Tíminn - 16.05.1976, Blaðsíða 7

Sunnudagur 16. maí 1976.
TÍMINN
7
HELCARSPJALL
Halldór Kristjdnsson:
Hvers vegna erum við glæpaþjóð?
Timinn Dirti 30. april sl. merka
þingræðu eftir dómsmálaráð-
herra um sakamál og meðferð
þeirra.
Ráðherra vikur þar að þvi, að
margs konar afbrotum hafi
mjög fjölgað, á siðari árum og
erekki i neinum vafa um það að
ekkertá jafnmikinn þátt i þvi og
áfengisneyzla. Hún veldur
margs konar misferli, beint og
óbeint. En svo sem vænta má
fjallar ráðherrann ekki nánar
um hinar dýpri orsakir ógæfu-
verkanna. Til þess er vitanlega
ekki tóm iþingræðu um meðferö
málanna sjálfra.
Þetta sáu menn fyrir
Þeir, sem þekkja eðli og áhrif
áfengisneyzlu, hafa að visu séð
það og sagt það fyrir, að
afbrotum hlyti að fjölga. Það
vissum við að hlyti að verða
afleiðing af almennari vi'nnautn
og því að fólk byrjaði drykkjuna
yngra og yngra. Og þó að menn
séu alniennt bæði undrandi og
skelfdir vegna áhrifanna ber
ekki enn á þvi að bindindissemi
vaxi til muna.
En hvers vegna er drykkju-
skapur svo almennur og hvers
vegna fylgir slik afbrotaalda i
slóð hans?
Það þykir gaman að
smitast
Guðmundur Björnsson land-
læknir sagði, að sá væri munur
á drykkjusýki og öðrum sjúk-
dómsplágum yfirleitt, að
mönnum þætti hún byrja
skemmtilega. Þvi væri gaman
að fá hana og hafa hana á
byrjunarstigi.
I öðru lagi er það nú svo, að
það er ekki nema einn af
hverjum fimm sem smitast —
byrjar áfengisneyzlu — sem
lendir i verulegum vandræðum
vegna drykkjuskaparins, og
ekki nema einn af hverjum tiu,
sem verður beinh'nis illa haldinn
af áfengissýki. Allir vona að
þeir verði alla tíð i meirihlutan-
um. Og þeir láta sér þá i léttu
rúmi liggja hverjir hinna það
verða sem fara illa, — annað
hvort af þvi að þeim er nokkuð
sama um þá, eða þeir hugsa
ekki svo langt.
Hér bætist við sú breyting frá
fyrri timum, að fridagar eru
fleiri og fjárhagur rýmri. Menn
geta þvi leyft sér fleiri drykkju-
stundir og meiri tilkostnaö við
þær, án þess að það þurfi að
koma niður á vinnutima eða
beinum nauðsynjum heimilis-
ins. Svo koma til fjölmargir
vtaveitingastaðir og ótal tæki-
færi sem draga menn til
drykkjunnar.
Forsenda betri daga
Um það ætti að vera fullt,
samkomulag, að vonir okkar
um betra ástand og minni afbrot
i framtíðinni hljóta að vera
bundnar við minnkaöan
drykkjuskap. Þvi er nauð-
synlegt, að vinna aö þvi, að
sjaldnar og minna verði drukk-
ið. Alls konar félög ættu að
leggja metnað sinn i það að
hafa samkomur og samsæti sin
áfengislaus.Riki og sveitarfélög
ættu þar að hafa forgöngu.
Einstaklingar ættu að leggja
kapp á að hafa heimili sin
áfengislaus og allan mannfagn-
að á sinum vegum. Og góð-
viljaðir menn, sem sjá um hvað
hér er að ræða, hljóta að taka
höndum saman um að efla
bindindishreyfingu i landinu.
Þetta er framtiðarmálið. Og
sýnist vera næsta augljóst að
það er þróun þessara mála sem
hlýtur að skera úr um fram-
tiðina.
Hin dýpri rök
Það, sem áður var sagt, er að
visu skýring á þvi, að þeir, sem
ekki eru bindindismenn drekka
oftar og meira en áður, en það
erekkinemaaðtakmörkuðu leyti
skýring á þvi, að bindindismenn
eru hlutfallslega stórum færri
en var framan af öldinni. Að
visu er alltaf verulegur hluti
hverrar kynslóðar, sem fylgir
meirihlutanum — hver sem
hann er — en það ræður þó ekki
úrslitum.
Það fólk, sem ólst upp til
bindindis framan af þessari öld,
vissi sig eiga tilgang með lifi
sinu. Það trúði þvi að heimurinn
gæti batnað. Það leit á það sem
köllun sina að stuðla að þvi. Það
fann til ábyrgðar gagnvart
félögum sinum og landi sinu. Af
þessu leiddi að það vissi hvað
það vildi og bjó yfir starfsgleði
og lifsgleöi.
Siðan hafa miklar skelfingar
gengiðyfir heiminn. Menningin
reyndist ekki svo traust sem
margir töldu. Þvi misstu
margir trúna og fannst að bjart-
sýnin hefði verið barnaskapur
einn.
Hættulegar skoðanir
Helmingur þjóðarinnar mun
vera innan við25 ára aldur. Það
er mikið af góðu fólki. Það
skortir ekki góðvild og hjarta-
hlýju. Það vill reynast félögum
sinum vel. t sambandi við skóla
og menntun á það um fleira að
velja en áður hefur þekkzt. Að
atgjörvi og hreysti stendur það
vel að vigi. En hvað er þá að?
Það hefur vaðið uppi sálar-
fræði sem ekki er holl.
Samkvæmt henni á maöur ekki
að vera sjálfum sér ráðandi,
heldur háöur þeirribaráttu sem
fer fram i sálardjúpum hans.
Ekkert má alhæfa I þessum
efnum, en sú kenning, að
maðurinn geti ekki verið
sjálfum sér ráðandi er bæði
röng og hættuleg.
Þessuhefur fylgt áróður fyrir
þvi, að það væri hættulegt að
bæla niður tilhneigingar sinar.
Þær þyrftu að fá útrás. Að hafa
stjórn á sér gæti verið stór-
hættulegt.
Við skulum varast alhæfingar
sem fyrr, en þessi kenning
hlýtur að leiða tii siðspillingar.
Þá er hræðslan. Menn eru
óttafullir. Segja má að
mannkynið óttist að það fari sér
að voða. Menn vita, að það eru
nú i höndum manna öll skilyrði
sem þarf til að þurrka mann-
kynið út. Og auðvitaö-er sú
vitneskja allt annaö en notaleg.
Hér hafa þá aðeins verið
nefnd nokkur meginatriði sem
þvi valda, að andrúmloftið er
ekki svo gott sem skyldi. Ég hef
áður vikið nánar að ýmsum
þáttum þessara mála i
sambandi við bókmenntir og
fleira. Auðvitað er þetta alltof
mikið og viðtækt efni til að gera
þvískil Ieinni blaðagrein. En ég
get ekki gert mér vonir um
verulegan bata i þessum efnum
fyrr en við fáum jákvæðari
heimspeki og bókmenntir en
mest hefur borið á undanfariö.
Er ábyrgðartilfinning-
in að glatast
Þegar talað er um afbrota-
faraldur hér á landi má ekki
gleyma þvi, að við eigum nú
töluvert af ungu fólki sem illa
samlagast mannfélaginu. Það
er einkum fólk sem i bernsku og
æsku hefur farið á mis við þaö,
sem heimili á að veita og mest
þörf er á — öryggi og traust.
Langoftast stafar það af
drykkjuskap foreldra, annars
eða beggja. Fleira kemur þó til.
Lauslæti það, sem einkennir
samtiðina, segir til sin I þessu
lika.
Það er talað um að menn eigi
rétt á lifshamingju. Ef foreldr-
um dettur i hug að það væri
meira gaman að taka saman við
aðra, þá er gjarnan hlaupið i
sundur án þess að málin séu
metin af fullri ábyrgðartilfinn-
ingu gagnvart börnunum.
Einhver alvarlegustu vixlspor
I félagslegri menningu
íslendinga siðustu áratugi eru
tilburðir i þá átt að losna frá
ábyrgð. Vist hefur ábyrgöar-
tilfinning oft aukið mönnum
erfiðleika. Það verður að gera
fleira en gott þykir, sagði gamla
fólkið. En það er átakanlegur
misskilningur að halda að það
sé eftirsóknarvert að losna við
ábyrgðina. Abyrgðartilf inn-
ingin er blátt áfram frumskil-
yrði lifshamingjunnar. Sá, sem
finnur sig ekki ábyrgan fyrir
neinu, kann sjaldnast nokkur
svör við þvi' til hvers hann lifi.
Þar með hefur hann misst fót-
festuna, trúna á lifið og gaman
af þvi. Það, sem átti að gera
manninn frjálsan og farsælan,
eyðileggur lif hí(ns.
Þetta er skýring á mörgum
meinsemdum samtiðarinnar, —
lifsleiða, sjálfsmorðum o.fl. Og
þetta er jafnframt orsök þess,
að menn leita oftar og viðar en
ella til fikniefna og vúnugjafa i
von um að finna þar einhverja
uppbót i tilgangslausu lifi.
Að taka mið af brota-
mönnum
Viðhorf manna til ýmiss
konar misferlis ogafbrota kynni
lika aö hafa breytzt. Menn hafa
látið sveigjast i átt til ofbeldis.
Þaö er talað um nauðsyn á
sterku rikisvaldi ogtil nótvægis
um öflug stéttarsamtök, sem
geti farið sinu fram, hvað sem
löggjafarvaldið segi. Svo þarf
heldurenginn að haldaaðþaösé
áhrifalaust með öllu að ala fólk
upp við kvikmyndir, þar sem
ofbeldi og hryðjuverk sýnast
vera sjálfsagður hhitur. Það
sljóvgar suma.
En hér kemur fleira til.
Róttækir umbótamenn hafa
með fullum rétti og sterkum
rökum bent á margskonar þjóð-
félagslegt óréttlæti. Þeir benda
á menn, sem lifa i allsnægtum
og óhófi, og sitja með ýmsu
móti yfir annarra hlut, ýmist
með löglegum hætti eöa þrátt
fyrir öll lög. Þeir vekja tilfinn-
ingu manna fyrir þvi að þetta sé
alvarlegt brot á frumreglum
siðaðs þjóðfélags og kristnum
sið. Það sé i rauninni engu betra
en þjófnaður ogþó mun siður af-
sakanlegt en það sem menn
freistast til að gera i neyð.
Vfst er þetta allt satt og rétt.
En stundum verkar þetta
þannig á þann sem afskiptur
þykist að hann fer aö svipast
eftir áþekkum gróðaleiðum.
Menn afsaka sig með þvi að sitt
verk sé alls ekki verra en
eitthvað annaö. Ég er nýbúinn
að lesa I blaði aö það sé eðlilegt
aö fiskimenn okkar brjóti land-
helgislög og friöunarreglur á
þeim forsendum, aö það sé ekki
verra brot en smygl og skatt-
svik. Allir kannast við vælið i
opinberum starfsmönnum út af
þvi að þeir geti ekki stolið undan
skatti eins og sumir aðrir. En
það er vissulega litið eftir af
reisn og stolti umbótamannsins
þegar hann setur ekki markið
hærra en svo að bera sig saman
viö brotamenn og vandræða-
gripi.
Aumur maður, sem óttast
samtið sina og finnur sig ekki
eiga annað erindi i spilltan heim
enað reyna að ná rétti sinum til
að njóta lifsins meðan kostur er,
setur ekki markið hátt og
tileinkar sér varla háleita sið-
fræði. Sizt af öllu er þess að
vænta ef hann trúir þvi að áhrif
frá kirtlastarfsemi líkamans
séu alls ráðandi um atferði sitt
vegna þess sem i leyndum
sálarlifsins gerist. Von manns-
ins, — von mannkynsins — er
bundin við þá trú, að timi sé
framundan til aö taka sig á,
bæta hlut sinn og bæta sjálfan
sig. Ef maðurinn hættir að trúa
þvi að hann hafi möguleika til
að þroskast — batna og stækka
— er grundvellinum kiptt undan
siðfræði hans.
Þegar verkalýöshreyfingin
var að berjast til áhrifa i byrjun
aldarinnar geröi hún ekki
eingöngu kröfur til annarra.
Hún barðist auðvitað fyrir
kjarabótum og jafnrétti, en um
leið gerðu liðsmenn hennar
kröfurtil sjálfra sin. Þá varhún
svo bindindissinnuð að Alþýðu
sambandið hafði áfengisbann á
stefnuskrá sinni. Bindindi um
nautn áfengra drykkja var einn
þáttur þeirrar þroskaviðleitni
einstaklingsins sem þá var
takmark verkalýðshreyfingar-
innar. Hræddur er ég um að
suma, sem nú þykjast vera
leiðtogar með lyklavöldum á
þeim bæ, vanti bæði spönn og
kvartil til að skilja svo stór-
mannlegan hugsunarhátt.
Að hvaða gagni
Um alla kristni hefur
sú spurning fylgt hennar fólki
hvað það stoöaði manninn, þó að
hann eignaðist allan heiminn ef
hann biði tjón á sálu sinni. Það
er spurningin um sálartjónið
annars vegar og kappið að
eignast og njóta hins vegar. Það
skiptir miklu fyrir allt þjóð-
félagið hvernig menn mæta
þessari spurningu.
Þetta er tiltölulega auðvelt
viðfangsefni að álykta út frá
fyrir þann, sem trúir þvi að hver
maður eigi eilifa sál sem haldi
vitundarlifi sinu áfram og upp-
skeri á siðari tilverustigum eftir
þvi sem til var sáð. Maðurinn
fari héðan með þann andlega
þroska og innræti, sem hann
hefur áunnið sér og hann haldi
áfram þaðan sem hann stóð.
En menn tala um andlegt lif
og sálarlif þó að þeir hafi ekki
trú á eili'fu vitundarlifi einstakl-
ingsins. Og hver sá maður, sem
brýtur frumreglur siðaðs mann-
félags til að eignast eitthvað,
biður við það sálartjón. Hann
verður frekari, tillitslausari,
grimmari. A þessu er stig-
munur, allt frá minni háttar
undanbrögðum svo sem
smávegis skattsvikum eða
smygli að beinum hryðju-
verkum eins og morðum og
nauðgunum. Menn sækja rétt
sinn til að njóta og eignast með
þvi ofurkappi, sem ekki virðir
rétt hinna. Og við höfum fyrir
augum hvemig það mannfélag
verður sem slikir mynda.
Frumkristnin var stundum
kennd við lifsflótta og jafnvel
meinlæt.alifnað. Við viljum
engan lifsflótta og sækjumst
ekki eftir meinlætum, en við
vitum að sjálfstjórn er nauð-
synleg, og menn geta ekki látið
allt eftir sér og verða þvi oft að
sýna nokkra sjálfsafneitun.
Skapgerð manna og andlegur
þroski hefur gott af , þvi aö
„kosta sér stundum öllum til”
að koma sinu fram og ná tak-
marki sinu. Taumlaust eftirlæti
við sjálfan sig eða skefjalaus
sjálfsvorkunnsemi verður
engum til góðs. Það ætti að gera
hverju barni ljóst.
Orðið mannsæmandi er tölu-
vertnotað á þessum timum. Þó
er sjaldan talað um að gera
mannsæmandi kröfur til sjálfs
sin.
Sá sem brýtur reglu
þegnskapar og siðgæðis er að
svipta samfélagið kostum og
vernd þeirra, og það kemur
okkur öllum i koll að meira eöa
minna leyti.
Þegar þetta er athugað virðist
mér, að liggi ljóst fyrir, að
samkennd með öðrum er þjóð-
félagsleg nauðsyn. Við þurfum
að finna til með hinum, rækta
góðvildina, þvi aö i þeim mæli,
sem við mælum öðrum verður
okkur sjálfum mælt.
I þeim efnum hefur kirkjan og
skólarnir engan veginn náð
nógu góðum árangri.
Hvað er þá til ráða?
Nú hefur verið bent á það aö
rætur og tildrög afbrotanna
liggja viöa. Meö þvi að rekja
þaö er að nokkru leyti fundið
svar við þvi hvaö beri að varast.
En i stuttu máli má svara
spurningunni um úrræði
eitthvað á þessa leið:
Unga kynslóðin verður aö
finna sig ábyrga fyrir landi sinu
og þjóðfélagi, þykja vænt um
félaga sina og treysta sjálfri sér
til að móta framtiðina aö vild
sinni. Þá mun velfara. Þá munu
hinir ungu gera mannsæmandi
kröfur til sjálfra sin. Þá munu
þeir finna lifsgleði og lffs
nautn i viðleitni sinni. Og þá
mun glæpaöldin liða hjá.
En allt er þetta vonlaust,
nema það verði nógu mörgum
metnaöarmál að vera sjálfir
persónulega nýtir menn, sem
virða frumreglur siðaðra
mannfélagshátta.