Fréttablaðið - 05.03.2006, Side 60

Strax í upphafi heimsstyrjald-arinnar síðari lýstu Þjóðverj-ar yfir bannsvæði umhverfis
Bretlandseyjar. Upphaflega mark-
miðið var að knýja Breta til upp-
gjafar með því að koma í veg fyrir
birgðaflutninga til landsins. Þjóð-
verjar hófu strax kafbátaárásir á
skip og hjuggu þeir djúp skörð í
kaupskipaflota bandamanna, sér-
staklega á fyrstu árum styrjaldar-
innar.
Úlfahjörð
Kafbátahernaður Þjóðverja var
áhrifaríkastur þegar þeir söfnuð-
ust saman í svokallaðar úlfahjarð-
ir og réðust á skipalestir. Undir
forystu reyndra kafbátaforingja
gátu þessir hópar kafbáta valdið
ótrúlegum skaða. Í september
1940 réðust til dæmis kafbátar á
skipalest sem taldi 41 skip og
sökktu 12 þeirra og í október sama
ár var ráðist á skipalestina SC-7
þar sem aðeins 15 skip af 35 náðu
höfn í Bretlandi. Þjóðverjar misstu
ekki einn einasta kafbát í þessum
tveim árásum. Árið 1944 var vitað
að senn drægi að lokum heims-
styrjaldarinnar. Hernaðarstyrkur
bandamanna óx dag frá degi á
meðan iðnaðarmáttur og stríðs-
framleiðsla Þjóðverja dróst
saman. Þjóðverjar voru á undan-
haldi á helstu vígstöðvum og það
átti einnig við um úthöfin.
Seint á árinu 1943 höfðu þýskir
kafbátar hætt að gera hópárásir
og tóku að sigla einir. Ein ástæðan
var að eldsneytisskortur var far-
inn að há Þjóðverjum og í stað
þess að flakka um úthöfin í hópum
lágu þeir við strendur og réðust á
skip þegar þau komu af hafi. Inn-
siglingarleiðir stærri hafna var
eitt þeirra uppáhalds fylgsni.
Skipalestin UR-142
Í byrjun nóvember árið 1944 var
Goðafoss á heimleið með skipa-
lestinni UR-142 eftir tæplega mán-
aðar ferð til New York með við-
komu í Loch Ewe á Skotlandi.
Goðafoss, sem hafði áfallalaust
verið í siglingum öll stríðsárin,
var forystuskip lestarinnar en auk
þess voru fjögur önnur kaupskip
og fimm vopnaðir togarar. Engin
herskip fylgdu skipalestinni sem
var ekki óvenjulegt. Vopnaðir tog-
arar sáu yfirleitt um varnir þeirra
skipalesta sem íslensk skip sigldu
með. Þegar skipalestin nálgaðist
Ísland um kvöldið 9. nóvember
lenti hún í slæmu veðri og ákvað
skipstjórinn á Goðafossi, Sigurður
Helgason, að bíða af sér veðrið.
Þar sem Goðafoss var forystuskip
skipalestarinnar var komið merkj-
um til hinna skipanna um að gera
slíkt hið sama. Þegar birti af degi
kom í ljós að skipin hafði rekið í
sundur og voru ekki lengur í sjón-
færi hvert við annað. Í grennd við
Goðafoss voru þó þrjú af skipun-
um, eitt kaupskip og tvö fylgdar-
skip.
Þar sem skipstjórinn á Goða-
fossi vissi ekki hvar hin skipin
voru sigldi hann ásamt hinum
skipunum þremur hefðbundna
leið fyrir Garðskaga á leið til
Reykjavíkur. Ekki leið á löngu
þangað til Goðafoss sigldi fram á
tvo björgunarbáta af einu af skip-
unum úr lestinni, breska olíuskip-
inu Shirvan, sem brann við sjónar-
rönd. Í bátunum tveim voru 20
skipsbrotsmenn, margir þeirra
illa særðir. Hlynnt var að þeim
þegar þeir voru komnir um borð
og þar fór fremstur í flokki Frið-
geir Ólason læknir sem var far-
þegi um borð í Goðafossi ásamt
eiginkonu sinni og þremur ungum
börnum.
Svartur fáni á lofti
Þýski kafbáturinn U-300 undir
stjórn foringjans Fritz Heins hafði
grandað breska olíuskipinu fyrr
um morguninn. Ólíkt því sem tíðk-
aðist ákvað kafbátaforinginn að
bíða í nágrenninu, sennilega til að
tryggja að olíuskipið sykki en
einnig í von um að fleiri skip bæri
að. Stuttu eftir að skipsbrotsmenn-
irnir voru komnir um borð drógu
fylgdarskipin upp svartan fána,
en það var merki um það að kaf-
bátur væri í grennd. Einn skips-
verja á Goðafossi var á þessari
stundu að sækja fatnað fyrir skips-
brotsmennina í einn af fjórum
björgunarbátum skipsins en var
litið af tilviljun yfir hafflötinn á
bakborða. Þar sá hann því sem
líktist hvítri rák sem nálgaðist
skipið hratt. Um aðeins eitt gat
verið að ræða.
Sjö metra langt tundurskeyti
kafbátsins U-300 skall á skipið rétt
aftan við miðja bakborðssíðuna og
sprakk af svo miklu afli að það
lyftist upp af haffletinum. Hávað-
inn og titringurinn sem fylgdi
sprengingunni var yfirþyrmandi
og skipið kastaðist 35 til 40 gráður
yfir í stjórnborða. Sumir farþeg-
anna misstu meðvitund við högg-
ið, aðrir, sérstaklega þeir sem
voru í vélarrúmi og neðan þilja,
létu líklega lífið samstundis.
Goðafoss sekkur
Risavaxið gat kom á bakborðssíðu
Goðafoss sem einn eftirlifenda
hefur lýst sem svo að strætisvagn
hefði komist fyrir í því. Skipið sökk
hratt, að talið er á sjö til tíu mínút-
um. Menn sem horfðu á hildarleik-
inn frá Garðskagavita sögðu að
fyrst hafi skipið sigið rólega niður
að aftan en síðan hafi það farið lóð-
rétt niður með stefnið á undan.
Eftir að skipið var horfið sjónum
sáu þeir ekkert á sjónum, enga líf-
báta og ekkert fólk, aðeins fylgdar-
skipin sem leituðu kafbátarins.
Þeir sem lifðu sprenginguna af
áttu um fátt að velja. Farþegar og
áhöfn söfnuðust saman á báta-
dekkinu og reyndu að losa um
björgunarbáta og fleka. Þegar tek-
ist hafði að koma bát og flekum
frá skipinu varð hver og einn að
reyna að bjarga sér. Það var erfitt
að komast á flekana með því að
stökkva af skipinu, svo að flestir
þurftu að henda sér í sjóinn og
synda að rekaldi til að halda sér á
floti. Sökkvandi skipið var dauða-
gildra og allir vissu eftir tíðar
björgunaræfingar að nauðsynlegt
var að komast töluvert frá skipinu
til að eiga það ekki á hættu að sog-
ast niður með því þegar það sykki.
Þetta var erfitt í öldurótinu og
ekki síst fyrir þá sem voru meira
eða minna slasaðir. Einhverjum
tókst það þó.
Eftirlifendur
Óttar Sveinsson skrifaði bók um
árásina á Goðafoss árið 2003 og
talaði þá við nokkra eftirlifendur
slyssins. Lýsingar þeirra eru eina
leiðin til að nálgast skilning á því
sem gerðist á þeim mínútum sem
tók Goðafoss að sökkva og klukku-
tímunum áður en þeim sem lifðu
var bjargað. Einn hásetinn á Goða-
fossi þurfti að stökkva í sjóinn og
tók með sér lítinn dreng þar sem
hann sá hvergi foreldra hans. „Það
þurfti afl til að komast frá soginu.
Allt í einu missti ég takið á drengn-
um. Aðeins ein hugsun komst að.
Bjarga sér, bjarga sér, komast –
upp, upp, upp. Anda. Ég saup sjó,
brimsaltan sjó, og fann til yfir-
þyrmandi óþæginda í munni, nefi
og eyrum.“
Annar skipverji sagði frá því
að ömurlegast hafi honum þótt að
horfa á fólkið sem flaut um allan
sjó innan um brak úr skipinu. Erf-
iðast var að hlusta á neyðaróp
barnanna og geta ekkert gert til
að bjarga þeim. Fram hjá honum
flaut einn breski sjómaðurinn af
Shirvan. „Þetta var maðurinn sem
hafði fengið eldgusu framan í sig,
augun farin, nefið brunnið, hend-
ur og allt. Ég sá þennan mann
koma fljótandi fram hjá okkur í
sjónum, liggjandi á bakinu. And-
litið var skelfilega brunnið en
vesalings maðurinn var enn á lífi
þarna í köldum sjónum.“ Annar
skipverji komst á fleka. „Vinnu-
félagar mínir voru þarna í kring-
um mig, ýmist lifandi, látnir eða í
bráðum lífsháska. Það var svo
stutt síðan við höfðum verið að
búa okkur undir heimkomu en nú
vorum við blautir og kaldir á
björgunarfleka meðan breskir
korvettumenn jusu djúpsprengj-
um frá borði.“ Skipsbrotsfólkið
beið allan eftirmiðdaginn eftir
hjálp. Það vissi að björgun gat
dregist því gæsluskipin höfðu
skipanir um að einbeita sér að því
að finna kafbátinn, fólkið varð að
bíða. Milli fjögur og fimm um
daginn var fólkinu loks bjargað,
flestum af gæsluskipinu Nort-
hern Reward. Eftir að um borð
var komið hélt leitin að kafbátn-
um áfram í ellefu klukkustundir.
Klukkan hálf þrjú aðfaranótt 11.
nóvember kom Northern Reward
inn á Reykjavíkurhöfn með skips-
brotsmennina. Þaðan voru flestir
fluttir á Sjúkrahúsið í Laugar-
nesi.
Leitin að Goðafossi
Flakarannsóknarfélag Íslands,
sem er félagsskapur atvinnukafara,
áhugakafara, sérfræðinga og
söguáhugamanna, hefur það sem
eitt af sínum meginmarkmiðum
að finna flakið af Goðafossi. Til-
gangur félagsins er ekki að kafa
niður á flakið, heldur einfaldlega
að staðsetja það. Félagsmenn eru
meðvitaðir um hversu miklu máli
flakið skiptir fjölmarga, og mikil-
vægi þess að staðsetja það þess
vegna. Flakinu verður sýnd sama
virðing og um grafreit eða kirkju-
garð sé að ræða. Ætlunin er ekki
að hreyfa við neinu enda gengur
það gegn siðareglum félagsins.
Landhelgisgæslan hefur einnig
leitað flaksins sem sýnir að þess-
ari sögu lýkur ekki fyrr en flakið
er fundið. Það má segja að Goða-
foss nái ekki höfn fyrr. ■
Helstu heimildir: Óttar Sveinsson,
Árás á Goðafoss. Hulda Sigurborg
Sigtryggsdóttir, Í skotlínu. Tómas
Þór Tómasson, Heimsstyrjaldar-
árin á Íslandi 1939-1945.
5. mars 2006 SUNNUDAGUR24
Með svartan fána á lofti
10. mars 1941: Reykjaborg RE 64. Sökkt af kafbátnum
U-552. Tólf menn fórust auk eins farþega. Tveir skipverjar
komust af. Stærsti togari Íslendinga, 685 brúttólestir.
11. mars 1941: Fróði ÍS 454. Kom illa laskað til hafnar í
Vestmannaeyjum. Fimm skipverjar létu lífið eftir árás kaf-
bátsins U-74 og tveir komust af.
12. mars 1941: Pétursey ÍS 100. Sökkt af kafbátnum
U-37. Tíu manna áhöfn fórst.
31. maí 1941: Hólmsteinn ÍS 155. Sökkt af kafbátnum
U-204. Fjögurra manna áhöfn fórst.
5. september 1941: Jarlinn GK 272. Sökkt af kafbátn-
um U-141. Ellefu skipverjar fórust með skipinu.
24. október 1942: Jón Ólafsson. Sökkt af kafbátnum
U-383. Þrettán manna áhöfn fórst. Einn stærsti togari
Íslendinga, 425 brúttólestir.
10. nóvember 1944: Farþegaskipið es. Goðafoss.
Sökkt af kafbátunum U-300. 24 Íslendingar og 19 skip-
brotsmenn af breska olíuskipinu Shirvan fórust.
21. febrúar 1945: Farþegaskipið es. Dettifoss. Sökkt af
kafbátnum U-1064. Tólf úr áhöfn skipsins og fjórir farþeg-
ar fórust með skipinu. 30 komust af.
Árásir þýskra kafbáta á íslensk skip í seinni heimsstyrjöld
Laust eftir hádegi þann 10. nóvember 1944 var Goðafossi, farþegaskipi Eim-
skipafélags Íslands, sökkt af þýskum kafbáti skammt utan við Garðskaga.
Með skipinu fórust 43, fjórtán skipverjar og tíu farþegar auk 19 skipverja af
olíuskipinu Shirvan sem áhöfn Goðafoss hafði bjargað stuttu áður. Aðeins
19 var bjargað, þar af einum skipverja af Shirvan. Þetta atvik markar djúp
spor í íslenska siglingasögu enda mesta blóðtaka sem Íslendingar hafa orðið
fyrir af völdum stríðsátaka. Svavar Hávarðsson leit til baka og rifjaði upp
atburðarásina þennan örlagaríka dag.
Hér er talið að Goðafossi
hafi verið sökkt.
Hér bjargar áhöfn Goðafoss
Bretunum af Shirvan
Siglingaleið G
oðafoss
Garðskagaviti
Reykjanesviti
Keflavík
Stafnes
Heimild: Óttar Sveinsson, Árás á Goðafoss
GOÐAFOSS, SKIP EIMSKIPAFÉLAGS ÍSLANDS Skipið var
byggt í skipasmíðastöðinni Svendborg skibsværft í Dan-
mörku árið 1921 og var 1542 rúmlestir að stærð. Það kom
til landsins 9. september það ár. Það sigldi öll stríðsárin
áfallalaust þangað til því var grandað af kafbátnum U-300.
Skipið gat borið rúm 1200 tonn af vörum.