Fréttablaðið - 11.10.2008, Side 12

12 11. október 2008 LAUGARDAGUR
greinar@frettabladid.is
FRÁ DEGI TIL DAGS
FRÉTTABLAÐIÐ Skaftahlíð 24, 105 Reykjavík SÍMI: 512 5000, ritstjorn@frettabladid.is FRÉTTASTJÓRAR: Arndís Þorgeirsdóttir arndis@frettabladid.is, Kristján Hjálmarsson, kristjan@frettabladid.is Trausti Hafliðason trausti@frettabladid.is og Höskuldur Daði Magnússon (dægurmál) hdm@frettabladid.is
MENNING: Páll Baldvin Baldvinsson fulltrúi ritstjóra pbb@frettabladid.is VIÐSKIPTARITSTJÓRAR: Björn Ingi Hrafnsson bih@markadurinn.is og Óli Kr. Ármannsson olikr@markadurinn.is HELGAREFNI: Anna Margrét Björnsson amb@frettabladid.is og Sigríður Björg Tómasdóttir sigridur@frettabladid.is
ALLT OG SÉRBLÖÐ: Emilía Örlygsdóttir emilia@frettabladid.is og Roald Eyvindsson roald@frettabladid.is ÍÞRÓTTIR: Henry Birgir Gunnarsson henry@frettabladid.is LJÓSMYNDIR: Pjetur Sigurðsson pjetur@frettabladid.is FRAMLEIÐSLUSTJÓRI: Kolbrún Ingibergsdóttir kolbrun@frettabladid.is
ÚTGÁFUFÉLAG: 365
RITSTJÓRAR: Jón Kaldal jk@frettabladid.is og Þorsteinn Pálsson thorsteinn@frettabladid.is AÐSTOÐARRITSTJÓRI:
Steinunn Stefánsdóttir steinunn@frettabladid.is. Fréttablaðið kemur út í 103.000 eintökum og er dreift ókeypis á heimili
á höfuðborgarsvæðinu og Akureyri. Einnig er hægt að fá blaðið í völdum verslunum á landsbyggðinni. Fréttablaðið áskilur
sér rétt til að birta allt efni blaðsins í stafrænu formi og í gagnabönkum án endurgjalds. Issn 1670-3871
Víða um lönd velta menn því nú fyrir sér hvort fjármálakrepp-
an mikla sé frjálshyggjunni að
kenna. Málsmetandi menn segja
að gengið hafi verið of langt í að
draga úr ríkis-„afskiptum“ af fjár-
málamarkaðnum vestanhafs, hann
gerður of „frjáls“. Einstaka
„frjáls“-hyggjumaður maldar í
móinn og segir að vandinn stafi af
því að markaðurinn hafi ekki
verið nógu „frjáls“.
En mér er spurn: Hvers vegna
verður þessi djúpa og alvarlega
kreppa nú eftir þrjátíu ára
frjálshyggjuvæðingu víða um
lönd? Af hverju voru Vesturlönd
að heita kreppulaus á ríkis-
„afskipta“-árunum 1945-1980? Af
hverju urðu miklar og alvarlegar
kreppur á bandaríska fjármála-
markaðnum á árunum fyrir 1912,
þegar ríkið skipti sér nákvæmlega
ekkert af honum? Mikið hrun varð
á fjármálamarkaðnum ameríska
árið 1907 og kalla Kanar það „the
panic of 1907“.
Bankakreppan íslenska
Víkur nú sögunni austur og
norður á bóginn, að íslensku
bankakreppunni sem nú ógnar
framtíð þjóðarinnar. Það þótt
íslenski markaðurinn sé nú
„frjálsari“ en nokkru sinni fyrr.
Ekki fór fyrir kreppum á ríkis-
„afskipta“-árunum, ekki einu
sinni á hinum vondu haftaárum.
Við má bæta að ég tel frjáls-
hyggju-mennskuna eiga mikla
sök á kreppunni, Ísland er
kannski ekki yfirgengilega mark-
aðsvætt en allt of margir
Íslendingar eru „frjálshyggnir“
um of. Margir af markaðsger-
endunum íslensku hafa verið
heilaþvegnir af frjálshyggju í
viðskiptaháskólum, jafnt
hérlendum sem erlendum.
Kaupsýslumenn þessir virðast
hafa trúað í blindni þeim boðskap
frjálshygguhagfræðinnar að
fyrirtæki yrðu stöðugt að reyna
að þenjast út annars væri voðinn
vís. „Vogun(arsjóðir) vinna en
tapa ekki“ hefði getað verið
þeirra kjörorð. Milton Friedman
sagði að einungis þau fyrirtæki
sem stefndu að hámarksgróða og
gæfu ekkert eftir myndu lifa af í
samkeppninni, þess utan væri
þessi sókn í hámarksgróða öllum
til góðs, „græðgi er góð“. En
hagfræðingurinn John Kay segir
annað í bók sinni The Truth about
Markets. Hann vitnar í rannsókn-
ir á fyrirtækjum sem sýni að
farsælustu fyrirtækin séu ekki
ofurgráðug. Hann segir að sú
óheillaþróun sem varð þegar
forstjórar vestra fóru að semja
um ofurlaun og allra handa
fríðindi hafi orðið til þess að þeir
hafi tekið mikið fé út úr fyrir-
tækjum sem þeir unnu hjá. Þetta
sé ein ástæða fjármálakreppunn-
ar á níunda tugnum og aðal á-
stæðan fyrir hruni Enrons.
Þessir menn fóru eftir for-
skriftum Friedmans um að öllum
sé fyrir bestu að einstaklingar á
markaði hegði sér í samræmi við
upplýsta eigingirni. Þessi
„business“-skóla-mennska
gegnsýrir íslenska „busi$$ness“-
menn nema hvað eigingirnin vill
verða með óupplýstara móti.
Mörg markaðskerfi!
Hvernig ber Íslendingum að
bregðast við kreppunni? Væri
ekki ráð að þeir drægu aðeins úr
markaðsdýrkun sinni? Væri ekki
ráð að íslenskir kaupsýslumenn
hættu að fara eftir forskriftum,
ættuðum frá Milton Friedman?
Væri ekki ráð að Íslendingar
reyndu að finna gerð markaðs-
kerfis sem hæfir íslenskum
aðstæðum í stað þess að stæla
Ameríkumenn?
Fræðimenn á borð við áður-
nefndan John Kay og heimspek-
inginn John Gray segja það hina
mestu firru að aðeins ein gerð
markaðskerfis virki. Hið
árangursríka markaðskerfi
Suður-Kóreu sé allt öðruvísi en
hið ameríska og vel aðlagað
kóreskum aðstæðum. Finnska
útgáfan hæfir Finnum vel og svo
framvegis.
Steingrímur Hermannsson
hafði bæði á réttu og röngu að
standa þegar hann sagði að önnur
efnahagslögmál giltu á Íslandi en
annars staðar. Hið rétta er að það
eru ekki til nein efnahagsslög-
mál, aðeins þumalfingursreglur
sem hæfa misvel á mismunandi
stöðum á mismunandi tímum.
Höfundur er prófessor í heimspeki
við Háskólann í Lillehammer.
STEFÁN SNÆVARR
Í DAG |
Kreppan, frjálshyggj-
an og framtíðin
Kreppan í Vesturheimi
UMRÆÐAN
Stefán Ólafsson skrifar um
fjármálakreppuna
Þegar hamfarir ganga yfir er mikilvægt að skilja þá möguleika sem eru fyrir
hendi. Grundvöllur samfélagsins á Íslandi
mun standa áfram þótt fjármálayfirbygg-
ingin sé hrunin og dragi annað með sér í
fallinu. Sá grundvöllur er sterkur. Ég vil
benda á nokkur atriði sem sýna að við eigum vel að
geta staðið þetta af okkur og risið upp á ný.
Hagsæld Íslendinga var góð áður en nýfrjáls-
hyggjan og einkabankarnir komu til valda.
Íslendingar höfðu um langt árabil verið í hópi tíu
til tólf ríkustu þjóða heims og erlendar skuldir
voru hóflegar. Frá 1960 til 1980 var hagvöxtur t.d.
mun meiri en verið hefur eftir 1995. Það er því
alrangt þegar fullyrt er að hagsældin á síðustu
árum hafi verið meiri en nokkru sinni fyrr í sögu
þjóðarinnar. Kaupmáttaraukning almennings var
einnig mun meiri 1960 til 1980 en á tímabilinu 1995
til 2005. Mikið fé var vissulega í umferð og
neyslukapphlaupið gríðarlegt á síðustu árum, en
það hvíldi á skuldasöfnun. Þetta sýnir að hagsæld
þjóðarinnar var orðin traust áður en nýfrjálshyggj-
an og einkabankarnir leiddu okkur í
núverandi stöðu. Eftir fyrirliggjandi
hreingerningu mun vinnusöm þjóðin hafa
möguleika til nýrrar sóknar, en á traustari
grunni.
Annað sem sýnir að við getum staðið
þetta af okkur er það að á 20. öldinni urðu
Íslendingar oft fyrir stórum efnahagsáföll-
um sem leiddu til mikilla tímabundinna
kjaraskerðinga. Hrun síldarstofnsins skók
t.d. efnahagslegar undirstöður hagkerfis-
ins á árunum 1968 til 1970. Gengisfall varð mikið,
kaupmáttarskerðing sömuleiðis og aukið atvinnu-
leysi. Nokkur brottflutningur varð en síðan reis
þjóðin fljótt til nýrrar sóknar. Fleiri slík áfalla-
tímabil má nefna, svo sem árin 1983-4 þegar byrði
vegna húsnæðisskulda keyrði um þverbak.
Í kreppu verður velferðarkerfið enn mikilvæg-
ara en áður. Þannig þarf Íbúðalánasjóður að verða
mörgum til bjargar á næstu misserum. Almanna-
tryggingar munu þurfa að bæta lífeyrisþegum
tapaðan lífeyri frá lífeyrissjóðunum að hluta og
verja sérstaklega þá sem minnst hafa. Stjórnvöld
þurfa því að hafa velferðarmál í forgangi. Það mun
milda þrengingarnar sem nú leggjast á þjóðina.
Höfundur er prófessor við Háskóla Íslands.
Við getum þetta
STEFÁN ÓLAFSSON
Matvælaöryggi
Einar K. Guðfinnsson, sjávarútvegs-
og landbúnaðarráðherra, vinnur nú
hörðum höndum að því að tryggja
matvælaöryggi þjóðarinnar og koma
í veg fyrir að hér verði vöruskort-
ur. Ekki er langt síðan hér á landi
spunnust umræður um matvæla-
öryggi, eftir að bændaforystan, forseti
Íslands, Vinstri grænir og fleiri bentu
á að ekki væri hægt að ganga að því
vísu. Innan raða Sjálfstæðisflokksins
tóku menn fálega í slíkar hugmyndir;
Árni Helgason, framkvæmdastjóri
þingflokks Sjálfstæðisflokksins kallaði
matvælaöryggi til dæmis „orðskrípi“
sem gengi út á háa tolla og „fyrirslátt
hjá þeim sem vilja helst engar
breytingar gera“. Nú er komið
annað hljóð í strokkinn.
Einfalt mál
Geir Haarde forsætisráðherra fór
yfir stöðu mála á fréttamannafundi
í Iðnó í gær. Meðal þess sem bar á
góma var mögulegt lán til að styrkja
gjaldeyrisforða landsins. Spurður
hvaðan þeir peningar ættu að koma
stóð ekki á svari frá Geir: „Frá
útlöndum.“
Skransölurnar
Á þessum stað
í gær var vitnað í
bókina Straum-
hvörf eftir Þór Sig-
fússon,
frá
árinu 2005, en þar er fjallað um
íslensku útrásina. Þótt margt hafi
farið öðruvísi en spáð var gekk sumt
eftir, til dæmi þessi viðvörunarorð:
„Hættan er sú að þegar vel hefur
gengið í fjárfestingaverkefnum renni
hreinlega æði á menn. Sjálfstraustið
er orðið slíkt að svo virðist sem
allt verði að gulli í höndunum
á íslenskum athafnamönnum.
Þegar þannig er komið kann
of mikið sjálfstraust að leiða
íslenska fjárfesta aftur
á skransölur með
kunnuglegum afleið-
ingum.“ Illu heilli
reyndist Þór sannspár
að þessu leyti.
bergsteinn@frettabladid.isE
inhver versta vika lýðveldistímans er nú að baki. Þótt
lítil glæta virðist vera þessa dimmu daga, getum við að
minnsta kosti huggað okkur við að það var fjármála-
kreppa sem reið yfir landið en ekki svartidauði, stóra-
bóla eða móðuharðindi eins og forðfeður okkar þurftu
að glíma við.
Ísland hefur verið í heimspressunni sleitulaust síðastliðna
viku. Og fréttirnar hafa verið svartar. Allnokkur ár eru þó liðin
frá því að fjármálalíf landsins beindi forvitni umheimsins að
okkur. Sú umfjöllun þróaðist eitthvað á þessa leið: Fyrst vöktu
miklir sigrar íslenskra banka og athafnamanna í útlöndum
athygli og jafnvel aðdáun. Næst vöknuðu spurningar um hvern-
ig þessi fámenna þjóð á hjara veraldar færi eiginlega að þessu?
Þeim spurningum fylgdi vænn skammtur af tortryggni. Þegar
hin alþjóðlega lánsfjárkreppa fór að hríslast um fjármálakerfi
heimsins kom að þriðja kafla athyglinnar. Og það spratt ekki af
góðu. Umsvif íslenskra banka voru orðin svo mikil miðað við
baklandið, að afdrif þeirra í lánsfjárkreppunni þóttu geta orðið
ákveðin vísibending um hvernig efnahag fjölmargra annarra
landa myndi reiða af. Það var jafnvel talað um íslenska banka-
kerfið sem kanarífuglinn í búrinu í námugöngunum; ef fuglinn
lifði væri öðrum óhætt.
Við vitum öll hvernig fór fyrir bönkunum. Og því miður bend-
ir flest til þess að útlendir áhugamenn um örlög íslenska banka-
kerfisins hafi haft rétt fyrir sér. Aðrar þjóðir eru alls ekki óhult-
ar. Eftir lokun markaða í gær beggja vegna Atlantshafsins, og
víðar, liggur fyrir að stór hluti heimsins er á bjargbrún mestu
efnahagskreppu seinni tíma.
Gríðarleg umræða er þegar hafin um hverjir bera ábyrgð á
hruninu og þeim þrengingum sem eru framundan. Sú umræða
einskorðast ekki við Ísland.
Hér á landi dynja þung orð á stjórnmálamönnum, bankamönn-
um og umsvifamiklum athafnamönnum. Það eru ekki ýkjur að
nota orð eins og hatur í því samhengi. Að nefna sökudólgana og
hella blóðugum skömmum yfir þá er vissulega ákveðinn þáttur
þeirrar umræðu sem þarf að fara fram. En sá partur umræð-
unnar mun örugglega ekki færa okkur þau svör sem við þurfum
mest á að halda núna.
Það er bráðamál fyrir samfélagið að við eyðum sem mestu
af okkar kröftum til að bjarga sem flestum úr þeim eldum sem
brenna. Það þarf að gerast hratt og af eins mikilli yfirvegun og
er möguleg. Það þarf líka að hefja nú þegar umræðu um hvernig
við ætlum að byggja upp athafnalíf landsins á nýjan leik. Það er
risavaxið verkefni sem þolir ekki bið.
Við skulum gæta okkur á því að það eru engar hitaeiningar í
hatrinu. Við munum ekki éta það þegar á reynir.
Hvernig viljum við byggja upp á nýjan leik?
Hatrið er
hitaeiningasnautt
JÓN KALDAL SKRIFAR