Fréttablaðið - 14.12.2007, Blaðsíða 76

40 14. desember 2007 FÖSTUDAGUR
UMRÆÐAN
Leikskólar Reykjavíkur
Sonur minn er í leikskóla í Reykjavík. Fyrir nokkru barst
gíróseðill og bréf frá foreldra-
félagi skólans, þar sem ætlast er
til þess að greiddar séu 5.000
krónur á ári til félagsins („annar-
gjald“ er kr. 2.500). Í bréfinu
kemur fram að féð sé til að borga
fyrir atburði sem foreldrafélagið
skipuleggur fyrir börnin á
skólatíma. Þannig er greitt fyrir komu
jólasveina, vorferðalag í sveit o.þ.h. Að
auki er tekið fram að þúsund krónur af
upphæðinni renni í sjóð sem skólinn getur
notað fyrir litlar uppákomur sem kunna
að koma upp í starfi skólans, eins og
„heimsókn á Árbæjarsafn“. Þetta kemur á
óvart af ástæðum sem snerta prinsipp
félagslega kerfisins, vegna þess
hve há upphæðin er og loks má
efa að þessi gjörningur styðjist
við lagalegan bókstaf.
Leikskólarnir eru hluti af
félagslegu kerfi borgarinnar og
því greiða allir borgarbúar til
þeirra með sköttum. Að auki
borga fjölskyldurnar sem nota
þá notendagjöld. Þessi gjöld eru
hugsuð á þann hátt að létt sé
undir með þeim sem minna hafa
handa á milli, og ákvörðuð af
borgaryfirvöldum. Manni kemur
því á óvart að hér bætist allt í einu við
upphæð sem ekki er gert ráð fyrir af
pólitískri forystu borgarinnar, og að
peningunum sé ætlað að greiða fyrir
starfsemi leikskólans.
En það er ekki bara prinsippið sem
vekur undrun, heldur einnig upphæðin
sjálf. Hluti þeirra sem nota leikskólana er
fátækt fólk – fólk sem ekki hefur mikið,
ef þá nokkuð, ráðstöfunarfé eftir þegar
búið er að borga reikningana (leikskóla-
gjöldin þeirra á meðal). Fyrir þetta fólk
eru fimm þúsund krónur umtalsverð
upphæð. Því eru settir tveir slæmir
kostir: Annaðhvort að greiða og neita sér
um eitthvað af því litla sem það þó veitir
sér, eða þá að greiða ekki. Þeir sem velja
síðari kostinn hafa þá tvo möguleika.
Annars vegar þann að aðrir foreldrar
borgi fyrir þjónustu sem börnin fá í
skólanum. Þetta reynist mörgum mannin-
um örðugt, því stolt fólks er óskert þó að
fjárráð kunni að vera lítil. Hinn kosturinn
er sá að taka börnin úr skólanum þá daga
sem uppákomur eru (börnin væru þá
„veik“ heima þegar hinir fara í sveita-
ferðina, svo dæmi sé tekið). Þetta getur
ekki síður verið erfitt ef ekki er hægt að
fá aðra pössun. Manni virðist ömurlegt að
láta fólk standa frammi fyrir þessum
kostum í leikskólum borgarinnar.
Loks virðist undarlegt ef til er laga-
legur grundvöllur fyrir þessari rukkun.
Getur bara eitthvert félag verið sett á
laggirnar í tengslum við skólastarf
borgarinnar og farið að rukka foreldra
barna í skólanum? Í raun og sann er
óeðlilegt að leikskólunum tengist starf-
semi sem er þannig að foreldrar þurfa að
greiða aukalega fyrir hana, ekki síst þar
sem hún fer fram á skólatíma. Það er ekki
eins og starfsemi skólans þurfi á þessum
aukapeningum að halda, eins og börnin
ráfi um í reiðileysi, því að starf í þeim
skóla sem börnin mín hafa sótt er mjög
gott. Það sama á áreiðanlega við flesta
leikskólana. Þeim mun meiri synd að
foreldrar skuli vera plagaðir árlega með
þessu peningaplokki.
Höfundur er doktor
í stjórnmálafræði.
Peningaplokk í leikskólum borgarinnar
UMRÆÐAN
Þróunarmál
Besti fyrrverandi for-seti Bandaríkjanna er
Jimmy Carter. Hann er á
níræðisaldri en ötull bar-
áttumaður fyrir bættum
hag fátækra í Afríku.
Fyrir meira en 20 árum
tók hann til við að útrýma
sjúkdómi sem hlýst af
lirfu orms sem tekur sér
bólfestu í holdi manna. Lirfan
þroskast inni í líkama fólks sem
drekkur eða baðar sig í óhollu
vatni. Ormurinn brýst að lokum út
fullvaxinn og stendur eins og
spaghettilengja úr fólki sem eng-
ist af kvölum. Áður þjáðust 3 millj-
ónir manna árlega af þessari bölv-
un, nú eru árleg tilfelli 12.000.
Með örlítið meiri stuðningi hefði
Carter og fjölmörgum öðrum sem
vinna gegn þessum ormi tekist að
útrýma honum með öllu.
Þetta dæmi og mörg önnur sýna
að talið um að þróunaraðstoð þýði
ekki neitt á sér aðra hlið: Mark-
tækan árangur sem bjargað hefur
lífi milljóna manna eða bætt
umtalsvert. Almennar bólusetn-
ingar á börnum hafa á liðnum ára-
tugum náð miklu víðar en áður og
tugir milljóna barna eru nú á lífi,
en hefðu ekki verið það án átaks
sem ráðist var í. Bólusetning við
helstu sjúkdómum sem kostar
innan við 2 þúsund krónur á barn.
Auðsköpun líka
Íbúar ríku landanna gleyma því
stundum sem þeir hafa fyrir aug-
unum: Flókið og gamalreynt kerfi
laga og réttar, fjár- og stjórnsýslu,
sem gerir þeim kleift að stunda
viðskipti, fá lán og færa fé milli
staða eftir öruggum samskipta-
netum. Það tók nokkrar aldir að
þróa þetta kerfi. Fátæku fólki
stendur ekki til boða sú úrvals-
þjónusta ríkisvaldsins, stjórnsýslu
og banka sem við höfum. Hernando
De Soto benti á hve mikil-
vægt væri fyrir öflugt
markaðskerfi að hafa
þróaða umgjörð. Hann
tók upp baráttu fyrir því
að „hið óformlega hag-
kerfi“ þar sem lang flest-
ir jarðarbúa stunda
vinnu og viðskipti, yrði
fært undir sams konar
regluverk og við njótum.
Annars væri ekki hægt
að innleysa og nýta þann
„leynda auð“ sem fátækt
fór býr víða yfir. Annar hugsuður,
nóbelsverðlaunahafinn Muhamm-
ad Yunus, tók upp smálánakerfi
fyrir fátækt fólk svo það fengi
möguleika á að þróa viðskipti.
Hugmyndin hjá báðum er sú sama:
Gera fátæku fólki kleift að vinna
fyrir sér eins og við hin gerum og
skapa auð.
Nýjar lausnir í velferð
Það er viðurkennt að víða er fólk
svo fátækt að það kemst ekki af án
aðstoðar. Í Mexíkó hófst velferðar-
þjónusta með því sniði að borga
fólki framfærslustyrk gegn því, til
dæmis, að tryggja að börnin fari í
skóla og fái reglulega bólusetn-
ingar. „Oportunidades“ hefur
breiðst víða út, og aðferðin jafnvel
tekin upp í fátækrahverfum New
York. Fólki er breytt úr „velferð-
arþegum“ í samábyrga borgara,
með samningi sem felur í sér
ávinning einstaklings og samfé-
lags. Aðferð sem innleidd var í
Tansaníu byggir á sömu hugmynd.
Þeir sem þurftu bráðnauðsnylega
að taka lyf vegna smitsjúkdóma
eins og berkla fengu „lyfjavin“ til
að fylgjast með; gengust þannig
undir félagslegan þrýsting til að
standa sig. Það kostar rúmlega 700
krónur að lækna berkla. Í Bangla-
desh fá fátækar fjölskyldur mat ef
börnin mæta reglulega í skóla.
Samskiptanet og
staðbundnar lausnir
Smátt er gott, það sem bætir lífs-
skilyrði fólksins á vettvangi og
snertir beint veruleika þess. Illa
gengur að nýta sólarorkuna í sól-
ríkustu löndum heims, en samt
tók sig til auðmaður og þróaði sól-
arknúið vasaljós. Á loftslagsráð-
stefnuna í Balí kom maður akandi
frá Sviss á sólarknúnum bíl. Hægt
er að nýta orku sólar mun betur
en gert er. Farsímar skapa gríðar-
lega möguleika í Afríku; nú þarf
ekki að leggja dýrar landlínur og
fátækt fólk getur keypt símtala-
inneign fyrir smáaura og opnað
sér leið að mörkuðum á svip-
stundu. 100 dollara fartölvan er
langt komin og verður einstakt
tækifæri fyrir Afríku í menntunar-
málum.
Nú hafa menn séð að hin risa-
vöxnu þróunarverkefni sem áður
var lögð áhersla á, eru ekki jafn
góð og ætlað var. Hagvöxtur
mælir ekki jöfn tækifæri. Margir
litlir sveitavegir sem tengja
dreifðar byggðir smábænda eru
miklu arðsamari en hraðbrautir.
Hraðbrautir eru fyrir fáa; í lönd-
um þar sem stór hluti þjóða býr
við sjálfsþurftabúskap skiptir
meiru að greiða samgöngur og
glæða viðskipti þar sem fjöldinn
er. Malaví neitaði að fara að
ráðum Alþjóðabankans sem vildi
hætta niðurgreiðslum á áburði til
smábænda. Uppskeran í ár er
meiri en nokkru sinni fyrr, að
hluta vegna þess að farin var leið-
in sem bændur þurftu, með niður-
greiddum áburði. Það hefur sjálf-
sagt farið framhjá mörgum, en
Eþíópía tvöfaldaði matvælafram-
leiðslu sína síðasta áratug. Stóru
kerfislausnirnar sem áður áttu að
bjarga öllu með pennastriki og
pólitískum lausnarorðum duga
ekki; það sem dugar er að leysa
málin á vettvangi á forsendum
fólksins sjálfs. Meira efni um
þessi mál er á vef mínum, www.
stefanjon.is.
Höfundur starfar fyrir Þróunar-
samvinnustofnun í Namibíu.
Þróun sem virkar
JÓHANN M.
HAUKSSON
STEFÁN JÓN
HAFSTEIN
UMRÆÐAN
Trúmál
Menntamálaráðherra á hrós skilið vegna
fyrirhugaðra breytinga á
námsskrá. Þar á að taka
út óljóst og umdeilt
„kristilegt siðgæði“ og
setja í staðinn upptaln-
ingu á almennum siðferðis-
gildum. Það er gott, enda
á skólinn ekki að vera
vettvangur trúboðs.
Þjóðkirkjunni finnst kristna trú
vanta, og hefur því risið upp á aftur-
lappirnar. Talsmenn hennar hafa
farið mikinn, með ódrengilegum
málflutningi sem er þeim ekki til
sóma. Þetta hefur að miklu leyti
beinst gegn Siðmennt, sem hefur
árum saman barist gegn trúboði og
trúarlegri starfsemi í opinberum
skólum. Þótt kirkjunnar menn viti
betur, hafa þeir kosið að veifa því
ranga tré að Siðmennt sé á móti
litlu jólum og fræðslu um trúar-
brögð. Það er leiður siður að gera
fólki upp skrípamynd af málstað
þess. Eins og við mátti búast, hefur
þessu verið svarað rækilega, og ég
ætla ekki að endurtaka þær leið-
réttingar hér. Hins vegar vil ég tjá
undrun mína yfir þeirri kokhreysti
biskups að kalla Siðmennt
„hatrömm samtök“ – sem hann
hefur ítrekað að sé skoðun hans, og
að trúleysingjar hafi gert „harða
atlögu“ að Þjóðkirkjunni. Þessi orð
hitta hann sjálfan nefnilega fyrir.
Karl Sigurbjörnsson hefur sent
okkur trúleysingjum ófáar sneið-
arnar á undanförnum árum. Til
dæmis hefur hann líkt okkur við
siðleysingja og sagt lífsviðhorf
okkar „mannskemmandi og sálar-
deyðandi“ og að þau „ógni mann-
legu samfélagi“. Mér er spurn, hver
er það sem er hatrammur? Hvernig
hefði það hljómað ef hann
hefði sagt þetta um ein-
hverja aðra, til dæmis gyð-
inga? Trúleysingjar eru
líka fólk, og okkur getur
sárnað undan svona rætni.
Það er holur hljómur í tali
um virðingu og umburðar-
lyndi, þegar biskup lætur
svona dembur ganga yfir
þá sem aðhyllast önnur
lífsviðhorf. Er ekki hægt
að lyfta þessari umræðu á
hærra plan?
Trú er einkamál og hana á ekki að
innræta í opinberum skólum. Kirkj-
an á hundruð húsa um allt land þar
sem hún getur boðað sína trú óáreitt
fyrir börnum og fullorðnum. Í skól-
anum á hins vegar að fræða um
kristna trú, en ekki boða hana. Trú-
boð í opinberum skólum brýtur
gegn trúfrelsi. Trúfrelsi er mann-
réttindi, og þau eru einstaklings-
bundin en ekki einhver vinsælda-
kosning. Þar að auki er að minnsta
kosti fimmtungur þjóðarinnar trú-
laus, enn fleiri áhugalitlir um trú
og afgangurinn að miklu leyti
blendinn í trúnni og aðhyllist algyð-
istrú, andatrú o.fl. sem seint telst
kristilegt. Af einhverjum ástæðum
virðist Þjóðkirkjan óttast okkur
sem stöndum við jarðbundin og
guðlaus viðhorf okkar. En við bítum
ekki. Það eina sem við förum fram
á er að tekið sé tillit til okkar.
Að þessu sögðu má ég samt til
með að þakka Karli og félögum
fyrir að beina athyglinni að trúboði
í skólum og málstað og mannrétt-
indabaráttu Siðmenntar. Trúleys-
ingjar hafa fundið mikinn meðbyr í
samfélaginu undanfarna daga þótt
sterkar raddir hafi hamast gegn
okkur, svo við erum full af bjart-
sýni og liðsandinn góður.
Höfundur er sagnfræðingur og
trúleysingi.
Trúleysingjar
eru líka fólk
VÉSTEINN
VALGARÐSSON
Litbrigði galdranna
- Terry Pratchett -
,,Einn fyndnasti og besti
rithöfundur Bretlands”
The Independent