Tíminn - 07.03.1976, Blaðsíða 12

12
TÍMINN
Sunnudagur 7. marz 1976.
Svarti dauöi iagöi eitt sinn
heiming allra Gvrópubúa aö velli.
Svipuö hætta gæti steöjaö aö
mannkyninu nú á dögum. Llf-
fræöingar hafa fundið upp aöferð-
ir til aö framleiöa nýjar, óþekktar
bakteríur, sem þeir ætla aö nota
til gjörbyltingar I læknisfræði. En
óttinn viö aö I staöinn veröi fram-
leiddur sýkill, sem alls ekki verö-
ur ráöiö viö, vex stööugt.
Kaupmenn frá Genúa báru með
sér óþekkta bakteriu fyrir um það
bil 600 árum. Á tæpum þremur
árum dó meira en fjórðungur
ibúa allrar álfunnar. Þessi ill-
ræmda drepsótt geisaði frá 1348
til 1350. Evrópa þurfti heila öld til
að jafna sig.
Skæðar bakteriur, sem enginn
þekkti og enginn hafði meðul
gegn, eru þekktar frá fyrri öld-
um. Þær voru beiskur ávöxtur
landafunda og landvinninga
könnuða og kaupmanna.
Skip Kólumbusar komu með
sýfilis-sýkilinn með sér frá Ame-
riku. Hann var beiskur dropi i
bikar ástarinnar öldum saman.
Aftur á móti komu hvltir land-
námsmenn með bólubakteriuna
til nýja heimsins. Hún gerði meiri
usla meðal Indiananna heldur en
allir svarðflettarar. Margir sagn-
fræðingar eru þeirrar skoðunar,
að Cortez hafi ekki sigrað Mexi-
kó, heldur bólan. Hún útrýmdi á
sex mánuðum næstum helmingi
allra Aztekanna.
011 jörðin hefur verið könnuð,
og þessi hætta virðist vera úr sög-
unni. Þó óttast menn óþekkta
sýkla utan úr geimnum. En ein-
mitt núna, þegar við höfum öðlazt
þekkingu á bakterium og erum
hervædd með penisillini, blossar
aftur upp hættan á að skæð
bakteria komi fram, sem ekkert
bitur á. Hættan kemur ekki langt
að, heldur úr rannsóknastofum.
Visindamenn óttast I æ ríkara
mæli að þeir komi af stað drepsótt
með rannsóknum sinum, sem
gæti gert út af viö mikinn hluta
mannkynsins.
t Fort Detrick „nornareld-
húsi” bandariska hersins er
veriö aö ioka dós meö bakteri-
um, sem nota má I hernaöar-
skyni. Aörar rannsóknarstof-
ur vinna nú meö eins hættu-
legar bakterlur, en öryggis-
ráöstafanirnar eru ekki alis
staöar jafn miklar. mmm
GUÐ
HJÁLPI
OKKUR,
EF EIN
SLEPPUR
Um það bil 160 bakteriutegund-
ir ógna mönnum með veikindum
og dauða og visindamenn geta
bætt bakterium, sem þeir fram-
leiða, við þennan hóp af ósýnileg-
um smáverum. Þeir breyta
bakterium með þvi að meðhöndla
erfðaeindir — eða erfðafrumur —
þeirra. Þannig verða til lifverur
framleiddar á óeðlilegan hátt,
sem eru óþekktar á jörðinni.
Þessar frumverur úr eigin
framleiðslu visindamannanna
gætu verið mjög nytsamar, og
valdið ótrúlegum framförum á
mörgum sviðum frá læknisfræði
til landbúnaðar.
En þetta er aðeins ein hlið
málsins. Það sem verður til i til-
raunaglösunum er svo framandi,
að visindamennirnir geta ekki
sagt fyrirfram hvað þeir eru að
framleiða. Er friðsamleg
bakteria á ferðinni eða undir-
förull morðingi? Við hverja til-
raun getur komið fyrir, að
vfsindamaðurinn búi til dauða-
bakteríu, sem hann siðan sýkist
af og ber með sér án þess að hafa
hugmynd um það. Bakterian
breiddist siðan óhindruð út um
heiminn.
Bandariski erfðafræðingurinn
Prof. Irwin Rubenstein við
Minnestoaháskólann óttast, að
fram gæti komið bakteria, sem
kæmi af stað nokkurs konar stlf-
krampa hjá fólki. Veikindin hæf-
ust með djöfullegu glotti og end-
aði með kvalafullri köfnun.
Starfsbróðir hans I Kaliforniu,
Prof. Berg skelfist tilkomu nýrr-
ar krabbameinstegundar, sem
væri bráðsmitandi eins og Svarti
dauði. Enn aðrir visindamenn
óttast bakteriur, sem dræpu með
óþekktum eiturtegundum, sem
myndu loka þörmunum eða lama
taugarnar. Alvarlega hugsandi
vísindamenn þjást af óttalegum
hugmyndum, sem gætu verið
teknar úr nýjustu hryllingsmynd-
um. — Hvers vegna halda þeir
samt sem áður áfram þessum til-
raunum sinum?
Brautryðjandi — uppfinning,
sem lofaði miklu, tældi visinda-
mennina út á þessa hættulegu
braut. Þetta byrjaði allt með þvi,
að brezku liffræðingarnir Francis
Crick og James D. Watson kom-
ust að einu stærsta leyndarmáli
lifsins: Hvernig erfðir eiga sér
stað.
Það kom i ljós, að sérhver lif-
vera fær áætlun fyrir lif sitt með i
veganesti. Aætlunin er geymd I
efni, sem heitir Desozyribo-
nukleinsýra. Styttingin er DNS.
Sama er hvort um mýs eða menn
er að ræða, þetta erfðaefni er allt-
af eins. Það sem er mismunandi
eru upplýsingarnar, sem efnið
geymir. Þetta fékk erfðafræðing-
ana til að brjóta heilann. Þeir
sögðu við sjálfa sig: I náttúrunni
erfast óteljandi mismunandi
erfðaeindir með þessu efni i,
meira að segja innan einnar
plöntu-eðadýrategundar.Til þess
að maður þroskist sem maður —
og ekki eitthvað annað — eru
milljónir erfðaeinda i frjóvguðu
eggi.
Af þessum mannlegu erfða-
eindum yrði aldrei nein til i hundi.
A sama hátt eru ekki til neinar
erfðaáætlanir, sem kæmust frá
hundi i mann.
Frjáls skipting á erfðaeigin-
leikum milli mismunandi lifvera
er samt mjög freistandi. Hundur-
inn hefur t.d. erfðaeiginleika,
sem forðar honum frá þvi að fá
gigt. Hversu gifurleg framför
væri það ekki, ef hægt væri að
koma þessum erfðaeiginleika,
sem hamlar á móti gigt, úr
hundinum I manninn.
Erfðafræðingar drógu þá álykt-
un, að með einstökum erfðaeind-
um, væri hægt að gera krafta-
verk. Hægt væri að lagfæra
skemmda erfðaeind með þvi að
skipta um og korúa þannig I veg
fyrir erfðasjúkdóma. Hægt væri
einnig að skapa nýjar nytjaplönt-
ur, ný nytjadýr.
En þetta var aðeins fræðilegúr
möguleiki. Ýmiss konar ann-
markar voru á framkvæmd hans.
Flestir visindamenn hafa þvi haft
það álit að slikar „erfðafræðileg-
ar skurðaðgerðir” yrðu i fyrsta
lagi mögulegar i byrjun næstu
aldar. Aðalástæðan fyrir þeirri
skoðun er sú, að erfðaeindirnar
eru óskaplega litlar efnafræðileg-
ar einingar. Flestar eru minna en
einn þúsundasti úr millimetra.
Hvernig átti að fara að þvi að ná i
svona agnarögn út úr flækju, sem
i voru milljónir erfðaeinda,
margfalda hana og setja svo
markvisst i aðrar lifverur?
Nú hafa komið fram tvær upp-
götvanir, sem hafa komið þessu
ótrúlega fljótt til leiöar:
Við rikisháskólann i Kaliforniu
rákust lifefnafræðingarnir Her-
bert Boyer og Howard Goodman
á sérkennilegt efni, sem kallað er
„restriktions” efnakljúfur. Hann
getur aðskilið sameindakeðjurn-
ar i DNS erfðaefninu, sem virðast
vera óaðskiljanlegar, i einstaka