Tíminn - 07.03.1976, Blaðsíða 9

Sunnudagur 7. marz 1976.
TÍMINN
9
Fyrir 70 árum: Hermenn skutu á loft eldflaug sem flutti myndavél.
5. júni 1903 fékk maður að nafni A. Maul frá Dresden
einkaleyfi fyrir „eldflaug til að taka myndir af ákveðn-
um landsvaeðum.”
Áður en eldflauginni var skotið á loft urðu hermenn að
fiytja 400 kg. þunga grind, sem eldflauginni var stillt upp
í, á staðinn á tveggja hjóla vagni. Eldflaugin var sex
metra löng og á enda hennar var hylki, sem líktist
sprengju og þar var myndavélinni komið fyrir.
Eldflaugin fór á átta sekúndum upp í 800 metra hæð.
Rétt áður en hún komst í þá hæð, byrjaði myndavélin
að taka myndir og tók myndir með linsu, sem hafði 210
mm brennivídd, sem voru 18x18 sm á stærð.
Strax að lokinni myndatöku skauzt út fallhlíf og
myndavélin sveif hægt til jarðar.
Maul var langt á undan sinni samtíð. Uppfinningin
féll i gleymsku. Það var svo ekki fyrr en eftir seinni
heimsstyrjöldina að farið var að setja myndavélar í eld-
fiaugar.
hefur á meðan komizt inn i gufu-
hvolf jarðar og sendir frá sér
merki og málmþynnur losna frá
þvi svo að betra sé að fylgjast
með þvi. í 15 km hæð skýtur það
svo út fallhlif, sem er appel-
sinugul með hvitum röndum og
svffur hægt til jarðar. Flug-
mennirnir sjá fallhlifina og taka
hylkið um borð með til þess
gerðum útbúnaði, sem stendur út
úr afturenda vélarinnar. Þó að
þetta virðist fólkið hafa flug-
mennirnir svo mikla æfingu i
þessu að það heppnast oftast i
fyrstu tilraun.
Ef þetta misheppnast og hylkið
fellurf sjóinn, stökkva froskmenn
úr þyrlunum til að bjarga hinu
dýrmæta hylki. Ef svo illa vill til
að hvorki flugvélarnar né
þyrlurnar finni hylkið, þá
eyðileggur það sig sjálft. Það er
til þess að njósnaskip Rússa, sem
eru stöðugt á þessum slóðum,
dulbúin, sem togarar, finni ekki
hylkið með myndunum.
Að visu er ekki vitað með vissu,
nema eitt hylki hafi borizt i
hendur Rússa. Þessi aðferð við að
ná i upplýsingar frá gervihnetti
var einmitt á tilraunastigi árið
1959, þegar reynt var að ná i
hylki frá „Discoverer II”. Þá
tókst ekki betur til en svo að
hylkið lenti á Svalbarði i staðinn
fyrir i Kyrrahafinu en á Sval-
barða hafa Rússar einmitt kola-
námur. Nú byrjaði heilmikið
kapphl. milli Bandarikja-
manna og Rússa um það hver
yrði fyrri til að finna hylkiö.
Bandarikjamenn gáfust upp eftir
sex daga leit og margar likur
benda til að Rússar hafi fundið
hylkið, þó þeir hafi aldrei viður-
kennt það opinberlega.
Nú er fjórða kynslóð
gervihnattanna á lofti.
Gervihnettir nútimans eru tiu
sínnum stærri en fyrirrennarar
þeirra voru. Hinueiginiega heiti
ameriskra njósnagervihn. er
haldið leyndu og manna á milli
ganga þeir undir nafninu „Stóri
fugl”. Þyngd þeirra er meira en
13 tonn. Mikill hluti þessarar
þyngdar felst i stýrieldflaugum
og eldsneyti fyrir þær. Styrield-
flaugar eru nauðsynlegar, þar
sem þessir njósnagervihnettir
fara niður i 140 km fjarlægð frá
jörðutilaðná sem nákvæmustum
myndum. Venjulegur gervihnött-
ur mundi ekki þola að fara inn i
gufuhvolfið heldur brynni hann
upp og yrði nokkurs konar
stjörnuhrap. Til þess að hindra
þetta verður að breyta stefnu
„stóra fulgsins” i sifellu með
stýriseldflaugum. Stóri fuglinn
„Big Bird”, getur borið um
helmingi meira en gervihnöttur-
inn „Kosmos 759” sem fylgdist
með heræfingunni i Bayern.
Fyrst og fremst er sjónvarps-
sendir, sem sendir myndir beint
til jarðar og svo ljósmyndavél,
sem tekur hárnákvæmar myndir
afhlutum á jörðuniðri, alltniður i
15 sm stóra hluti.Tækni Rússanna
er d<ki eins fullkomin, þannig að
þeir sjá aðeins hluti, sem eru
stærrien 30 sm. Það er þó auðvelt
að bæta úr þessum galla miðað
við annan stærri. 1 hvert skipti
sem Rússarnir þurfa að ná i
myndir utan úr geimnum, verða
þeir að taka gervihnöttinn niður.
Þeir verða þvi að skjóta upp nýj-
um „Kosmos” gervihnetti á 12 til
14 daga fresti. „Stóru fuglar”
Bandarikjamanna eru 140 daga á
lofti og senda mörg hylki til
jarðar með filmum og er hvert
hylki um það bil 150 kg. þungt.
Með öðrum orðum, einn „Big
Bird” gerir sama gagn og 10
„Kosmos”hnettir.
Bandarikjamenn taka engu
siðurfullt tillit til rússneska eftir-
litsins. Dæmi um það er nærtækt
úr Viet-Nam striðinu. Bandariski
herinn ráðgerði að senda sveit til
þess að frelsa bandariska striðs-
fanga úr fangabúðum i Son Tay i
N-Viet Nam. I æfingaskyni var
gerð nákvæm eftirliking af þorp-
inu á Eglin herflugvellinum i
Florida. En i hvert skipti, sem
rússneskur njósnagervihnöttur
nálgaðist, var allt rifið niður.
Þrátt fyrir þessar varúðarráð-
stafanir var aðgerðin gagnslaus.
Þegar Bandarikjamennirnir
lentu i Son Tay, voru engir fangar
þar lengur. Ekki er vitað hvort að
fangarnir voru fluttir burt af
„eðlilegum ástæðum”, — eða
hvort „Kosmos” gervihnöttur
hefur tilkynnt kommúnistum um
fyrirætlunina.
Nefna má nokkur dæmi um
rússnesk leyndarmál, sem
Bandarikjamenn hafa komizt að i
gegn um „Stóru fuglana”.
Á Indlandshafi út af strönd
Afrikurikisins Somalia, eru Rúss-
ar að reisa stóra bækistöð fyrir
flota sinn. Bandarikjamenn fengu
myndir af stórum vöruskemmum
og viðgerðaverkstæðum, sem
reist voru i Hafnarborginni
Berbera við Adenflóann. Einnig
sást að unnið var að stækkun flug-
vallarins.
Um þessar mundir eru Rússar
að prófa nýja loftvarnaeldflaug.
Bandarikjamenn fylgdust með,
þegar henni var skotið á loft á
steppum Kasachstan.
Það er lika gervihnetti að
þakka, að Bandarikjamenn vita,
að Rússar geta ekki lent á tungl-
inu i bili og geta heldur ekki kom-
ið stórri geimstöð á braut um-
hverfis jörðu. Eldflaugin, sem
þeir reyna i þessu skyni virðist
vera misheppnuð.
Fræðilega séð er eldflaugin,
sem ber heitiö TT-5, sterkari en
tungleldflaug Bandarikjamanna,
„Saturn”. En sú rússneska hefur
aldrei veriðnothæf i raun og veru.
Fyrsta „TT-5” sprakk i loft upp á
skotpallinum. Onnur sprakk rétt
1. Itússneskur drápsgervihnöttur hefur tekiö eftir siglingagervihnetti 3. Drápsgervihnötturinn springur og hlutar úr honum eyðileggja
(til vinstri). siglingagervihnöttinn.
2. „Morðinginn” tekur stefnu á hinn gervihnöttinn samkvæmt ratsjár-
boöum.
eftir að hún komst á loft og sú
þriðja sundraðist i ótal hluta i
nokkur hundruð metra hæð. Eftir
þessar ófarir hafa Rússar ekki
reynt á ný að skjóta upp stórri
eldflaug. Þeir reistu 130 metra
háan turn og reyna i honum að ná
tökum á eldflauginni. Þeim hefur
ekki enn tekizt það.
En hvað gagna fyrsta flokks
njósnamyndir, ef rangt er lesið úr
þeim. Skýrt dæmi um slik mann-
leg mistök átti sér stað i
Yom-Kippur striðinu.
Leyniþjónusta bandariska
hersins tilkynnti 3. október 1975
að liðsflutningar Sýrlendinga og
viðbúnaður egypzka hersins voru
álitnir tilviljanakenndir og ekki
undirbúningur undir alvarleg á-
tök. Þremur dögum seinna réðust
Egyptar og Sýrlendingar á Isra-
elsmenn.
Bandarikjamenn reyndu að
bæta fyrir mistök sin. A myndun-
um uppgötvaðist veikur hlekkur
hjá egypzku sveitunum við Súez-
skurð og einmitt þar tókst í$ra-
elsmönnum að fara yfir skurðinn
og króa Egyptana af.
Meðai mynda, sem leyniþjón-
usta Bandarikjamanna hafði vfir
að ráða voru myndir sem áhöfn
„Skylab” geimstöðvarinnar tók
25. september 1973. Tæpum
tveimur vikum áður en striðið
brauzt út, höfðu geimfararnir,
Bean, Garriott og Lousma snúið
til jarðar með fullt af myndum i
föggum sinum. Allar myndir af
Sin.aiskaga og Golanhæðum voru
gerðar upptækar af flughernum
og teknar til athugunar af sér-
fræðingum hans. Ekki fyrr en að
þvi loknu voru þær afhentar
geimrannsóknastofnuninni.
NASA. Þær myndir sem sýna
hernaðarlegar aðgerðir eru enn
læstar niðri. NASA fékk þarna
tækifæri til að endurgjalda
greiða flughersins. Þegar ..Sky
lab” var skotið á loft losnaði hlií
til varnar hita. Ef ekki hefði tek
iztaðgera við þetta hefði orðið að
hætta við áætlunina. Enginnhefði
þolað hitann um borð. Aður en
hægt var að hefja viðgerðir þurft:
að fá vitneskju um hversu miklar
skemmdirnar voru. Flugherinn
útvegaði þessar upplýsingar.
Teknar voru mvndir á jörðu niðri
af hinni löskuðu geimstöð með
sérstakri myndavél. Á myndun-
um var hægt að sjá nógu mörg
smáatriði til þess að smiða nyja
hlif. Þannig bjargaðist ..Skyláb”
áætlunin.
Gæðum myndanna er haldið
leyndum. Bandariski flugherinn
bannaði geimferðastofnuninni að
birta mvndirnar af ótta við að
Rússar gætu gert sér of hána
grein fvrir þvi hvað myndavél-
arnar raunverulega geta. En eitt
er vist: Þessar myndavélar geta
tekið nivnd af hlut á stærð við fót
bolta i 90.000 kilómetra fjarlægð,
Slik samvinna milli borgara
legraog hernaðarlegra stofnana
er lika fyrir hendi hjá Rússum.
þvi að þeir reka sjálfir hernaðar
legar njósnir i dulargervi vis-
indarannsókna. Það kom berleg-
ast i ljós með geimstöðinni ..Salut
3". Hún var herbækistöð i geimn-
um.
..Salut 3” hafði stór ljósmvnda-
tæki um borð. Aðdráttarlinsa