Tíminn - 07.03.1976, Blaðsíða 13

Sunnudagur 7. marz 1976. TÍMINN 13
Þessi teikning útskýrir þaö, sem aöeins má sjá óljóst i rafeindasmá-
sjánni. Virusfasinn, en þaö er minnsta lifræna eind, sem tii er, krækir
sig i bakteriuna. Höfuð fasans hefur verið fyllt af erfðaeindunum, sem
eiga að fara i bakteriuna. Fasinn skýtur siðan erfðaeindunum úr sér
inn i bakteriuna. Þetta verður til þess að algerlega ný bakteria verður
til. Verður hún friðsamleg? eða verður hún skrimsii?
Virusfasarnir, sem visindamennirnir nota til að koma erfðaeindunum
inn I bakteriurnar. Þetta eru minnstu lifrænar eindir, sem tii cru. Þessi
mynd sýnir þá stækkaða 160.000 sinnum.
Erfðamassinn skýzt úr fasanum eins og langur þráður. Erfðaeindir úr
berjum, músum og mönnum eru settar i fasann.
hluta. Hann sker erfðamassann
eins og lifefnafræðilegur hnifur —
niður i erfðaeindir.
Við Standfordháskólann fundu
lifefnafræðingarnir Stanley Co-
hen og Anni Chang siðan
,,Ligase”-efnakljúfinn. Það er
efni, sem gerir hið gagnstæða:
Það fær einstakar erfðaeindir til
að mynda aftur samrunakeðjur.
Þetta var meira en erfða-
fræðingar höfðu nokkurn tima
látið sig deyma um. Allt i einu
höfðu þeir yfir að ráða nauðsyn-
legustu verkfærunum i „erfða-
skurðlæknisfræðinni”, sem hafði
fram til þessa verið framtiðar-
draumur. Þeir hófust handa.
Minnstu sjálfstæðar lifverur,
sem til eru i heiminum eru
bakteriur. Þær eru einfrumungar
og hafa 700 sinnum færri erfða-
eindir en fruma úr mannlegum
likama. Þess vegna voru fyrst
gerðar tilraunir með þær. Erfða-
eindir froska, flugna hænsna,
músa og annarra dýra voru
aðskildar i tilraunaglösum og
voru siðan settar i bakteriurnar.
Visindamennirnir sáu sér til
undrunar að hinar ókunnu erfða-
eindir hófu starfsemi i bakteriun-
um. Þær byrjuðu að framleiða
eggjahvituefni, sem ákvörðuðust
af ókunnu erfðaeindunum. Ótrú-
legir möguleikar fólust i
árangrinum af þessu byrjunar-
skrefi. Visindamenn höfðu nú
möguleika á að breyta bakteriun-
um i „nytjadýr” i þágu mannsins.
Nefna má dæmi til skýringar.
Milljónir sykursjúkra eru háðir
insúlinsprautum. Insúlin er unnið
á mjög flókin hátt úr kirtlum
dýra. Nú er hugsanlegt að setja
þær erfðaeindir, sem stjórna
insúlinframleiðslunni i briskirtl-
inum, i bakteriur. Bakteriurnar
mundu þá byrja að framleiða
insúlin rétt eins og brisið.
En það má búa til annars konar
bakteriur. Bakteriur, sem fram-
leiða vaxtarhormón, fúkkalyf,
eða sérstök mótefni gegn sjúk-
dómum, sem ekki er hægt að
framleiða nú.
Dr. Donald Brown, sem starfar
við Carnegie-stofnunina i
Washington, álitur það hugsan-
legtað setja erfðaeindir silkiorms
i bakteriur. Þannig mætti fram-
leiða ódýrt silki. Aðrir visinda-
menn vilja búa til bakteriur, sem
byggju i rótum hveiti- eða mais-
plantna og ynnu köfnunarefnis-
áburð úr loftinu fyrir plöntuna.
Svo miklir möguleikar eru á
notkun baktería i iðnaði við fram-
leiðslu á efnum, sem erfitt er að
framleiða, að mörg iðnaðarfyrir-
tæki starfa nú að viðtækum rann-
sóknum á þessu sviði. Til dæmis
gerir brezka fyrirtækið „Imperial
Chemical Industries” (ICI) til-
raunir með 60 kiló af bakterium
til að rannsaka skilyrðin fyrir
stórtækri framleiðslu á þennan
hátt. Brezki liffræðingurinn Dr.
Sidney Brenner segir, að þetta sé
— athyglisverðasta mál komandi
áratuga.
En fleira en það, sem minnzt
hefur verið á, gerði málið at-
hyglisvert. Bakterian, sem mest
hefur verið notuð við erfðaeinda-
flutninginn er hin svokallaða E-
coli bakteria. Hún telst til þeirra
bakteria, sem lifa i þörmum
mannsins og hafa timgazt þar frá
örófi alda án þess að gera nokkuð
af sér. Eftir þvi sem visinda-
mennirnir aðhöfðust meira með
þessa bakteriu I tilraunaglösum
sinum, þeim mun órórra varð
þeim innanbrjósts. Gæti ekki átt
sér stað, að þeir framleiddu nýja
bakteriutegund, sem væri ekki
eins friðsamleg og hinar?
Þrjár hættur óttast visinda-
menn mest:
1) Bakteriur, sem framleiða
eiturefni. Til dæmis Colibakteria,
sem hefði erfðaeindir stifkrampa.
Slik bakteria gæti leitt ógurleg-
ustu drepsótt yfir mannkynið,
sem nokkurn tima hefði geisað.
2) Bakteriur, sem væru ónæm-
ar fyrir fúkkalyfjum og súlfalyfj-
um. Það gæti hæglega átt sér
stað, þvi að breytingarnar á
bakteriunum eiga sér einmitt
stað i þeim erfðaeiginleikum sem
ráð mótstöðu þeirra.
3) Bakteriur, sem valda
krabbameini. Erfðaeindir veira,
sem valda krabbameini, eru fyrir
hendi i flestum lifverum og gæti
hæglega átt sér stað, að slik
erfðaeind kæmist óviljandi i
bakteriu. Það hefði skelfilegar af-
leiðingar fyrir mannkynið.
Ef slikdauðabakteria yrði fram-
leidd i rannsóknastofu, þá verða
visindamenn að reikna með þvi,
að þeir kæmust mjög sennilega of
seint að þvi. — Það má likja þessu
við eitrun af völdum eins eitur-
svepps i svepparétti, segir Dr.
Richard Roblin við Minnestoahá-
skólann. — Maður veit ekki, af þvi
að hfa étið eitraða sveppinn fyrr
en maður engist sundur og saman
af kvöldum.
Ahyggjurnar út af þessu fengu
hóp fremstu liffræðinga og erfða-
fræðinga til að taka ákvörðun,
sem á sér engan lika i sögunni.
Visindamennirnir, þar á meðal
margir nóbelsverðlaunahafar,
gáfu út yfirlýsingu um að þeir
skuldbindu sig til að hætta við
áhættusamar tilraunir. Þeir skor-
uðu á starfsbræður sina alls stað-
ar i heiminum að fylgja fordæmi
sinu.
Ráðstefnan, sem gerði þessa
ályktun var haldin i Pacific
Grove skammt frá San Francisco
1974. 150 visindamenn frá 54 lönd-
um komu þar saman. Askorunin
hafði svo mikið gildi, þó hún væri
ekki bindandi lagalega að allir
tóku hana til greina næstu átta
mánuðina. Stærsta spurningin á
réðstefnunni var: Má yfirleitt
halda áfram meðslikar tilraunir?
Ákvörðun visindamannanna
var: Það verður að halda áfram.
Með þvi að stöðva tilraunir af ótta
við að framleiða sjúkdóma,
mundi ef-til vill glatast tækifæri
til að komast fyrir plágur, sem
þjá mannkynið nú á dögum.
Ákvörðunin um að halda
ótrautt áfram tilraunum var þó
bundin ýmsum skilyrðum. Vissar
tilraunir voru útilokaðar og
öryggisráðstafanir fyrirskipaðar.
Ráðstefnan bjó til reglur, sem
voru birtar i visindaritinu „Sci-
ence”, en það nýtur alheims-
viðurkenningar. Var það nokkurs
konar alþjóðareglugerð.
En jafnvel þó að komið verði i
veg fyrir slys með þessu móti úti-
lokar það ekki hættuna á þvi, að
herveldi eða hópar glæpamanna
tileinki sér þessa tækni á erfða-
fræðisviðinu og framleiði visvit-
andi skæða bakteriu.
Fyrir herveldi væri bakteria,
sem veikti andstæðinginn með
drepsótt — jafnvel eftirsóknar-
verðari heldur en kjarnorku-
sprengja, eins og brezki vopna-
sérfræðingurinn lord Ritchie-
Calder áleit. Um leið og bakterian
felldi jafn marga eða fleiri en
kjarnorkusprengja væri hún
miklu ódýrari. Hvaða þróunar-
land sem er, gæti leyft sér slika
„liffræðilega sprengju”.
Nóbelsverðlaunahafinn Salva-
dor Lurie álitur, að hættan á að
skipulagðir hópar glæpamanna
notfæri sér tilbúnar skæðar
bakteriur tii að beita rikisstjórnir
eða stórfyrirtæki þvingunum, sé
sizt minni. Hann gerir grein fyrir
tilraun með flugur. Settar voru
bakteriur i flugurnar og erfða-
eiginieikum bakterianna hafði
verið breytt á þann veg, að
flugurnar þoldu ekki visst efni i
andrúmsloftinu, koldioxið. Þegar
fiugurnar komu i venjulegt and-
rúmsloft — drápust þær.
Sá sem hefði aðstöðu til að gera
það sama við mannfólkið, — gæti
krafizt hvers sem væri af heimin-
um, segir visindamaðurinn að
lokum.
(Þýtt og endursagt MM.)
Fyrir um það bil tuttugu árum kom franskur visindamaður af stað drepsótt hjá villikanínum i Evrópu.
Hann sýkti þær með hinni svokölluðu Myxomatose-veiru. Höfuð þeirra bólgnaði og igerð konist i augun.
Þær drápust á kvalafullan hátt. Santa gæti hent mannkynið ef tilbúin dauðabakteria slyppi úr
rannsóknastofu.