Tíminn - 20.08.1978, Síða 7

Sunnudagur 20. ágúst 1978
7
menn og malefni
Áratugur frá
ágústfrostinu i Prag
NUer áratugur liöinn siöan her-
deildir Varsjárbandalagsins
réöust skyndilega inn I
Tékkóslóvakiu og kæföu þar
merkilega lýöræöistilraun I fæö-
ingu. Aö áratug liönum er þaö
óskemmtileg upprifjun aö minn-
ast þeirra umræöna sem átt höföu
sér staö fyrr um sumariö 1968 um
þaö hvort Rússar mynduráöast á
Tékka og Slóvaka meö leppum
sinum eöa ekki.
Og þaöer ekki siöur óskemmti-
leg upprif jun ml aö áratug liönum
aöminnast þeirra óskaplegu von-
brigöa sem innrásin varö öllum
þeim sem fylgst höföu af athygli
og aödáun meöþvi sem Tékkar og
Slóvakar höföu tekiö sér fyrir
hendur.
Tékkar og Slóvakar höföu ásett
sér aöhrinda i framkvæmd þeirri
þjóöfélags- og stjórnskipan sem
þeir sjálfir nefndu „sósialisma
meö manneskjulegu andliti”. Og
meöan á tilraun þeirra stóö varö
þetta aö eins konar herópi sem
hljómaöi um alla Evrópu, ekki
aöeins austanveröa heldur haföi
þaö og mjög mikil áhrif á vest-
rænum rikjum.
I sem skemmstu máli má segja
aö hin nýja forysta
Tékkóslóvakiska kommUnista-
flokksins undir leiösögn þeirra
Dubceks, Smrkofskis,Ota Siksog
fleiri, hafi ætlaö sér aö koma á
lýöræöi og mannréttindum, vald-
dreifingu og andlegu frelsi innan
ramma kommUnismans.
Um þessa tilraun snerust allar
umræöurnar um
Tékkóslóvakisku stefnuna
„Prag-voriö” eins og þaö var
nefnt. Og vegna þessarar draum-
sýnar uröu vonbrigiSn svo sár
þegar ofbeldi var beitt til aö
frysta þennan vorgróöur til bana.
Bjartsýnin
Eftir þessa atburöi stendur þaö
óhaggaö aö engin tilraun hefur
tekist, eöa fengiö tækifæri til
þrautar, til þess aö breyta
ómannúölegum kommúnisma i
manneskiulegt lýöréttindasam-
félag. Menn eru eftir sem áöur
sammála um aö slikt samfélag sé
gerólikt nUverandi þjóöfélögum
og stjórnskipan i Austur-Evrópu,
og um þaö atriöi var ekki deilt.
Þaöláalvegfyrir aö forystumenn
Tékka og Slóvaka hugöu á mjög
gertækar samfélagsbreytingar i
landi si'nu.
Þeir héldu þvi hins vegar fram
og þaö var sérstaöa þeirra, aö
annars vegarværi þetta unnt meö
friösamlegum hætti innan sam-
félagsins eftir aö fylgjendur
slikra umböta heföu náö tökum á
öllum æöstu stjórnarstofnunum
rikisins og hins vegar var þaö trú
þeirra aö „bandamennirnir” i
Varsjárbandalaginu myndu láta
þjóöina i' friöi.
Fyrra atriöiö er enn ósannaö
mál. Ekki haföi komiö til þess aö
reynt yröi til þrautar á andstööu
ýmissavaldaaöila i stjórnkerfi og
atvinnulifi landsins. Þaö er þó
vitaö og hefur komiö fram siöar,
aö ýmsir slikir aöilar áttu þátt i
aö byggja af nýju upp
kommúniskt valdakerfi eftir aö
Rússar og leppar þeirra höföu
lagt landiö undir sig.
Siöara atriöiö reyndist hins
vegar ógrunduö bjartsýni. Var-
sjárbandalagiö kastaöi hanskan-
um og afhjúpaði raunverulegt
eöli sitt og „Brésnéffkenning-
unni” svo nefndu um algert for-
ræöi og geöþótta valdhafa Ráö-
stjórnarrikjanna hefur ekki veriö
hafnaö eða breytt siðan i þeim
herbúöum.
Það hefur ekki breytst
Það er athyglisvert nú, að ára-
tug liönum, að minnast þess, aö
voriö 1968 voru þeir fjölmargir
sem trúöu þvi og staöhæföu aö
Varsjárbandalagið heföi breytst
og Ráöstjórnarrikin heföu einnig
breytt afstöðu sinni til nágranna-
landanna. Menn bentu á það aö
tólf ár voru liöin frá innrásinni i
Ungverjaland og sumir vissu aö
rikisstjórn Janosar Kadars haföi
hafist handa um ýmsar úrbætur
þótt hægt færi. Menn minntu á
þaö aö langt var liöiö á heilan
áratug siöan Ráöstjórnarrikin
sýndu tennurnar vegna Kúbu,
enda þótt vonarglýjan væri
reyndar horfin af flestum I ljósi
hins raunverulega eölis
Kastró-stjórnarinnar.
En ekki si'st vegna hugrenninga
af þessutagi varö innrás Varsjár-
bandalagsins óskapleg vonbrigöi,
hörmulegur afturkippur 1 stjórn-
málum Evrópu. Þaö var eins og
fólk væri rekiö upp af værum
draumablundi meö iskaldri
vatnsgusu og vandarhöggum.
Aö áratug liönum hefur margt
breytst. En hiö raunverulega eöli
kommúnismans hefur ekki
breytst, og stefna Varsjárbanda-
lagsinshefur ekki breytst heldur.
Sannleikurinn er sá aö þessi
stefna getur ekki breytst nema af
þvi leiöi verulega hættu fyrir ráö-
andi stétt i Austur-Evrópu.
Valdastétt kommúnista styöst viö
ruddalegt ofbeldi, og án þess
hrynur hún úr forréttindasessi
sinum.
skyni aö gera lftiö úr þessu
„borgaralega” lýöræöi aö það
felist aöeins og einvöröungu i þvl
aö fólki sé gefiö tækifæri til aö
greiða atkvæöi i kosningum á
nokkurra ára bili. Þegar sósial-
istar fjalla um þetta efni gera
þeir mikiö aö þvi aö úthúöa
„borgaralegu” lýöræöi fyrir þá
sök hve takmarkaö þaö sé og
ófullkomiö af þessari ástæöu, svo
sem lesa mátti nýlega I Þjóö-
viljanum.
Nú er þaö aö visu rétt, aö hiö
„borgaralega” lýöræöi getur
veriö meö ýmsu móti. Þaö getur
veriö beint lýöræöi, eins og
tiökast i Sviss og viöa i Banda-
rikjunum og reyndar viöar. Og
þaö getur veriö fulltrúalýöræöi
eins og t.d. tsiendingar tiöka. A
sama hátt getur þaö veriö ýmist
þröngt eöa viötækt. Sennilega
verðuraö telja lýöræöiö á Islandi
aö þvi leyti þröngt aö hér kýs
fólkiöframboöslista en hefur ekki
aöstööutil aöbreyta röö manna á
listanum. Eins og fram hefur
komið i umræöum og blaöaskrif-
um um stjórnarskrármáliö eru
lega” lýöræöi ráö fyrir þvi aö i
samfélaginu starfi almannasam-
tök sem standa vörö um hina
margvislegu hagsmuni stétta og
hópa. Málum þessara samtaka
veröur ekki stjórnaö i einu eöa
öllu meö stjórnvaldsákvörðun
nema viö neyöarástand. 1 fjóröa
lagi á svipaö viö um atvinnu-
reksturinn og fyrirtækin I samfé-
laginu.
1 fimmta lagi er þaö eitt megin-
einkenni hins „borgaralega” lýö-
ræöis, aö þau mál sem ekki veröa
útkljáö meö meirihluta atkvæöa
eins og mannréttindamálefni,
koma til kasta sjálfstæöra og
óháöra dómstóla sem ekki þurfa
aö hlita pólitiskum vilja heldur
lögunum einum.
Gifurlegur eðlismunur
Þaö má meö öörum oröum
segja aö hiö „borgaralega” lýö-
ræöi er mjög sveigjanlegt og þjált
eftir þvi hvaöa óskir koma fram
og hvaöa kröfur eru til þess
geröar á hverjum staö og tima.
Þaö gefur fólkinu raunverulega
pólitisk mannréttindi né hags-
munasamtök til aö verja sig.
Nú var þaö aö visu yfirlýst
stefna forystumanna Tékka og
Slóvaka fyrir áratug aö viöhalda
kommúnistiskri skipan. Margir
voruþeir, sem sögöu aö slikt gæti
ekki tekist ef lýöræöisleg skipan
og valddreifing ásamt mannrétt-
indum yröi ofan á i landinu. Þeir
voru margir sem sögöu aö slfkt
samfélag myndi eiga miklu
meira sameiginlegt meö vel-
feröarrikjunum á Noröurlöndum
heldur en Austur-Evrópurikjun-
um. Slfkt lýöræöisriki meö blönd-
uöuhagkerfi, samvinnurekstri og
atvinnulýöræöi, gæti aldrei
staöist I hópi kommúnistarikja.
Og þetta reyndist vera rétt, og
sannarlega reyndust forráöa-
menn Ráöstjórnarrikjanna sam-
dóma þessu áliti.
Inn á við og út á við
Nú, þegar menn minnast hinna
voðalegu vonbrigöa I ágúst 1968,
Ofbeldiö frysti vorgróöurinn til bana.
„Borgaralegt” lýðræði
Þegar um þessi mál er fjallaö
getur þaö veriö umhugsunarefni
aö gera sér grein fyrir þvi hvaö
það er á hinn bóginn sem fólk
nefiiir i daglegu tali „borgaralegt
lýðræði”. Að visu er varla hægt
að notast viö orðiö „borgara-
legur” þvi að það hefur alveg
glataö sinni eiginlegu merkingu
vegna ofnotkunar. Þannig talar
reynslulitiö fólk um „borgara-
legar” dyggöir, þegar einfaldlega
er talaö um venjulegar mannleg-
ar og siölegar dyggöir, sem ekk-
ert eiga i sjálfu sér skylt við
borgarastétt fremur en hvaða
stétt aðra. Þaö er talaö um
„borgaralegan” klæönað þegar
verið er að tala um klæöaburö
venjulegra þrifinna manna og
kvenna. Þaö er talað um
„borgaralegan” hugsunarhátt
þegar átter viö skipulega hugsun
i samræmi viö vestræna skyn-
semisarfleifö. Og mætti þannig
lengi telja.
Sumir halda þvi fram, I þvi
fyrir hendi márgvlslegar leiöir til
aö gera lýöræöiö viötækara á
þessu sviöi.
Meira um kosningar
einar
En hið „borgaralegaa lýðræði
er I raun og veru meira en
kosningar einar saman hvort sem
um er að ræða kosningu fulltrúa
eða beina ákvöröun fólksins um
málefni. Hið „borgaralega” lýö-
ræði felur einnig I sér valddreif-
ingu. 1 „borgaralegu” lýöræöis-
riki er það viöurkennt aö með lýö-
ræðislegri atkvæöagreiðslu
verður ekki skorið úr um alla
hluti. 1 fyrsta lagi eru mannrétt-
indi einstaklings ekki háö meiri-
hlutaákvörðun i atkvæöagreiöslu
eftir aö búiö er aö samþykkja al-
menn ákvæði um mannréttindi
yfirleitt. í öðru lagi er viöurkennt
aö t.d. ákvöröun i einu sveitar-
félagi geti ekki jafngilt stjórn-
valdi i öðru sveitarfélagi.
1 þriöja lagi og þaö skiptir ekki
siöur máli, gerir hiö „borgara-
valkosti, bæöi inn á viö og einnig
út á viö. Og þaö gerir ekki kröfu
til alræöis, heldur viöurkennir
rétt hinna ýmsu sviða, þátta og
aöila 1 samfélaginu.
Hið „borgaralega” lýöræöi
gengur meira að segja svo langt
að þaö viöurkennir rétt ein-
staklingsins tilþess aö afneita þvi
jafnt i oröi sem verki. Þaö gerir
ekki tilraun til þess aö ryöjast inn
á þaö sviö sem tilheyrir ein-
staklingnum eöa fjölskyldu hans.
Til slikra afskipta þarf neyðar-
ástand i einhverri mynd, t.d.
samkvæmt skilgreiningu refsi-
réttarins.
Þaöerauðvitaöalveg ljóst hver
gffurlegur eölismunur er á þessu
„borgaralega” lýöræöi og þvi
„alþýöulýöræöi” sem viöa er
ástundaö öllum raunverulegum
mannréttindum og lýöréttindum
til ósóma. „Alþýöulýöræöiö” er
ekkert annaö en alræöi flokksfor-
ystunnar á kostnaö almennings
sem hefur hvorki fábrotnustu
er eölilegt að samanburöunnn á
þjóöfélagi og stjórnskipan vest:
rænna rikja annars vegar, þótt
þar séu mörg og margvisleg frá-
vik og „alþýðulýöveldanna” og
Ráöstjórnarrikjanna hins vegar
komi upp i hugann.
Sömuleiöis er þaö eölilegt að
menn á þessum timamótum hug-
leiði hvernig þetta „borgaralega”
lýöræöi veröur best treyst og
tryggt inná viðmeö stjórnarvöld-
um sem vita hvaö þau vilja og
gegna skyldum sinum viö þjóö-
ina. Þetta umhugsunarefni leitar
vafalitiö á marga Islendinga um
þessar mundir og þá ekki siöur
hitt hvernig stjórnleysi getur
brotiö lýöræöiö til grunna.
Loks munu margir hugleiöa til-
efni atburöanna i Tékkóslóvakiu
fyrir 10 árum, hvernig þetta
„borgaralega” lýöræði veröur
best tryggt og varið út á við meö
samstarfi lýöræöisþjóöanna enda
þótt menn geti greint á um þaö
meö hverjum aöferöum slikt
veröi gert á farsælastan hátt.
JS