Fréttablaðið - 30.07.2007, Blaðsíða 18

greinar@frettabladid.is
Hver sá sem hefur áhuga á friðarumleitunum, viðleitni til
að draga úr fátækt og framtíð
Afríku ætti að lesa nýju skýrsluna
frá Umhverfisstofnun Sameinuðu
þjóðanna (UNEP), sem nefnist
Sudan: Post-Conflict Environ-
mental Assessment (Súdan:
Umhverfismat að loknum stríðsá-
tökum). Þetta hljómar kannski eins
og tæknileg skýrsla um umhverfis-
mál í Súdan, en hún er líka
ljóslifandi rannsókn á því hvernig
náttúrulegt umhverfi, fátækt og
fólksfjölgun getur haft samverk-
andi áhrif og leitt af sér skelfilegar
hörmungar af manna völdum á
borð við ofbeldisverkin í Darfúr.
Mikil fátækt er ein af megin-
orsökum ofbeldis, og hefur
forspárgildi þar um. Meiri líkur
eru til þess að stríð brjótist út á
fátækustu stöðum heims, eins og
Darfúr, frekar en þar sem
ríkidæmi er meira. Þessi fullyrðing
er ekki bara byggð á almennri
skynsemi, heldur er hún studd
rannsóknum og tölfræðigreining-
um. UNEP orðar það svo: „Mjög
sterk tengsl eru á milli landeyð-
ingar, myndunar eyðimarka og
átakanna í Darfúr.“
Darfúr, fátækasti hluti mjög
fátæks lands, fellur vel undir þetta
ógnvænlega samhengi. Fólk hefur
lifibrauð sitt annars vegar af hálf-
gerðu hirðingjalífi með búfjárhaldi
í norðanverðu landinu og hins
vegar af sjálfsþurftarbúskap í
suðrinu. Langt er í hafnir og
alþjóðlega verslun, í héraðinu
skortir mikilvægustu grunnkerfi á
borð við vegi og rafmagn og
jarðvegurinn er afskaplega þurr.
Hann hefur þornað enn meira á
síðustu áratugum vegna þess að
úrkoma hefur orðið minni, sem
líklega stafar, í það minnsta að
hluta til, af breytingum sem orðið
hafa í andrúmsloftinu af manna-
völdum, einkum vegna orkunotkun-
ar í ríku löndunum.
Minnkandi úrkoma hefur beint
eða óbeint átt þátt í að valda
uppskerubrestum, útrás eyðimerk-
urinnar yfir gróðurlönd, æ meiri
vatnsskorti og minni bithögum
fyrir búfénaðinn, og gríðarlegri
skógareyðingu. Hröð mannfjölgun,
úr um það bil einni milljón árið
1920 í nálægt sjö milljónir í dag,
hefur með minnkandi lífsgæðum
gert það að verkum að allt þetta
kostar miklu fleiri mannslíf.
Afleiðingin hefur verið sú að æ
oftar kemur til átaka milli
hirðingja og bænda, og fólksflutn-
ingar hafa orðið frá norðri til
suðurs. Eftir að átökin höfðu
kraumað undir niðri árum saman
brutust árið 2003 út bardagar milli
þjóðernis- og pólitískra hópa, og
milli uppreisnarmanna í Darfúr og
ríkisstjórnar landsins, sem fyrir
sitt leyti hefur stutt grimmar
vígasveitir sem hafa fylgt hark-
alegri landeyðingarstefnu og
valdið bæði fólksflótta og fjöl-
mörgum dauðsföllum.
Þótt milliríkjaviðræður í Darfúr
hafi einkum beinst að friðargæslu
og mannúðarstarfi, þá er hvorki
hægt að ná fram friði né viðhalda
honum fyrr en tekist hefur verið á
við þann vanda sem undir býr, sem
er fátækt, hnignun umhverfisins,
erfiðari aðgangur að vatni og
langvarandi hungur. Að senda
hermenn á staðinn mun ekki friða
fólk sem er hungrað, fátækt og
örvæntingarfullt.
Bæði skýrslan frá UNEP og
reynslan frá öðrum stöðum í
Afríku gefa vísbendingar um
hvernig ýta megi undir efnahags-
þróun í Darfúr. Bæði fólk og
búfénaður þarf tryggan aðgang að
vatni. Á sumum svæðum er hægt
að bæta úr því með borholum sem
dæla vatni úr vatnsforða neðan-
jarðar. Á öðrum svæðum er hægt
að nota vatn úr ám eða árstíða-
bundnu afrennsli af yfirborði. Á
enn öðrum stöðum gæti þurft að
notast við vatnsleiðslur um langar
vegalengdir.
Með utanaðkomandi hjálp gæti
framleiðni búfénaðar í Darfúrhér-
aði aukist með betri búfjárrækt,
aukinni dýralæknishjálp, fóður-
söfnun og með fleiri ráðum. Þróa
mætti kjötiðnað þar sem hirðingjar
gætu margfaldað tekjur sínar með
því að selja heila skrokka og aðrar
kjötafurðir, unnar vörur á borð við
leður, og mjólkurafurðir. En
Darfúr þarf á aðstoð að halda við
flutninga og geymslu, öflun orku
og dýralækningar.
Einnig þarf að efla félagslega
þjónustu, meðal annars heilbrigðis-
þjónustu og sjúkdómaeftirlit,
menntun og lestrarkennslu fyrir
fullorðna. Lífsgæði gætu batnað
mikið og hratt með ódýrum
fjárfestingum sem beindust að
eftirliti með malaríu, skipulögðum
skólamáltíðum, nýtingu regnvatns til
drykkjar og með færanlegum
heilsugæslustöðvum. Dreifikerfi
fyrir farsíma gæti valdið byltingu í
samskiptamálum á hinu stóra
landsvæði Darfúrhéraðs, sem myndi
bæta verulega lífsafkomu fólks og
viðhalda fjölskyldutengslum.
Sjálfbærum friði er aðeins hægt
að ná fram með sjálfbærri þróun.
Til að draga úr hættunni á stríði
verðum við að hjálpa fátæku fólki
hvarvetna, ekki aðeins í Darfúr, að
uppfylla grunnþarfir sínar, vernda
náttúrulegt umhverfi sitt og taka
fyrstu skrefin á braut efna-
hagslegrar þróunar.
Höfundur er hagfræðiprófessor
©Project Syndicate
Hringdu í síma
ef blaðið berst ekki
Haft er eftir Gunnari Birgissyni bæjarstjó-ra í Kópavogi í nýlegri grein í Fréttablað-
inu að stóraukin atvinnustarfsemi á Kársnesi
sé „vistvæn“ þar sem „það [sé] stutt fyrir fólk
að fara í vinnuna“. Hann kýs að notfæra sér
eina þáttinn sem getur talist vistvænn til þess
að setja stimpilinn „vistvænt“ á allar bygg-
ingaframkvæmdir sem fyrirhugaðar eru á
Kársnesinu. Þetta gerir bæjarstjórinn til að
réttlæta stórkostlegt rask og eyðileggingu á einkenn-
um þessa svæðis, þar á meðal lífríki fjörunnar. Þetta
er ekkert annað en misnotkun á orðinu „vistvænt“.
Það er fögur fullyrðing að „bærinn vinni eftir Staðar-
dagskrá 21, sem miðar að því að gera sveitarfélög
vistvænni“. En spurningin er: Hvernig vinnur bærinn
eftir þeirri dagskrá?
Hvaðan hefur Gunnar framtíðarupplýsingarnar
um fjölda Kársnesbúa sem kemur til með að vinna á
svæðinu? Er ekki alveg eins líklegt að stórt hlutfall
aðkomufólks vinni hér í framtíðinni og auki þar með
enn á umferðarþunga?
Rétt er það, að til eru hús hér á Kársnesinu sem eru
í niðurníðslu og ósnyrtilega bletti má finna hér og þar
og einnig vannýtt húsnæði. Sjálfsagt er
að koma þessum þáttum í gott horf. En að
nota þessar staðreyndir til þess að rétt-
læta tvöföldun íbúatölu, byggingu hafnar
og stóraukna atvinnustarfsemi er fáran-
legt.
Hvernig á að breyta gatnakerfinu
þannig að það „annist“ 18.000 ökutæki,
þar á meðal risatrukka sem þarf til að
ferja varning til og frá höfninni? Með
fjölgun gatnaljósa? Hvað þýðir að „gatan
annist“? Hvað með fólkið sem býr við
götuna? Hvað er ætlast til að það þoli
mikla mengun frá hávaða og bílaútblæstri og stór-
aukna slysahættu? Hvað á fólkið að þola mikið rask
og umturnun á nánasta umhverfi sínu?
Það er til lítils að gera framtíðarskipulag fyrir íbú-
asvæði sem síðan er umturnað af vild af ráðamönnum
sem mistúlka hugtakið um þéttingu byggðar. Einmitt
núna er mikil ásókn í búsetu í grónum hverfum alls
staðar á höfuðborgarsvæðinu. Ástæðan er augljós:
Margir telja það verðmæt búsetugæði að vita að
hverju þeir ganga. Mikið rask og umturnun á nánasta
umhverfi er í mótsögn við nútíma skipulagsfræði
íbúðarbyggða sem taka fremur mið af gæðum en
magni.
Höfundur er íbúi við Kópavogsbraut.
„Vistvænn“ bæjarstjóri í Kópavogi
Enginn friður án þróunarÍ
slendingar hafa orð á sér fyrir að vera harðduglegir og ekki
að ástæðulausu. Almennt verklag er að vinda sér í verkin og
eyða ekki of miklum tíma í að velta upp hindrunum. Þetta
getur vissulega verið kostur og margar góðar hugmyndir
hafa orðið að veruleika einmitt vegna þessa viðhorfs.
Neikvæður fylgisfiskur dugnaðarins er að stundum tekur
hann á sig mynd algers agaleysis. Farið er í framkvæmdir,
litlar og stórar, án þess að afla tilskilinna leyfa, húsum er skellt
upp án byggingarleyfis, vegir lagðir án umhverfismats og svo
framvegis. Agaleysið getur líka tekið á sig þá mynd að menn
ákveða hvert þeir vilja fara á öflugum farartækjum sínum og
drífa sig svo þangað þrátt fyrir að utanvegaakstur sé með öllu
bannaður og viðkvæm náttúra skaðast þannig að það tekur ár
og jafnvel áratugi að hún bíði þess bætur.
Með því að hamra járnið nógu lengi geta menn náð sínu fram,
eða að minnsta kosti að hliðra til forsendum, breyta umræðunni.
Þrýstihópurinn sem sett hefur sér að markmiði að gerð verði
jarðgöng milli lands og Eyja er dæmi um þetta. Járnið er
hamrað og stjórnmálamönnum stillt upp við vegg þar til það
eru orðin svik við loforð að slá af jarðgöng sem aldrei hafa
verið í neinni samgönguáætlun á Íslandi og ekki finnst stafur
um í sáttmála ríkisstjórnar. Þetta hlýtur að kallast árangur þótt
enn þurfi að bíða eftir göngunum.
Varla líður sú vika í íslenskum fjölmiðlum að ekki verði aga-
leysið að fréttaefni. Í vikunni sem leið mátti sjá það til dæmis
í fréttum af utanvegaakstri og Múlavirkjun, auk frétta af Vest-
mannaeyjagöngunum.
Það liggur í augum uppi að framkvæmdir að umfangi
Múlavirkjunar ættu að fara í umhverfismat, þótt hér sé
vissulega smærri virkjun á ferðinni. Umhverfismat, skipulag
og öll formleg umgjörð af því tagi má sín þó lítils ef ekki er
framkvæmt í samræmi við þær áætlanir sem lagðar eru fyrir,
eins og raunin var með Múlavirkjun þar sem agaleysið virðist
hafa tekið völdin, enda sami einstaklingur báðum megin við
borðið.
Þórunn Sveinbjarnardóttir umhverfisráðherra hitti einmitt
naglann á höfuðið þegar hún benti á að í þessu máli hefði
umhverfismat í sjálfu sér engu breytt vegna þess að virkjunin
er ekki sú sama og lagt var upp með. Framkvæmdin varð önnur
en sú sem lögð var fyrir Skipulagsstofnun og hefði þá farið í
umhverfismat ef til þess hefði komið.
Agaleysið birtist sem sagt víðar en í skólastofum, biðröðum,
umferðinni og andstyggilegum ofbeldisverkum. Agaleysi er
blettur á íslenskri þjóðarsál. Á því verður að taka til þess að
þjóðin komist á næsta stig siðmenningar. Þetta þarf meðal
annars að gera með því að styrkja og skýra stjórnsýsluna, þar
á meðal eftirlit með framkvæmdum.
Gæta verður þess að brjóta ekki niður það frumkvæði og
dugnað sem Íslendingar hafa getið sér gott orð fyrir en kraft-
inn verður að beisla.
Dugnaðinn
verður að beisla