svona geta aðstæð-
ur hverju sinni breytt sjónarhorn-
inu og afstöðunni einn tveir og
bíngó. Hins vegar hefur Stóri Varn-
arliðseignarmaðurinn aldrei fundist
sem kjaftaði svo hressilega frá því
að á Sölu varnarliðseigna hefðu
menn stundað árum saman að fleyta
ofan af rjómann: Eldavélar, stígvél
hert í fljótandi blóði vígvallanna og
jafnvel heilu bílarnir urðu sporslur
stjórnenda. Hvar er hann sá armi
þrjótur? Þetta kennir okkur að ekki
skiptir neinu máli hverju er lekið
heldur hver lak! ■
8 5. október 2003 SUNNUDAGUR
Útgáfufélag: Frétt ehf.
Ritstjóri: Gunnar Smári Egilsson
Fréttastjóri: Sigurjón M. Egilsson
Ritstjórnarfulltrúar: Reynir Traustason
og Steinunn Stefánsdóttir
Auglýsingastjóri: Þórmundur Bergsson
Ritstjórn, auglýsingar og dreifing:
Suðurgötu 10, 101 Reykjavík
Aðalsími: 515 75 00
Símbréf á fréttadeild: 515 75 06
Rafpóstur: ritstjorn@frettabladid.is
Rafpóstur auglýsingadeildar:
auglysingar@frettabladid.is
Setning og umbrot: Frétt ehf.
Prentvinnsla: Ísafoldarprentsmiðja ehf.
Fréttablaðinu er dreift ókeypis á heimili á höfuð-
borgarsvæðinu, Suðurnesjum og Akureyri. Einnig er
hægt að fá blaðið í völdum verslunum á lands-
byggðinni. Fyrirtæki geta fengið blaðið gegn greiðslu
sendingarkostnaðar; kr. 1.100 á mánuði.
Fréttablaðið áskilur sér rétt til að birta allt efni
blaðsins í stafrænu formi og í gagnabönkum
án endurgjalds.
ISSN 1670-3871
Litli þingmaðurinn
■
Nú eru gömlu
kommúnistarnir
í Búlgaríu að
selja ríkissím-
ann sinn og því
von um að það
taki íslensku
frjálshyggju-
drengina í
Sjálfstæðis-
flokknum ekki
mörg ár enn að
selja sinn.
Smáa letrið
Sunnudagsbréf
GUNNAR SMÁRI EGILSSON
■ skrifar um tískuorðið umbreytingar.
RÓMEÓ OG JÚLÍA
Það er ekki skrítið að íslenskur leikhópur sé þessa dagana að sýna leikverk eftir Shakespeare í London. Það er einfaldlega óhjákvæmilegt.
Umbreytingar og stöðnun
FR
ÉT
TA
B
LA
Ð
IÐ
/B
IL
LI