Tíminn - 16.10.1977, Qupperneq 21

Tíminn - 16.10.1977, Qupperneq 21
 Sunnudagur 16. október 1977. 21 sagan segir, aö Gunnar á Hliöar- enda hafi riöiö fram I „nes” viö ána, þegar óvinir hans sátu fyrir honum viö Knafahóla. Það er rétt, að þarna gengur dcki neinn tangi fram i Rangá. En hér i Rangárþingi, og miklu vlðar á landinu, er þaö málvenja aö kalla láglendisræmur meðfram ám og vötnum „nes”. 1 Landnámu seg- ir, að Asgeröur hafi numið Lnaganes allt, upp til Jöldusteins. Þetta „nes” sem hér er átt við, er láglendið upp með Markarfljóti aö austan. Við eigum, hér I sýsl- unni, mörg örnefni, sem enda á „nes”, en eru ekki tangar út i vötn, heldur láglendi meðfram þeim. Ef við vikjum aftur að bardag- anum við Rangá, þá er þess næst að geta, að þegar landið þar fór að blása, komu þar i ljós kuml frá fornum tima, og mennirnir, sem þar hafa verið jarðaðir, hafa fall- ið i bardaga. — Hér tel ég að land- ið sjálftvitni gegn þeim mönnum, sem halda þvi fram, að þarna hafi aldrei neinn bardagi orðið. Forn byggð i Þórsmörk Þannig mætti telja margt fleira. Margir hafa talið, að hinn bráðskemmtilegi kafli Njálu um Björn i Mörk hljóti að vera einber skáldskapur, Og vist er hann ákaflega snjall og hefur á sér ósvikið yfirbragð skáldskapar. En þegar betur er að gætt, þá kemur það á daginn, að i Þórs- mörk hafa verið þrir bæir, ef ekki fleiri. í Jarðabók Arna Magnús- sonar og Páls Vidalíns frá 1710 er einmitt getiö um fornar húsarúst- ir og garðlög i Húsadal á Þórs- mörk. Og ennþá innar, — á Stein- finnsstöðum hjá Kápu á Almenn- ingum hefur fundizt gröf forn- manns, þar sem upp komu bein manns og hests, og ákaflega fall- egt spjót og fleiri gripir. Þriðji bærinn er á Þuriðarstöðum. Þar blés upp og þá komu þar lika fram bæjarrústir. Um forna byggð á þessum slóðum þarf þvi ekki að efast. Sumir hafa sagt, að ef Björn i Mörk væri eitthvað annaö en til- búningur höfundar Njálu, þá hefði hann hlotið að búa i Mið- mörk undir Eyjafjöllum. Þetta þarf enginn að segja mér. Það þarf enginn að segja mér það, að Björn hvitiKaðalssonhafibúið við > bæjardyr Ketils Sigfússonar i Stórumörk. Hann hlaut að búa einhvers staðarfjær, annars hefði hann ekki gengið til liðs viö Kára eftir Njálsbrennu. Mig langar til þess að vikja dá- litið nánarað staðfræöi Njálu. Og þá kemur mér I hug frásögnin af þvi, þegar þeir börðust, Lýtingur á Sámsstöðum og Njálssynir. Ég held, aö sá atburður hafi átt sér stað hér niöur af KotmUla i Fljótshlið. Við Þverá. Fyrir all- mörgum árum fann piltur frá KotmUla spjótsodd við Þverá, ákaflega sérstæðan og merkileg- an. Falurinn var Ur silfri og margir geirnaglar i gegn, og hann þykir hinn mesti kjörgripur. Sagan segir að þegar þeir áttust þarna við, hafi Lýtingur flúið i Vorsabæ. — Mér dettur i hug, að þessu spjóti hafi verið skotið og það lent i kil eða keldu, og ekki fundizt aftur, en á þeim tima sem Njála gerðist, hefur sjálfsagt verið nóg af vatni á þessum slóö- um. Sagansegir enn fremur, að þeir Lýtingur og Njáls synir hafi fund- izt við læk einn. Sá lækur hefur áreiðanlega verið þar þá. Það er Torfastaðagróf, sem hét áður Hestalækur, og hefur runnið norðan við staðinn, þar sem spjótið fannst. Ég held, að þarna hafi verið vað á Þverá, og að Höskuldur Njálsson hafi farið þar um, þegar hann fór til bús sins í Holti, en ég hef komið fram með þá tilgátu að Holt hafi verið þar sem nú er Þórunúpur i Hvol- hreppi. Ef þessi tilgáta er rétt, þá kemur lika annað heimogsaman. Ef þarna hefur verið vaðá Þverá, lá leiðin um garð á Sámsstööum. Fiskivötn hin fornu hafa þornað upp En það er margt fleira i Njálu, sem hægt væri að spjalla um, þar sem ég held að sagan segi rétt frá. Þegar Flosi gerir ferð sina austan frá Svinafelli i Bergþórs- hvol, til Njálsbrennu, þá fer hann vestur i Kirkjubæ, sem vitanlega er Kirkjubæjarklaustur á Siðu. Þaðan f er hann upp á fjall og svo til Fiskivatna. Fræðimenn hafa talið, að þarna væri um mikla skekkju að ræða i sögunni, þvi enginn maður, sem færi vestur Mælifellssand legöi þann krók á leið sina að riða alla leið norður að Fiskivötnum. Ég held, aftur á móti, að þarna sé sagt alveg rétt frá. Fiskivötn hafa verið á þessari leið. Noröan við þá leið, sem hér er um að ræða, er fjall, sem heitir Meyjar- strútur, i daglegu tali alltaf kallaður Strútur. Sunnan undir honum er vatn, Brennivinskvisl kemur sunnan Ur Mýrdalsjökli og rennur norður undir StrUt, og þar austur með, og þarna hafa áreiðanlega verið vötn áður fyrr. Siöan kom suö-vestan storm- amir og aka sandinum af Mæli- fellssandi niður i dældina, þar sem vötnin voru. í öðru lagi kemur Brennivinskvisl að sunnan, eins og ég sagði áðan, og ber með sér mikinn aur norður i þennan sama slakka, sunnan undir StrUtnum. — Ég get líka sagt dæmi um það, hvern þátt Katla á i þviað fylla upp I lægðir á þessum slóðum. Arið 1917 byggðu Rangvellingar fjárrétt inn við Strút. Hún var mjög ramger, með axlarháum veggjum, svo að styggustu kindur gætu ekki auðveldlega hlaupið uppUr henni. En eftirKötlugosið 1918, \ar þessi rétt veggjafull, og má af þvifara nokkuð nærri um öskudyngjuna þarna i grenndinni. Þannig leggst allt á eittað þurrka upp þau vötn, sem þarna hafa verið. Sandfokið vestan af Mælifellssandi, Brenni- vinskvislin aö sunnan, með sinn framburð, og svo síðast en ekki sizt sjálf Katla. Hvar var Holtsvað? — ÞU átt kannski enn fleiri athugasemdir i pokahorninu um Njálu gömlu? — Já, maður er að gera það aö gamni sinu að béra ' fram ýmsar tilgátur um þessa sögu. Það hafa til dæmis verið uppi nokkrar deilur um það, hvar Holtsvað hafi verið, en eins og þeir muna, sem eru kunnugir Njálu, þá safnar Kári öllu liðinu saman við Holtsvað til þess að leita Flosa og manna hans strax eftir Njálsbrennu. Sagan segir lika, að Kári hafi riðið alla leið upp i Þjórsárdal, og það þykir með ólikindum sökum vega- lengdarinnar, en ég held að það hafi ekki verið eins mikið þrek- virki og nUtimamenn ætla. Ég held, að á þessum timum hafi verið vað á Þjórsá beint suður af Þjórsárdalnum, eða upp frá Lambhaga I Skarfanesi i Lands- sveit. Þar hafa sýnilega legið miklar götur að ánni fyrr á timum. Með þvi að riða upp Land, er einnig komið beint i Þjórsár- dal. En það var þetta með Holtsvað. Það hafa verið uppi raddir um það, að þetta vað hafi verið á Þjórsá, liklega helzt viö Þrándar- holt eða þar nálægt. Þetta held ég að áé fjarstæða. Við getum rétt Imyndað okkur, hvort við, ef við værum að safna liði til þess að veita eftirför mönnum, sem við vissum að væru á austurleið frá Bergþórshvoli i Landeyjum, — hvort okkur dytti I hug að byrja á þvi að fara fyrst með allan flokkinn alla leiðvestur að Þjórsá. Þetta er svo gersamlega Ur leið, að sU skýring kemur alls ekki til greina, að Holtsvað sem Njála talar um, sé á Þjórsá. Enn aðrir hafa haldið þvi fram, að Holtsvað hafi verið á Rangá, jafnvelhjá Hestaþingshól eða þar nálægt. Ég held, að það sé ekki heldur rétt. Mér hefur dottið i hug, að Holtsvað hafi verið á Þverá hjá Dufþaksholti. 1 sumum gömlum heimildum er þessi bær kallaður Holt. Sjálfsagt hefur áin verið nokkuð djúp þarna.en lygn, og þar hefur verið vað á henni. Þessi staður hefur öll skilyrði til þess, að þar hafi verið gott að safna saman liði. Þarna hefur verið nógur hagi, þetta er mið- svæðis, — og nú skulum við rifja upp orð sögunnar sjálfrar. Þegar þeir eru búnir að safna saman liðinu, segir Njála, að sumir hafi riðið austur til Selja- landsmúla, aði[-ir upp til Fljóts- hliðar.Taktu eftir þessu orða- lagi: UPP tU Fljótshliöar. Enn aðrir eru sagðir hafa farið hið efra um Þrihyrningshálsa. Þannig kemur allt heim og saman. Þeir eru við Þverá, neðan undir Fljótshliðinnifogþessvegna fara sumir upp til Fljótshliðar), en þeir eru ekki Ut við Rangá, og þvi siður alla leið vestur við Þjórsá. — Þú ert þá þeirrar skoðunar, eins og ýmsir fleiri, aö Njála sé I mjög veigamiklum atriöum sann- söguleg? — Já, ég held, að rótin að bókinni, það er að segja sjálfir atburðirnir, séu að mörgu leyti sannsögulegir, þótt samtölum og sjálfsagt ýmsu fleira sé aukið inn i af höfundinum. Sumir telja, að margt i ætt- færslu fyrri tiðar manna hljóti að vera rangt, af þvi að þeir hafi ekki, getað munað þetta og vitað með svona mikilli nákvæmni. Þetta hygg ég að sé misskiln- ingur. í kaþólskum siö var fólki bannaö að ganga i hjónaband, ef skyldleiki var i þriðja eða fjórða lið. Af þessum ástæðum varð mönnum mjög mikil nauðsyn að kunna skil á ætt sinni. Mönnum varðþettabæðinauösynog iþrótt. Mörgum hefur orðið jiað metnaðarmál að kunna sögur um forfeður sina — vita eitthvað um þá — og þannig varðveittist hvort tveggja, ættfrasðin og sögurnar. Hellarnir i Rangárþingi voru mannabústaðir — NU erum við hér, Oddgeir, ekki aöeins á söguslóðum Njálu, heldur eru hér f sýslunni margir hellar, sem gætu hæglega hafa verið mannabdstaöir. — Þaðer kapituli Ut af fyrir sig að ræða um manngerða hella i Rangárþingi. Ég sagði „mann- gerða” vegna þess, að það er alveg öruggtmál, að þessir hellar eru geröir af manna höndum. Svona hellar, — éða mjög likir — eru til á Irlandi. NU er það vitaö, — eða Landnáma segir þaö að minnsta kosti, — að hér haf i verið irskir menn, þegar Norðmenn 1 komu hingað, enda hefur þá án efa verið hér talsvert mikil byggð. í Holtasveit i Rangár- vallasýslu eru svo margir hellar, að þeir mega heita heilt hverfi. Og landnáma segir einmitt frá mörgum Vestmönnum, sem námu land i Holtasveit. Þetta bendir eindregið til þess, að þeir hafi sótzt eftir þvi að nema þar land, sem þeir vissu, að Papar voru fyrir. En það er alveg öruggt, að þessir hellar eru manngerðir, og eftirtektarvert, að þeireru langflestirviölæki eða ár, — með öðrum orðum við vatnsból. Og mjög margir þeirra, áreiðanlega mikill meirihluti, snýr dyrum i sólarátt, á mót.i — Þetta hafa verið þolanlegir mannabUstaöir? . ' — Þeir hafa að mörgu leyti verið góð hús. Stórviðri hafa ekki mætt á hellunum, þeir hafa ekki þurft viöhald eins og hús meö torfveggjum og þaki, og enn fremur hefur án efa verið tiltölu- lega auðvelt að leynast I hell- unum, þegar þess þurfti við. Hér hefur verið skógur, eins og mýr- arnar okkar sanna bezt, þvi ekki þarf að grafa nema svo sem sjötiu sentimetra niöur i mýrarnar hérna til þess að I ljós komi miklar skógarleifar. Þannig er þetta alls staðar hér i Fljótshlið, og áreiðanlega miklu vlðar. — Þessi skógur hefur tvimælalaust verið meira en nógu mikill til þess að leyna hellisdyrum, ef menn vildu reyna að búa þannig um hnútana, að litið bæri á bústaðnum. Það er oft verið að rengja Njálu, þegar hún segirfrá þvi, að menn hafi riðið upp með Rangá og á bakvið Þrihyrning. Hvers vegna riða þeir ekki hið neðra, um Fljótshlið eða neðan undir henni? Skýringin er einföld: Hér hið neðra hefur verið ógreiðfært og illt umferðar vegna bleytukila ogskógarkjarrs. — Það er ekkert ókunnugur maður i Rangárþingi, sem heldur um fjöðurstafinn, þegar verið er að skrifa Njálu. En við skulum halda áfram að tala um hellana. A ÞórunUpi, um það bii tuttugu minútna gang frá bænum er hellir, sem ÞUrunUpshellir heitir, nokkuð langur, og ákaflega fal- lega gerð bogahvelfing i mó- bergið. En út úr austurvegg eru dyr, alveg ferkantaðar, sem liggja inn i annan helli, afhelli, sem er nokkurn veginn fer- kantaðurog með opi uppúr. Fyrir mörgum árum var gerður kál- garður fram af Þórunúpshelli i bratta brekku. Þegar hann hafði verið pældur í nokkur ár og moldin fallið viö pælingu undan brekkunni, kom i ljós mikil aska. Hún sannar búsetu I þessum helli. Þórunúpshellir er ekki náttúru- smið. Aftur er hér annar hellir i Fljótshlið, með stærstu hellum á Suðurlandi, og hann er vafalaust gerður af náttúrunni. Það er hell- irinn á NUpi. 1 honum eru rúnir, og þar hafa verið geymdir gripir, þvi að viða eru berghöld höggvin I veggina til þess að hægt væri aö binda gripina. Þessi hellir er sjálfsagt að nokkru leyti myndaður af sjó, enda hefur sjór náð hingað upp i Fljótshlið i fyrndinni. Vestan við Núp, i gili á milli Uppsala og Núps, er greinilegur malar- kambur. Einhvern tima hefur verið fjörður inn á milli Eyja- fjalla og Fljótshiiðar, alla leið inn að Þórsmörk. Hann er ekki einn um það ... — Viö gætum vist haidiö áfram aö spjalla I allan dag, en þessi dagur liöur eins og aörir dagar, og mörgum verkefnum er aö sinna. Þú tókst svo til oröa miklu fyrr i þessu rabbi okkar, Oddgeir, aö hér i Fljótshliö næöu túnin saman á milli bæjanna, eöa svo að segja. Þetta finnst mér benda til þess, að fólk uni sér vel hérna I sveitinni. — Já, ég held að það sé ekki of- sagt, að túnin hérna i sveitinni nái saman, svo að segja alla sveitina á enda, þótt aðeins séu til eyður, einkanlega á tveimur innstu bæjunum. Hér er veðursæld, hér er grösugt og hlýlegt, og fólk virðist una sér vel hér. Viða á bæjum hefur sama fólkið setið i marga áratugi, og jafnvel mann fram af manni, öldum saman. A einni, heldur litilli jörð hérna i sveitinni, hefur sama ættin setiö i sjö ættliöi samfellt. Og ég skal nefna aðra jörö, Eyvindarmúla. Það er mjög góð bújörð og falleg. Sama ættin hefur haft umráö þessarar jarðar og setið hana siðan ögmundur biskup Pálsson seldi hana Hólmfriði riku Erlendsdóttur I Stóradal undir Eyjafjöllum hinn ellefta dag nóvembermánaðar árið 1523. Engin önnur jörð i Fljótshlið hefur verið svo lengi i eigu og umsjá sömu ættarinnar. Hún er þvi sannarlega ættaróðal. Gunnar á Hllðarenda er ekki einn um þaö að þykja Hliöin fögur. —'VS Tfmamynd Gunnar. r Hlíðin iðjónsson, bónda í Ljótshlíð 9 5

x

Tíminn

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Tíminn
https://timarit.is/publication/50

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.