Fréttablaðið - 09.11.2008, Blaðsíða 8
8 9. nóvember 2008 SUNNUDAGUR
greinar@frettabladid.is
FRÁ DEGI TIL DAGS
FRÉTTABLAÐIÐ Skaftahlíð 24, 105 Reykjavík SÍMI: 512 5000, ritstjorn@frettabladid.is FRÉTTASTJÓRAR: Arndís Þorgeirsdóttir arndis@frettabladid.is, Kristján Hjálmarsson, kristjan@frettabladid.is Trausti Hafliðason trausti@frettabladid.is og Höskuldur Daði Magnússon (dægurmál) hdm@frettabladid.is
MENNING: Páll Baldvin Baldvinsson fulltrúi ritstjóra pbb@frettabladid.is VIÐSKIPTARITSTJÓRAR: Björn Ingi Hrafnsson bih@markadurinn.is og Óli Kr. Ármannsson olikr@markadurinn.is HELGAREFNI: Anna Margrét Björnsson amb@frettabladid.is og Sigríður Björg Tómasdóttir sigridur@frettabladid.is
ALLT OG SÉRBLÖÐ: Emilía Örlygsdóttir emilia@frettabladid.is og Roald Eyvindsson roald@frettabladid.is ÍÞRÓTTIR: Henry Birgir Gunnarsson henry@frettabladid.is LJÓSMYNDIR: Pjetur Sigurðsson pjetur@frettabladid.is FRAMLEIÐSLUSTJÓRI: Kolbrún Ingibergsdóttir kolbrun@frettabladid.is
ÚTGÁFUFÉLAG: 365
RITSTJÓRAR: Jón Kaldal jk@frettabladid.is og Þorsteinn Pálsson thorsteinn@frettabladid.is AÐSTOÐARRITSTJÓRI:
Steinunn Stefánsdóttir steinunn@frettabladid.is. Fréttablaðið kemur út í 103.000 eintökum og er dreift ókeypis á heimili
á höfuðborgarsvæðinu og Akureyri. Einnig er hægt að fá blaðið í völdum verslunum á landsbyggðinni. Fréttablaðið áskilur
sér rétt til að birta allt efni blaðsins í stafrænu formi og í gagnabönkum án endurgjalds. Issn 1670-3871
Það hægir á hjólum efnahags-lífins um allan heim; efna-
hagslægðin verður að líkindum
sú versta í aldarfjórðung, jafnvel
síðan í Kreppunni miklu. Þessi
fjármálakreppa var „búin til í
Bandaríkjunum“ í fleiri en
einum skilningi.
Bandaríkin breiddu út eitruð
undirmálslán um allan heim í
formi verðbréfa. Bandaríkin
breiddu út kennisetninguna um
frjálsan markað sem sætti litlu
eftirliti, sem jafnvel æðstiprest-
urinn sjálfur, Alan Greenspan,
hefur nú viðurkennt að hafi verið
mistök. Bandaríkin breiddu út
vinnubrögð þar sem fyrirtæki
þurftu ekki að axla ábyrgð –
ógagnsæja kaupréttarsamninga,
sem stuðluðu að slælegu bók-
haldi sem lék stórt hlutverk í
hruninu, rétt eins og í Enron- og
Worldcom-hneykslismálunum
fyrir nokkrum árum. Síðast en
ekki síst breiddu Bandaríkin út
niðursveifluna í efnahagslífi
sínu.
Góð hugmynd – slæm útfærsla
Bush-stjórnin hefur loksins
ákveðið að gera það sem allir
hagfræðingar hafa þrýst á að
hún gerði: að auka eigið fé
bankanna. Annmarkarnir liggja
hins vegar í útfærslunni og
Henry Paulson, fjármálaráð-
herra Bandaríkjanna, gæti
kollvarpað jafnvel þessari góðu
fyrirætlan; virðist hafa fundið
leið til að endurfjármagna
bankanna með þeim hætti að það
leiði ekki til þess að lánveitingar
hefjist á ný, sem boðar ekki gott
fyrir efnahaginn.
Mestu máli skiptir að skilyrðin
sem Paulson setti fyrir fjár-
magnsaukningu bandarísku
bankanna eru mun lakari en þau
sem Gordon Brown, forsætisráð-
herra Bretlands, fékk framgengt
(að ógleymdum skilmálunum
sem Warren Buffet setti fyrir að
leggja mun minna fé til stöndug-
asta fjárfestingarbanka Banda-
ríkjanna, Goldman Sachs). Verð
á hlutabréfum sýnir að fjárfest-
ar telja sig hafa sloppið vel.
Ein ástæða til að vera uggandi
yfir þessum slæmu kjörum fyrir
bandaríska skattgreiðendur eru
yfirvofandi skuldir þjóðarbús-
ins. Jafnvel fyrir fjármálakrepp-
una var áætlað að skuldir
ríkisins myndu aukast úr 5,7
billjónum dollara árið 2001 í
rúmlega níu billjónir dollara í ár.
Fjárlagahalli þessa árs mun
slaga hátt í 500 milljarða dollara;
á næsta ári verður hann enn
meiri þegar harðnar frekar á
dalnum. Bandaríkin þurfa á
aðgerðum að halda sem örva
efnahagslífið. En íhaldsmennirn-
ir í fjármálageiranum á Wall
Street (já, þeir sömu og komu
okkur í þessa klípu) munu nú
kalla eftir að fjárlagahallinn
verði minnkaður (að hætti
Andrew Mellon í kreppunni
miklu).
Megum engan tíma missa
Nú hefur kreppan breitt úr sér,
eins og vonlegt var, til nýrra
markaða og landa sem eru
skemmra á veg komin. Þótt
ótrúlegt sé virðast Bandaríkin,
þrátt fyrir öll sín vandamál, vera
öruggasti staðurinn til að geyma
peninga. Það þarf ekki að koma á
óvart, býst ég við, að þrátt fyrir
allt er ríkisábyrgð í Bandaríkj-
unum trúverðugri en ríkisá-
byrgð í þróunarlöndum.
Nú þegar Bandaríkin þurrka
upp sparifé heimsins til að
bregðast við vandamálum heima
fyrir, áhættuiðgjöld eru í hæstu
hæðum, tekjur, verslun og
vöruverð um allan heima lækka,
standa þróunarlönd frammi
fyrir erfiðum tímum. Sum þeirra
– þar sem vöruskiptahalli var
mikill fyrir fjármálakreppuna,
þar sem ríkið glímir við háar
skuldir, og þau sem eiga mikið
undir í verslun við Bandaríkin –
bíða meiri skaða en önnur. Þau
lönd sem afléttu ekki höftum á
fjármagni sínu og fjármálakerfi
að fullu, munu prísa sig sæl
fyrir að hafa ekki farið að
ráðleggingum Paulson og
bandaríska fjármálaráðuneytis-
ins.
Mörg ríki hafa þegar leitað til
Alþjóðagjaldeyrissjóðsins eftir
aðstoð. Hættan er sú, að minnsta
kosti í sumum tilfellum, að
Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn grípi
til gamalla misheppnaðra ráða:
niðurskurðar ríkisfjármála, sem
myndi aðeins auka ójöfnuð á
heimsvísu. Meðan þróuð lönd
grípa til aðgerða sem auka
stöðugleikann og draga úr
hagsveiflum þyrftu þróunarlönd
að grípa til ráðstafana sem
myndu grafa undan stöðugleika
og hrekja burt fjármagn sem
þau þarfnast sárt. Fyrir áratug,
þegar fjármálakreppa gekk yfir
Asíu, var mikið rætt um nauð-
synlegar endurbætur á fjármála-
kerfi heimsins. Lítið – allt of
lítið, eins og nú er komið í ljós –
var aðhafst. Margir töldu á
sínum tíma að hátimbraðar
yfirlýsingar væru til þess eins
gerðar að tefja raunverulegar
umbætur: þeim sem hafði
farnast vel þegar gamla kerfið
var við lýði vissu að kreppan
myndi líða hjá, og með henni
krafan um umbætur. Við megum
ekki láta það endurtaka sig.
Róttæk uppstokkun
Kannski stólum við á nýtt
„Bretton Woods“ augnablik.
Gömlu stofnanirnar hafa
viðurkennt þörfina fyrir
umbætur en brugðist við á hraða
snigilsins. Þær gerðu ekkert til
að sporna við núverand kreppu;
og uppi eru efasemdir um getu
þeirra til að bregðast við henni
nú þegar hún er skollin á.
Það tók heiminn fimmtán ár og
heimsstyrjöld til að takast í
sameiningu á við gallana í
alþjóðafjármálakerfinu sem
leiddi af sér kreppuna miklu.
Vonandi tekur það ekki jafnlang-
an tíma í þetta sinn; í ljósi þess
hversu þétttengd þjóðríki heims
eru orðin hvert öðru væri það
einfaldlega of dýrkeypt.
Bandaríkin og Bretland réðu
lögum í gamla Bretton Woods-
kerfinu. Nú horfir landslag
alþjóðamála hins vegar öðruvísi
við. Gömlu stofnanirnar innan
Bretton Woods reiddu sig líka á
nokkrar hagfræðilegar kenni-
setningar sem nú hefur komið í
ljós að bregðast ekki aðeins í
þróunarlöndum heldur einnig í
fósturmold kapítalismans. Á
væntanlegum heimsfundi verður
að horfast í augu við þennan
nýja veruleika, ef ætlunin er að
skapa stöðugra alþjóðahagkerfi,
sem tryggir meiri jöfnuð.
Höfundur er Nóbelsverðlaunahafi
í hagfræði og prófessor við
Columbia-háskóla í Bandaríkjun-
um. ©Project Syndicate.
JOSEPH STIGLITZ
Í DAG |Nýtt Bretton Woods
samkomulag
Horfumst í augu við
hinn nýja veruleika
Au
glý
sin
ga
sím
i
– Mest lesið
Ekki persónugera vandann
Einn ganginn enn heyrum við
alvarlegar ásakanir á hendur Davíð
Oddssyni í fjölmiðlum. Sigurður
Einarsson, fyrrum stjórnarformaður
Kaupþings, sagði í viðtali við Björn
Inga Hrafnsson í gær að Davíð hefði
hótað að „taka bankann niður“, eins
og hann orðaði það, ef þeir héldu
sig við þær fyrirætlanir að gera
upp í evrum. Eins
kom fram í viðtalinu
að Seðlabankan-
um hefði boðist
fjögurra milljarða
dollara lán
nokkrum
vikum
fyrir hrun
bank-
anna á góðum kjörum en nú erum
við á biðilsbuxum eftir helmingi
lægra láni frá Alþjóðagjaldeyris-
sjóðnum gegn ýmsum skilyrðum. Nú
verður forsætisráðherra heldur betur
að minna á að enginn hagur sé í því
að persónugera vandann.
Því við ætlum að persónu-
gera vandann
Eins og fram hefur komið
í fjölmiðlum hafa þeir
Valtýr Sigurðsson rík-
issaksóknari og
Bogi Nilsson,
fyrrverandi
ríkissak-
sóknari,
hætt
vinnu
við skýrslu um aðdraganda hruns
bankanna vegna fjölskyldutengsla
hvors fyrir sig við þá sem málinu
tengjast. Björn Bjarnason hyggst þó
ekki leggja árar í bát og ætlar að fá
menn í verkið. Það er því útlit fyrir
að vandinn verði persónugerður
með formlegum hætti eftir allt
saman.
Lögregla og mótmælendur
En nú er fólk búið að fá nóg og
nokkur þúsund manns mótmæltu á
Austurvelli og veittust einhverjir að
fáliðaðri lögreglunni þar. Stundum
virðist ekkert réttlæti í þessum
heimi því það mætti segja mér að
lögreglan, svona fáliðuð, sé stjórn-
völdum jafnreið og mótmælendur.
jse@frettabladid.is
Hættan er sú, að minnsta kosti
í sumum tilfellum, að Alþjóða-
gjaldeyrissjóðurinn grípi til
gamalla, misheppnaðra ráða:
niðurskurð ríkisfjármála, sem
myndi aðeins auka ójöfnuð á
heimsvísu.
Þ
egar gjörningaveðrið í tengslum við efnahagskrepp-
una á Íslandi sem hófst seinni hluta árs 2008 verður
síðar skoðað í sögulegu samhengi, er engum vafa
undirorpið að margir munu staldra við þau tíðindi er
þriðji stærsti banki landsins, Glitnir, var þjóðnýttur
með afar óvæntum hætti í lok september það ár. Þeir eru raun-
ar ófáir sem telja að með þeirri þjóðnýtingu hafi Seðlabankinn
og ríkisstjórnin hrundið af stað skriðu sem ekki sér enn fyrir
endann á og breytti landslagi efnahagsmála hér á landi til fram-
tíðar.
Seðlabankinn hefur ítrekað haldið því fram að Glitnir hafi á
þessum tíma verið kominn í þá stöðu að fátt annað en gjald-
þrot hafi blasað við honum, hefði þjóðnýtingin með kaupum á
75 prósent hlutafjár komið til. Forsvarsmenn Glitnis sögðu á
móti að þeir hefðu aldrei viljað að svo færi, þvert á móti hefði
aðeins verið um tímabundinn lausafjárvanda að ræða og einn
stærsti hluthafinn í bankanum, Jón Ásgeir Jóhannesson, gekk
svo langt að kalla gjörninginn stærsta bankarán Íslandssögunn-
ar. Formaður bankastjórnar Seðlabankans sagði hins vegar að
viðbrögð fyrri eigenda Glitnis einkenndust af mjög miklu van-
þakklæti.
Nú hafa tveir áhrifamenn í íslensku viðskiptalífi, þeir Sigurð-
ur Einarsson og Tryggvi Þór Herbertsson, stigið fram og skýrt
frá því að þeir hafi varað mjög við því á sínum tíma að þessi
leið yrði farin. Sigurður sem stjórnarformaður stærsta fjár-
málafyrirtækis þjóðarinnar og Tryggvi sem efnahagsráðgjafi
forsætisráðherra, hvorki meira né minna.
Þetta leiðir hugann að því hvaða faglegu rök hafi legið til
grundvallar svo örlagaríkri ákvörðun. Þegar gerðar eru breyt-
ingar á stjórnkerfi fiskveiða er jafnan haft um það náið sam-
ráð við hagsmunaaðila, of náið segja sumir. En við þjóðnýtingu
Glitnis virðist ekkert hafa verið rætt við aðra banka um þá stöðu
sem upp var komin. Og hvers vegna var ekkert mark tekið á
efnahagsráðgjafanum Tryggva Þór? Mat einhver afleiðingarnar
fyrir ríkisstjórnina og Seðlabankann? Að lánshæfismat ríkisins
myndi hrynja í kjölfarið? Ekki hagfræðingarnir þar, svo mikið
er víst, því upplýst hefur verið að aðalhagfræðingur bankans
hafi lesið um þjóðnýtinguna í blöðunum þegar hún var orðinn
hlutur.
Richard Portes, prófessor í hagfræði í Lundúnum, hefur sagt
að þjóðnýting Glitnis hafi verið mikill afleikur, eða „stórslys“
eins og hann orðaði það. Seðlabankinn er augljóslega á öðru
máli, hann telur að faglega hafi verið að öllu staðið í aðdraganda
þessarar ákvörðunar.
Mikilvægt er að þessi mál verði skoðuð alveg sérstaklega í
því uppgjöri sem boðað hefur verið á orsökum bankakreppunn-
ar. Seðlabankinn mun þar auðvitað leggja fram ítarleg plögg
með rökstuðningi sínum fyrir þjóðnýtingu Glitnis, sýna fram
á aðra valmöguleika sem uppi voru á borðum og útreikninga á
þjóðhagslegum afleiðingum gjörningsins. Þessi gögn liggja auð-
vitað öll fyrir nú þegar, enda var ákvörðunin fagleg og vandlega
undirbyggð á sínum tíma.
Þetta gæti orðið fróðleg lesning.
Afdrifarík afglöp eða yfirveguð ákvörðun?
Þjóðnýting Glitnis
BJÖRN INGI HRAFNSSON SKRIFAR