Tíminn - 02.05.1982, Blaðsíða 18

18
Sunnudagur 2. mai 1982

„Herr Kamban er lige blevet skudt”
— En hvernig kom Þórbergur þér fyrir
sjónir sem persóna?
Hann var skrltinn maöur, ákaflega fjör-
mikill, mikib talandi og haföi miklar skoó-
anir á öllum hlutum. 1 upphafi haföi hann
eins og allir aörir dáöst ákaflega mikiö aö
Einari Benediktssyni, dýrkaö hann, en ein-
hvern veginn varö þaö mjög snemma úr
fannst manni, aö Þórbergur dýrkaöi I raun
engan nema sjálfan sig, viöurkenndi engan
nema sjálfan sig. Og þaö held ég hafi hald-
ist hérumbil alla ævi, þaö er ekki mikiö i'
hans bókum eöa neins staöar af lofi um
aöra höfunda. Hans mikla sjálfsálit sem
hann fór aldrei leynt meö hefur náttúrlega
veriö honum mikill styrkur aö þvl leyti til,
aö hann taldi sig vera mann á viö hvern
annan ef I þaö færi og hefur sjálfsagt haft
hugboö um hvers hann var megnugur. Ég
þekkti Þórberg á þessum árum, fram aö
stúdentsprófi mlnu 1917, og Bréf til Láru
kemur ekki út fyrr en 1924. Ég hef litlar
spurnir af honum á þessum sjö árum sem
þarna eru I milli, hann heldur bara áfram
sinni fátæktar- og baslævi þangaö til hann
slær i gegn sem sagt er meö Bréfi til Láru
og veröursástórimaöur upp frá því, frum-
legur og einkennilegur rithöfundur.
Einar Benediktsson •
„einn af Egils kyni”
— Þér veröur tlörætt um Einar Bene-
diktsson, hann hefur veriö mikill örlaga-
valdur i lifi ungra manna á þessum tíma?
Einar Benediktsson var náttúrulega á-
kaflega áberandi maöur i minni æsku. 1
fyrsta lagi þótti okkur svo mikiö til um hans
skáldskap og i ööru lagi var maöurinn svo
stórkostlegur persónuleiki, svo stórmann-
legur og fallegur maöur aö fólki varö star-
sýnt á hann hvar sem hann fór. Hvaö stór-
mannlegan persónuleika snerti fannst
mannihann og Hannes Hafstein bera af öll-
um mönnum öörum. Nema einum manni
gömlum sem maöur sá llka á götu, þaö var
Matthias Jochumsson.
— Þú haföir einhver kynni af Einari
Benediktssyni bæöi þá og síöar?
A þessumárum hitti ég hann aöeins einu
sinni. Viö áræddum, ég og Gústaf Adolf
Jónasson, þá 17 ára drengir, aö fara I sam-
sæti sem haldiö var Einari Benediktssyni
þegar hann varö fimmtugur, 31ta október
1914. Þá vorum viö báöir I skóla og ég man
aö viö fórum upp til Guömundar Finnboga-
sonar, sem vareinn af þeim mönnum sem
stóöu fyrir þessu samsæti, og spuröum
hvort viö heföum aldur til að sitja veislu
meö öllum stórmennum landsins sem stæöi
til aö hylltu Einar Benediktsson þennan
dag. Guömundur hló og sagði: „Þaö eru
allir velkomnir sem vilja heiöra skáldið og
þiö eruð velkomnir.” Svo viö fórum í sam-
sætiösem varhaldið á Hótel Reykjavlk. Þá
var Einar á besta aldri, enn i blóma llfsins,
og ákaflega gaman aö fylgjast meö honum.
Hann hélt tvær skinandi ræöur og var
sjálfur hylltur i ræöum og sungiö til hans
kvæöi eftir Sigurö Sigurðsson frá Arnar-
holti, ég held aö Jón Laxdal hafi samiö lag
vib þaö. Viö þetta réöi Reykjavik á þessum
tima, hún haföi skáld eins og Sigurð
Sigurðsson og kompónista eins og Jón Lax-
dal á reiðum höndum til að hylla skáldiö
þennan dag. Kvæöiö byrjaöi mjög
skemmtilega, fannst okkur:
Þar fer einn af Egils kyni,
einn sem riöur gcyst I hlað,
fjör og kraftur fylgist aö.
Lyftir eins og ekkert saki
aldarhelming fjögra maki.
Heill sé ungum ungra vini,
Einari skáldi Benediktssyni.
Þetta var ákaflega vel aö orði komist —
„ungum ungra vini”— því Einar var ákaf-
lega góöur viö unga menn, hvar sem hann
rakst á unga menn eöa átti tal vib þá var
hann bllöur i máli og ræöinn og haföi
gaman af aö heyra hvaö þeir höföu til mál-
anna aö leggja. Ég fékk staöfestingu á
þessu þegar staöiö var upp frá boröum. Þá
stendég einhvers staöar I nánd viö Einar og
Guðmund Finnbogason þegar Guömundur
vlkur sér allt I einu aö mér, kynnir mig
fyrir Einari og segir: „Þarna kemur full-
trúi af yngstu kynslóö, skólapiltur sem er
hér meö öörum til aö hylla skáldið sitt í
dag.” Og Einar breiddi út faöminn og
þrýsti mér aö sér. Þetta er min fyrsta per-
sónulega minning um Einar Benediktsson
og þótti mér náttúrulega allvænt
um.
„Vissara að komast
ekki of vel að orði”
— Þiö höföuö margt saman aö sælda upp
frá þvi, ekki rétt?
Inæsta skipti hitti ég Einar haustið 1918
þegar ég var formaöur islenska stúdenta-
félagsins i Kaupmannahöfn. Þá bjó Einar
Benediktsson i Höfn og haföi þar glæsilegt
heimili. Eg fór á fund hans til' aö
spyrja hvort hann vildi koma og halda ræöu
tilokkarstúdentanna irússagilli.eins og þá
tiökaöist á haustin, þegar nýir stúdentar að
heiman voru boönir velkomnir. 1 þessum
rússagillum var vanalega drukkin púns-
bolla og varö oftast dálltiö kenderí út úr
þvi. Einar tók mér ákaflega ljúfmannlega
en sagöi: „Nei, þaö get égómögulega gert,
þaö endar bara meö þvi að ég drekk mig
fullan. Þá fer ég aö þvaöra um allan and-
skotann og svo er verið aö hafa þetta
eftir manni út um allt.” Og þá segi.. ég:
„Nei, þaö er náttúrlega vissara ab komast
ekki of vel aö oröi til þess aö foröast þaö aö
menn séu aö hafa mikið eftir þér.” „Já,
var þaö ekki vissara,” sagöi Einar og
brosti.
Við sátum þarna nokkra stund og rædd-
umst viö og þá man ég aö frú Valgeröur,
kona Einars, kemur inn og segir: „Þaö eru
hérna hjá okkur nokkrar frúr, danskar kon-
ur, og viö ætlum aö fara aö drekka súkku-
laöi. Viljiö þiö ekki koma inn til okkar og
drekka súkkulaöi.” Þá segir Einar: „Nei,
góða Valgerður, þaö máttu ómögulega
biöja mig um. Ég get alls ekki staöiö I þvi
að drekka súkkulaði meö einhverjum
dönskum konum.” Svo fór frúin út og þá
snýr Einar sér aö mér og segir: „Þér megið
ómögulega taka þetta illa upp fyrir kon-
unni minni, hún meinar þetta afskaplega
vel,” segir Einar, ,,en mér leiðast þau svo
óskaplega þessi dönsku súkkulaöigilli. Viö
skulum heldurrölta út i góöa veöriö og fá
okkur glas af vini.”
Þetta var undir lok strlösins, I október-
mánuöi 1918, og ég man aö viö keyptum
blað á götunni og Einar sagöi: „Þaö lítur
nú útfyrir aö þetta sé byrjunin á endinum.”
Þá var verið aö tala um aö Þjóðverjar væru
aö gefast upp og væntanlega friöar-
samninga. Viö fórum inn á vinstofu og
fengum okkur aö drekka. Stuttu siöar kom
Valur sonur Einars til okkar, hann hafði
gengiö þar framhjá og séö til okkar. Þá var
farið að hýrna yfir Einari og hann segir:
„Þykir þér leiöinlegt, Valur minn, að sjá
karlfóöurþinnviðskál.” Svobrosti hann og
bætti viö: „Jæja, ekki er þetta nú mikiö á
móti þvl sem ég oft varö að horfa upp á hjá
karli föður minum.” Þvi Benedikt gamli
Sveinsson vareinmitt annálaöur fyrir það
hversu mikill völlur á honum var viö skál.
Þetta var upphafiö aö okkar eiginlegu
kynnum. Næstu árin bjó hann I Kaup-
mannahöfn og þá var ég tiður gestur á
heimili hans og upp frá þessu var alltaf
mikill og góbur kunningsskapur meö okkur
hvenær sem viö sáumst, hvort þá heldur
var i Reykjavik eöa siðarmeir I Parfs.
Haustiö 1931 kom hann einmitt til Parísar
frá Túnis ásamt Hlín og þann vetur vorum
viö samtimis I borginni.
íslendinganýlendan
í Kaupmannahöfn
— Nú tekur þú stúdentspróf 1917 og siglir
siðan til Kaupmannahafnar og dvelur þar
næstu fjögur árin?
Þegar ég kom tíl Hafnar bjó ég fyrst á
Garöi, ég er meö síöustu islensku stúdent-
unum sem þar bjuggu, en þegar sambands-
lögin gengu I gildi 1918 voru réttindi
Islendinga til Garðstyrks afnumin. A Garöi
bjó ég fyrsta veturinn minn, en flutti svo út
og bjó úti I bæ þaö sem eftir var af minum
árum I Höfn. Það var ekki rólegheitunum
fyrir aö fara á Garði, eillft dnæði, heim-
sóknir og tafir, ungir Islendingar og sér-
staklega stúdentar sem þá voru tiltölulega
fjölmennari en þeir eru núna.voru sífellt aö
ráfa inn til manns og vilja spjalla viö mann,
vilja fákaffisopa hjá manni, vilja fá aö biöa
I klukkutima áður en þeir áttu aö fara í
kennslustund, vilja fá að raka sig og svo
framvegis. Mér fannst semsagt nóg um og
flutti út.
Nú, en auðvitaö voru þetta mjög ánægju-
leg ár að öllu leyti. Kaupmannahöfn er eins
og allir vita þessi elskulegi bær og var
ennþá skemmtilegri þá en hann er núna,
eins og reyndar allir bæir, meiri glaöværð I
lofti og þessi óviöjafnanlegu kaffihús meö
múslk, stööug músikhátiö á glæsilegum
gildaskálum og veitíngahúsum. Þarna
laukst skiljanlega upp fyrir manni nýr
heimur, þessi stóri bær og allt þaö sem
hann hafði uppá aö bjóöa — leikhús og
viðari aögangur aö bókum og öllum hlutum
heldur en heima i Reykjavik.
— Nú er þetta einmitt á þeim ti'ma þegar
vart má á milli sjá hvort er meiri íslensk
menning hér heima eða i Kaupmannahöfn.
Islensk menning I Reykjavik og Kaup-
mannahöfn var þá enn mjög samgróin.
Flestir þeir Islendingar sem einhvern(
veginn eru aö framast I listum‘
visindum eöa bókmenntum leggja þá leiö
sina meira eöa minna um Kaupmanna-
höfn. Þar er i raun nýlenda af íslensk-
um menntamönnum, ungum mönnum
við nám sem hyggja á heimferð aftur,
stöku eldri mönnum sem hafa Ilenst
I Höfn, þar var til dæmis enn á lifi Finnur
Jónsson sem var næstur á undan
Jóni Helgasyni sem prófessor i islensku viö
Hafnarháskóla, og Islenskum rithöfundum
sem eru búsettir i Kaupmannahöfn, höf-
undum á borö við Guðmund Kamban og
Gunnar Gunnarsson. Og meðal okkar
Islendinganna var mjög sterk tílfinning
fyrir þvf aö viö áttum nýlendu i þessum bæ,
enda umgengumst viö mest aöra
Islendinga.
Halldór Laxness og
Jón Helgason
— Halldór Laxness á einmitt leið um
Kaupmannahöfn um þessar mundir I fyrstu
utanlandsreisu sinni.
Halldór kemur 1920 held ég áreiöanlega
og ég fer frá Danmörku áriö eftir. 1 þetta
skiptiö urðu ekki nein veruleg kynni milli
okkar, ég hitti hann ekki nema tvisvar, þá
var hann ekki nema 18-19 ára gamall
unglingurogég var 23-24, og þaö erdrjúgur
aldursmunur á þeim aldri. Maöur vissi lika
ósköp lltiö um hann, hvaö hann var aö
hugsa og skrifa og ég kynntist honum ekki
nóg til aö átta mig á því hvaöa maöur bjó f
þessum unglingspilti. En maöur tók eftir
honum og heyrði um hann.
—-Þú minntist á stórvin Halldórs f Kaup-
mannahöfn, Jón Helgason prófessor. Hann
hefur ort dýrindis kvæöi en ekki haldiö þvf
mikið á lofti aö hann sé skáld. Leit hann á
sig sem skáld á þessum tlma?
Hann er eitt af okkar finustu skáldum,
Jón Helgason. Þeir sem hafa ort stór kvæði
á islensku eftir Einar Benediktsson eru
kannski fimm samtals eöa sex og einn af
þeim er Jón Helgason. Þau eru ákaflega
fallegog merkileg mörg kvæöin sem liggja
eftir hann.
— En litu menn á hann sem skáld á þess-
um árum?
Gamankveðlingaskáld, stúdentarnir
höföu enga hugmynd um að hann væri
annað en gamankveölingaskáld. Hann orti
mikiö af háö- og gamankveölingum sem
þóttu fyndnir og skemmtilegir og bárust
manna á meðal. Svo fóru menn að prenta
þetta i óleyfi og úr þvi þetta var á annað
borö komiö á prent fannst Jóni rétt aö hafa
það frekar rétt en rangt sem eftir honum
var haft. Þannig varö til hans fyrsta bók,
með öllum hans háö- og gamankveðlingum,
Orlandsuöri. En svo lét hann nokkur kvæöi
alvarlegs efnis fljóta meö og þau þóttu svo
merkileg aö Jón hefur látið undan áskorun-
um annarra manna og gefiö út alvarlegt
kvæöasafn. En á þessum árum aö minnsta
kosti var hann ákaflega litiö fyrir aö gera
orö á slnum skáldskap eöa trana sér fram I
þeim efnum. En Jón er ákaflega merkilegt
skáld.finnst mér, kvæöi eins og Afangar og
1 Arnasafni eru perlur.
Guðmundur Kamban
— Þið Guömundur Kamban uröuð miklir
vinir og þú hefur ritaö talsvert um ykkar
kynni.
Við Kamban hittumst aö staöaldri.
Guömundur Kamban var ákaflega merki-
legur maöur, stórgáfaöur maður,
frábærlega þrekmikill og viljasterkur
maöur og sterkur á alla lund. Eftir Jóhann
er hann annar íslendingurinn sem fær leik-
rit eftir sig leikið I Kaupmannahöfn, Vér
morðingjar, sem var stórsigur fyrir hann
bæöi I Kaupmannahöfn og Osló og þótti á-
kaflega sterkt drama og vel leikiö. Leikritiö
varö undir eins frægt og Kamban llka.
Kamban var mikill vinur frænda minna
Thorsbræðra, Ólafs Thors og Kjartans
Thors, og þvl hitti ég hann á skólaárum
mlnum á heimili þeirra, heimili Thors Jen-
sen. Þar bjó hann sumarið 1915 sem
gestur þessara ungu manna sem þá vorú ó-
giftir, Ólafs og Kjartans. Þar kynnist ég
Kamban fyrst. Haustiö sem ég kom til
Kaupmannahafnar var hann nýkominn
þangað eftir tveggja ára dvöl i Amerlku og
þá hittumst viö aftur undir eins. Ég var þá
tvitugur drengur og hann hérumbil þrítug-
ur, en samt hittumst viö aö staöaldri upp
frá því og mér fannst mikiö til hans koma.
1 raun og veru var Kæban full alvarlegur
höfundur, alvarlegur og þungur á leiksviði.
Siöari leikritin hans, til dæmis Marmari og
Stjörnur eyðimerkurinnar, gerðu ekki
mikla lukku sem maöur segir af þeim á-
stæðum aö fólki þótti innihaldið i þeim um
of intéllektúelt Þetta voru samtöl ákaflega
hlaöin af efni og hugsun og kannski siöur
fallin til leiksviðs en til lestrar. Þannig að
þaö átti ekki fyrir honum að liggja aö skrifa
annaö leikritsem yröi jafn mikiðdáöst aö á
leiksviði og Vér moröingjar. Þá sneri hann
séraö skáldsagnagerð.á þessumárum sem
ég var i Höfn skrifaði hann Ragnar Finns-
son og seinna tók hann til við Skálholtssög-
urnar. Og að lokum skrifaöi hann þessa,
sem mér finnst, merkilegu bók, þessa sögu
sina um Vínlandsferðirnar, Vitt sé ég land
og fagurt. Viöeigum þarna frá fornum tíma
Eiriks sögu rauöa og Grænlendingasögu,
en mér finnst þessi bók Kambans vera
þriöja Islendingasagan um það efni. Þvi
hún er nefnilega visindalega unnin, hún á
aö vera alveg rétt. Kambanlagði ákaflega
mikla vinnu i þessa bók. Viö vorum sam-
timis i Berlín um hriö þegar hann var aö
skrifa hana og sem háskólakennari leyfðist
mér aö taka meö mér heim eins mikið af
bókum og mér sýndist og ég hef áreiðan-
lega fært Kamban aö minnsta kosti
hundraö bækur menningarsögulegs efnis
um þennan tima.
— Hann hefur semsagt unnið heimavinn-
una sina eins og sagt er.
Það var mikill visindamaður i Kamban,
hann sagði einhverju sinni viö mig: „Ég
heföi eiginlega átt að verða visindamaður,
ég hefði haft gaman að þvi að leita sann-
leikans, þess klára, finna raunveruleikann I
hiutunum, ekki bara þetta skáldaslúöur og
allt sem fylgir þvi.” En hann lagði ákaflega
hart að sér og skrifaöi þessa bók af sinum
alkunna dugnaöi á einu eöa hálfu öðru ári.
Samt veit ég ekki hvort Islendingar hafa
kunnaðað meta hann eins og vert væri. Þvi
verður ekki neitað að Halldór Laxness
hefur svolitið skyggt á alla aðra samtima-
höfunda. Þeir hafa verið minna metnir
fyrir bragðið, einfaldlega vegna þess að
hann var þarna. Menn komust ekki al-
mennilega yfir að dást að fleirum en hon-
um. Ekki nægilega, gat manni fundist.
— Þið eigið alltaf nokkra samleið, þið
Guðmundur Kamban, á flakki ykkar um
heiminn.
Já, fyrsterum við samtimis I Kaup-
mannahöfn. Eftir það hitti ég hann nokrum
sinnum hérna heima á Islandi og svo vorum
viö saman I Berlin nokkurn tima fyrir strið-
ið. Þegar ég kem til Berlinar 1935 er
Kamban þar og búinn að skrifa Skálholts-
sögurnar sem hlutu ákaflega góða dóma og
góða sölu i Þýskalandi, Hollandi, Tékkó-
slóvakiu Englandi og Sviþjóð, auk Dan-
merkur og Islands. A þessu gat hann lifað á
þessum tima, sem ekki gekk nú alltaf of
vel, þvl hann hafði engan annan atvinnuveg
en sin ritstörf.
Kamban og neysla
á sölvum
— Siðan átti fyrir honum að liggja aö
enda ævina á mjög dapurlegan hátt.
Já, hans biðu þessi óskaplegu örlög. Ég
Ihef sajt frá Jjessu i grein sem ég skrifaöi
þegar hann dó og birtist i bók minni í gró-
andanum.
En þá vissi ég ekki allt sem ég veit nú um
þessi örlög Kambans. Ég þarf einhvern
tima aö bæta einhverju viö þetta. Hvernig
þessi orörómur leggst á i Kaupmannahöfn
aö hann sé nasisti, aö hann vinni eitthvaö
fyrir Þjóðverja og sé eitthvaö kompromitt-
eraöur i gegnum þaö, og ómögulegt aö
dementera neinu, ómögulegt að mótmæla
neinu, ómögulegt aö leiörétta neitt, ómögu-
legt aö minnastá þetta opinberlega. Þannig
aö hann er dálitiö varnarlaus gegn þessum
rógi eöa grun og það veröur svo til þess aö
þessi unglingur skýtur hann niður.
Það er kannski rétt að ég segi frá þvi, það
hefur ekki verið sagt frá þvi á prenti áður.
Kamban hafði mörg undarleg áhugamál og
hafði afar gaman af að hnýsast I ýmsilegt
sem aðrir láta sér fátt um finnast. Til dæm-
is hafði hann ákaflega gaman af að kynna
sér allt um islenskt melgras, sem er eins
konar islenskt villihveiti, sem menn lögðu
sér til máls og notuðu i grauta á neyðartim-
um I sögu þjóðarinnar. Eins var það með
söl.fólk átsöl úr fjörum, og Kamban komst
að þvi einhvern veginn að sama gera Jap-
anir og Kinverjar á Kyrrahafsströndum,
þeir éta söl. Og að gamni sinu fer hann að
kynna sér allt sem hann gat fundið I
búnaðarritum og annars staðar um söl og
neyslu sölva á fyrri timum. Nú kemur
þýskur visindamaður á striðstimanum til
Kaupmannahafnar og þekkir að nafni til
þennan kunna rithöfund og skáld, Guðmund
Kamban, hringir hann upp og segir að sig
langi að tala við hann og hvort hann megi
bjóða honum I hádegisverð. Og það verður
úr. Þessi Þjóðverji er náttúruvisindamaður
og yfir borðum segir Kamban honum frá
þessari neyslu Islendinga á sölvum.
Vlsindamanninum finnst þetta ákaflega
merkilegt — hafði hann aldrei skrifað um
þetta? Nei. Þér eigið að skrifa um þetta rit-
gerð, visindalega ritgerð og segja frá öllu
sem Islendingar vita um neyslu á sölvum,
segir þessi Þjóðverji. Hvaö útbreitt það
hafi verið, hvernig þeirra haíi verið neytt
og hvaða hlutverki þau hafi gegnt á erfiðum
tlmum á Islandi. Kamban svarar að hann
geti ekki lii'að á þvi aö skrifa visindalegar
ritgerðir, það borgi enginn maður eyri fyrir
visindalegar ritgerðir, þær séu allar prent-
aðarókeypis. Og þá segir þessi Þjóðverji:
— „Ég er hérna i sambandi við stofnun sem