Tíminn - 17.12.1976, Qupperneq 12

12
Föstudagur 17. desember 1976
Lúðvík Kristjánsson:
Þorskurinn
kemur
og þorskurinn fer
Ljósbrot úr íslenzkri fiskveiðasögu
Aldrei hef ég getaö fellt mig
viö þá skilgreiningu aö kalla hiö
forna þjóöfélag okkar bænda-
þjóöfélag. Miklu nær sanni virö-
istaö nefnaþaö bænda- og veiöi-
mannaþjóöfélag. Margt bendir
til þess, t.d. hin fornu lög, Grá-
gásog Jónsbók, islenzk fornbréf
og fornrit, þar á meðal lslend-
ingasögur. Éf til vill kippist ein-
hver viö, þegar nefndar eru Is-
lendingasögur i þessu sam-
bandi. Hefur þvi ekki veriö fast
haldiö aö okkur, einkum undan-
farna áratugi, aö þær séu ein-
vöröungu skáldsögur, og ekki sé
viö hæfi að taka miö af þeim,
þegar rætt sé um lifsbjargar-
háttu Islendinga. Reyndar er
rétt aö viðurkenna, að fræöi-
menn hafa misjafnlega ein-
skorðað sig við þessa skoöun.
Undanfarna áratugi hef ég
veriö aö rannsaka, hvernig Is-
lenzkum sjávarháttum hefur
veriö variö frá upphafi byggöar
hér á landi og fram um siöustu
aldamót. Hefur I þvi efni veriö
sótt á mörg mið munnlega
geymd, handrit og prentaöar
bækur, mest hérlendis, en einn-
ig aö nokkru leyti I söfnum
erlendis. Af þessum heimildum
hefur ekkert veriö birt ennþá,
nema einn kafli, sem prentaöur
var i Arbók Visindafélags Is-
lendinga 1974. En væntanlega
veröur ekki úr þessu mjög löng
bið, að eitthvaö af þessu efni
komi fyrir almenningssjónir,
þvi aö þegar er allmikiö tilbúiö
til prentunar.
Þótt ég hafi einkum veriö aö
huga aö efni um isl. sjávarhætti,
hafa margar heimildir oröiö á
vegi minum sem beinlinis varöa
fiskveiöa- og siglingasögu Is-
lendinga. En sökum þess, hve
sjávarháttaefniö er mikiö, gat
ekki komið til greina, aö ég
hefði þetta þrennt i takinu, svo
aö lag væri á, miöað viö ná-
kvæma rannsókn.
Til þess að teygja ekki úr þvi
efni, sem ég kýs aö minnast hér
á, umfram þaö, sem blaðagrein
rúmar, veröur þvi stiklaö á
stóru.
Mér viröist fróöleikur Is-
lendingasagna um atvihnuhætti
landsmanna vera trúveröugur i
meginatriöum. Styöst sú skoöun
min viö ákvæöi lögbóka, forn
bréf, annála og þá ekki sizt forn-
leifar. Aö visu er i hinum fornu
annálum, eöa fram til 1400, fátt
sagt frá atvinnuháttum Islend-
inga, en margt er þar, sem
varðar siglingar þeirra. — 1
samræmi viö fyrirsögn þessar-
ar greinar mun eingöngu
minnzt á nokkur atriöi úr fisk-
veiöasögu okkar.
Þótt fiskur yrði ekki útflutn-
ingsvara fyrr en i byrjun 14.
aldar, er litill vafi á, að Islend-
ingar hafa stundaö fiskveiöar
jafnlengi og hér hefur veriö
byggö, og fiskur vafalitið alla
tiö veriö umtalsveröur i matar-
æöi þeirra. Engin goögá er aö
ætla, að ef fiskveiði brást meö
öllu, þá hafi oft oröið mannfellir
af þeim sökum. 1 Landnámubók
er þess getið, að í kringum 970
hafi komiö mannfellisvetur svo
mikill, aö landsmenn höföu ekki
haft kynni af öðrum eins. Var þá
mörg óátan etin, svo sem hrafn-
ar og melrakkar, og margir
sultu 'til bana. Fleira er frá
þessu sagt. Var þessi vetur
kallaöur óaldavetur hinn fyrri,
en sá seinni var 1056, og þá sendi
Haraldur konungur Sigurðsson
4 skip til Islands hlaðin mjöli.
,,Þá leyfði hann utanför öllum
fátækum mönnum, þeim sem
Lúövik Kristjánsson
fengi sér vistir um haf. Þaðan af
næröist mjög landiö árferðar og
batnaðar”.
Hvort hér er greint nákvæm-
lega rétt frá timatali, skiptir
ekki höfuömáli. Hitt er vist, að
þegar þessar heimildir eru
skráöar, hafa höfundar þeirra
haft spurnir af sliku eymdarár-
ferði. Vafalaust hefur sjávarafli
brugöizt á þessum óaldarvetr-
um, en hvort þaö hefur gerzt þá
aðeins eitt ár eða fleiri verður
ekki ráöið. Hins vegar er vert aö
gefa meiri gaum aö ööru 13. ald-
arriti, Grettissögu. Þar er full-
yrt, aö sjávarafla og trjáreka
hafi nálega tekiö af i mörg ár.
Sumir útgefendur Grettis sögu
ætla þetta t.d. sama hallærið og
frá er greint i Skarösbók Land-
námu. En hvort þetta hefur átt
sér stað á þeim tima, sem
Grettissaga er talin gerast eöa i
tiö höfundar hennar um miöja
þrettándu öld, skiptir ekki öllu
máli. Hitt varðarmestu, aö slikt
gat gerzt. Kemur þaö heim við
það, sem viö þekkjum frá siöari
öldum og styöst viö óbrigöular
heimildir.
Á seinni öldum, ekki sizt á 18.
öld, tiðkaðist mjög aö taka þing-
vitni um ástand i hinum ýmsu
héruöum, ekki siztef illa áraði.
Venjan var, aö sýslumaöur
annaöist þingvitnatökuna og
kvaddi til vitnis menn, sem til
þess voru taldir dómbærir. Til
eru fjölmargar þingvitnaskýrsl-
ur. I þeim birtist stundum þaö
sama, sem frásögn Grettissögu
ber með sér, aö trjáreki og fisk-
afli bregöist i senn, og þaö jafn-
vel mörg ár i einu, trjáreki jafn-
vel í tvo áratugi.
Arin 1750-1760 var afli yfirleitt
mjög litill, stundum svo, aö
heita mátti dauöur sjór, og af
þeim sökum létust margir úr
hungri. Ef við berum niöur viö
árið 1754 stendur: Fiskafli var i
minnsta máta kringum landiö,
en i Vestmannaeyjum hallæri af
fiskleysi. Og árið eftir segir:
Hölaskóli var haldinn fram til
jóla og gat ei lengur staðiö sakir
matarbrests og undangenginna
hallæra. — Fiskafli var nú enn
mjög litill bæöi á Nesjum og
undir Jökli, en á Vestfjöröum
var góður afli af steinbit. „Áriö
1759 fiskaðist litiö viö sjó”. A
þessum áratug var afli mestur
um 300 til hlutar, en þaö var á
Suöurnesjum 1757.
En þótt aflaleysi hafi haft
voveiflegar afleiðingar fyrir
þjóðina þennan áratug, bættist
þar á ofan harðinda árferöi, eld-
gos og jarðskjálftar. Enda fór
svo, aö Islendingum fækkaöi á
árunum 1750-1760 um fimm þús-
und. — Þessa þulu mætti þylja
miklu itarlegar, m.a. minna á
árin kringum aldamótin 1800.
En nú skal vikið aö ööru tima-
bili, sem er enn eftirtektarverð-
ara, þegar rætt er um aö þorsk-
urinn komi og fari.
Ef grennslazter um aflabrögö
á 17. öld, viröist fiskafli hafa
veriö mikill fram um 1685, þeg-
ar undan eru skilin árin 1638 og
1639. T.d. aflaöist meira árið
1655 en vitnaö veröur til i heila
öld á eftir. En meö árinu 1686 og
fram til 1704 mátti heita fisk-
leysi nær allt timabiliö, og
stundum svo mikiö, aö sam-
bærileg dæmi frá öörum timum
þekkjast ekki. Annálsfregnir frá
Austurlandi á þessum árum eru
ekki til, en hins vegar ýmsar
heimildir aörar, sem af má
ráða, aö i þeim fjórðungi mun
ekki hafa veriö meiri afli en
annars staöar viö landiö. — I
Sunnlendinga-, Vestfiröinga- og
Norölendingafjóröungi er eitt
gott aflaár á fyrrgreindu tima-
bili, i tvö ár er afli i meðallagi I
Sunnlendingafjóröungi, sjö ár i
Vestfiröingafjóröungi. Þá er afli
litill eða mjög litill i Sunnlend-
ingafjórðungi i sjö ár. Aflaleysi
er þá fjögur ár i Sunnlendinga-
fjóröungi og Vestfiröingafjórö-
ungi, en i sex ár i Norðlendinga-
fjórðungi. Gloppur um þetta i
annálum og þingvitnaskýrslum
valda þvi, aö misræmis gætir i
samanlögöum árafjöldanum, aö
þvi er snertir hvern fjórðung.
Með árinu 1686 byrjar afla-
bresturinn i Vestmannaeyjum
og i verstöðvunum fyrir austan
Þjórsá, en þar var þá mjög mik-
il útgerö, sérstaklega viö Dyr-
hólaey og i Reynishöfn. Löng
sagaer af þvi, hversu aflaleysið
lék fólk grátt i þessum sýslum
sem og reyndar annars staöar á
landinu. Veröur hér aöeins
drepiö á fáein dæmi til sanninda
merkis:
Lárus Gottrup lögmaður á
Þingeyrum hafði sjö háseta við
sjöróðra á Suöurnesjum á ver-
tiöinni 1701, en i engum róöri
fiskaðist svo mikiö, aö skiptum
yröi komið á. — Stórbóndinn og
lögréttarmaðurinn, Þorkell
Jónsson i Innri-Njarövik hafði
30 hluti til sjávar og fékk i þá
alla 306 fiska. — Frá biskups-
stólnum á Hólum voru þá geröir
út suöur á Nes tólf vermenn og
var vertiöarhlutur þeirra allra
300 fiskar. — Á timabilinu 1680-
1701 leggjast 98 tómthús i auðn i
Neshreppi á Snæfellsnesi sökum
aflaleysis, og i Vestmannaeyj-
um rösklega tveir tugir hús-
mannahúsa, en svo voru tómt-
húsin þá nefnd þar. — Konungs-
landsetar i Gullbringusýslu
skuida fyrir leigur 1698 og til
ársloka 1700 351 vætt af fiski og
vafalaust hefur þessi skuld auk-
izt til muna árið 1701. Ásamt
konungi eöa umboðsmanni hans
voru biskupsstólarnir lang-
stærstu útgeröaraðilarnir hér á
landiog áttu þess vegna mikinn
fjölda skipsáróðurskvaða. Ef
skipsáróðurskvöð var ekki innt
af hendi, var hún leyst með
einni vætt skreiöar. Meö þeim
hætti gat Skálholtsstóll t.d.
fengiö um 14 smálestir af skreiö
á ári, ef sú leiö var farin og afli
ekki brást.
Svo var t.d. aflarýrt sunnan-
lands á vertiðinni 1690, að Þórö-
ur biskup Þorláksson sá sér ekki
fært næsta vetur aö taka eins
marga pilta I skólann og vant
var, nema hann gæti einhvers
staöar fengiö fisk. — Veturinn
1698 var skólahaldi i Skálholti
hætt i marz sökum skorts á
fiski.
Sé litiö til Vestfjaröa er sömu
sögu aö segja. Skömmu fyrir
1670 róa úr hinu blómlega útveri
i Svalvogum 15 skip, en eftir
1690 er enginn bátur þar lengur
sökum aflaleysis.Þegarbeztlét
i kringum 1680 réru 27 bátar úr
höfuðútveri Dýrfiröina, en um
það bil sem aflaleysistimabilinu
lýkur munu þeir hafa verið átta.
Svipað eöa álika var ástandiö i
öðrum verstöðvum þar vestra.
Langharöast bitnaö þó afla-
leysið á Norölendingum. I
þrautum sinum veturinn 1697
brjótast þeir t.d. i þvi að senda
lestir vestur undir Jökul og Suð-
ur á Nes, i von um, aö þar væri
ugga aö fá. Skreiöagjöld Hóla-
stóls áttu aö flytjast i skemmur
stólsins á Skaga og i Haganesi i
Fljótum, en slikar leigur áttu
árlega að vera um 240 vættir.
Samkvæmt reikningi ráðs-.
manns Hólastaðar galt enginn
fiskur áriö 1700 og aðeins fjórar
vættir 1701. Tvivegis á þessu
aflaleysistimabili varð aö hætta
skólahaldi á Hólum sökum
skorts á fiski.
Vitneskjan, sem felst i
Jarðabók Arna Magnússonar og
Páls Vidalins um aflaleysiö fyr-
ir og um 1700 hefur hvergi nærri
verið gefinn sá gaumur, sem
vert er. Á timabili þvi, sem hér
um ræðir, var óvenjumikið
kuldaskeiö, svo aö sumir hafa
kallaö þaö „litlu isöldina”. Nið-
urstööur Dana á rannsóknum
þeim á iskjörnunum, sem þeir
tóku á Grænlandsjökli eru nú
ljósar, og má samkvæmt þeim
rekjakuldannárfrá áriá marg-
nefndu timabili. Fer ekki á milli
mála, að þær niöurstööur staö-
festa það, sem um má lesa i Isl.
heimildum.
En vfkjum aftur að Jaröabók
Ama og Páls. Þau fjölda mörgu
vitni, sem þar tala skýru máli
um af labrestinn eða aflaleysiö á
árunum um og eftir 1690, skýra
þaö ekki meö áhrifum lagnaðar-
iss eöa háfiss, þótt ærin ástæöa
væri til. Heldur eru svörin, þeg-
ar vikið er aö fiskveiðunum, oft-
ast á þessa leið: „Siðan fiskur
lagðist frá”, eöa „siðan fiskur
hætti að ganga i fjörðinn”. —
Gildir þá einu, hvort sótt var
grunnt eöa djúpt, á þeim fleyt-
um, sem landsmenn áttu þá.
Hvort fiskur hefur verið á djúp-
slóð vitum viö ekki. Hollending-
arvoru þá einkum á þeim miö-
um. Þeir hafa reynt að afla upp-
lýsinga um veiöar sinar hér við
land á þessum árum, en ekki
haft af þeirri viðleitni sinni
árangur, sem erfiði.
Öþarft er aö lýsa hér skipa- og
veiðarfærakosti Islendinga á
þessum timum. Vist er, aö meö
honum gat ekki verið um að
ræða ofsókn i þorskstofninn. En
hvað olli aflaleysinu? Mis-
heppnaöist klakið ár eftir ár
vegna kuldans? Gat þorskurinn
hafa leitaö á einhverjar aðrar
slóöir? Ég hef innt fiskifræðinga
svara viö þessum spurningum,
án þess aö fá önnur svör en þau,
sem jaðra viö getgátur, og þá
helzt að klakiö hafi misfarizt
vegna kuldans.
Mörg önnur timabil mætti
nefna um aflatregðu' eöa afla-
leysi á íslandsmiðum, þótt þetta
stingi mest i auga. — Oft er haft
viö orð, aö sagan geti endurtek-
ið sig. Getur „Litil isöld” verið i
nánd? Er þess aö vænta á næst-
unni, aö fiskur gangi ekki i
fjörðu ogleggist frá? Menn telja
sig nú vita nokkurn veginn um
þorskstofninn t.d., og viö förum
nærri um skipakostinn og veiö-
arfærin. Þess vegna viröist ekki
út i hött að minna á atburöi lið-
ins tima og benda þá um leið á,
hversu ótryggt kann að vera að
gera einhverjar ráðstafanir
meö fiskimiðin öðrum til handa
miðaðar viö framtiöina.