Tíminn - 25.07.1982, Blaðsíða 6

6
Gestur Pálsson:
„Gestur lifir nú mest á slag-
bjórum í annarra reikning”
■ „í dánarvottorði eru dvalarstaður
hans, hjúskaparstétt og foreldrar talin
ókunn. Svo umkomulaust stóð þetta
íslenska skáld á banadægri sínu vestur í
miðri Ameríku.....Hann var grafinn í
Brookside kirkjugarðinum í K-hluta
hans, leiði nr. 107. Það er í útjaðri
Winnepeg að norðvestan og þeim hluta
garðsins, þar sem fátækt fólk hvflir.
Óvíða standa þar bautasteinar og trjá-
gróður er strjáll, en á næsta leiði ris
grannvaxinn runni yfir ókunnum bein-
um amerísks smælingja. Hann skýlir
gröf skáldsins, þegar stormur fer yfir
sléttuna miklu.“
Þannig segir Sveinn Skorri Höskulds-
son prófessor frá ævilokum Gests
Pálssonar skálds, sem var enn einn
þeirra íslensku skálda sem gerðu sér
vínið að örlögum. Tólf dögum fyrir
dauða hans héldu stúkumenn fund með
sér og ræddu hverjir úr þeirra hópi
skyldu ábyrgjast greiðslu á hálfum dal,
er þeir höfðu sektað hann um fyrir bind-
indisbrot.
Hjartasárið
Gestur Pálsson fæddist 25. september
1852 á Miðhúsum á Reykjanesi í
Barðastrandarsýslu. Foreldrar hans
voru Páll Ingimundarson bóndi og
smiður og kona hans Ragnheiður
Gestsdóttir. Gestur ólst upp við mikið
ástríki foreldra sinna og unni mjög
móður sinni, en missti hana 10 ára
gamull. Óvíða kennir í verkum hans
jafn fölskvalausrar ástar og í þeim
kvæðum sem hann orti um hana. Frá
Miðhúsum fór Gestur 1865, þegar faðir
hans fluttist að Mýrartungu í Króksfirði
og árið eftir eignaðist hann að stjúpu
Ingunni Jónsdóttur, sem var honum afar
góð. Þannig ólst Gestur upp í eftirlæti
beggja foreldra og efnahagur var rúmur
á heimilinu, svo hann mun snemma hafa
tamið sér nokkurt höfðingjasnið og var
hann einn bræðra sinna settur til mennta
og kom inn í Lærða skólann 1868.
Gestur hafði nokkuð kynnst lífinu
áður en í skólann kom, því vinur hans
Indriði Einarsson segir:
„Nokkru síðar en ég kom í skólann
Gestur Pálsson og við urðum miklir
mátar og jafnvel alúðarvinir. Hann kom
í skólann fullur af hugarangri og eftirsjá
eftir stúlku sem hafði náð ástum hans
16-17 ára gamals. En þegar til alvörunn-
ar kom var hún trúlofuð og vildi ekkert
vita af þessum unglingi, sem hún hafði
nælt nöglunum í....... Gestur var
þunglyndur lengi framan af skóla;
honum greri seint sárið.“
Skáldskapur
Félagslíf pilta í Lærðaskólanum var
all fjörugt og Gestur tók þátt í störfum
leynifélaga skólapilta, svo sem Banda-
mannafélaginu og félaginu Eggert Ólafs-
syni. Rituðu hagmæltir piltarskáldskap
eftir sig í bækur þessara félaga. Veitt var
púns á fundum og utan þess var gjarna
sukksamt í skólanum, enda tíðarandinn
í Reykjavík sá að menn kunnu vel að
meta bjór og vín. Sem fyrr segir var
Gestur af all efnuðu heimili og hafði á
sér höfðingjasnið og segir að hann hafi
á sumardaginn fyrsta 1875 vakið athygli
á sér fyrir rausnarskap sinn, en þá héldu
piltar skemmtun nokkra sunnan kirkju-
garðsins. í árbókum segir svo: „Helsti
viðburður þar var sá að Gestur Pálsson
kom þangað suður með nokkrar kampa-
vínsflöskur og portvínsflöskur. Gengu
þær fljótt upp og varð veitandi sjálfur
svo ölvaður að hann féll úr sögunni til
kvelds." Gestur Pálsson fékk þessa
umsögn í árbókum: „Meðalmaður að
hæð, hálslangur mjög og vaxinn illa
gáfaður vel og skáldmæltur, heldur
óreglumaður, óvinsæll af mörgum,
óspar á fé.“
Að loknu stúdentsprófi fór Gestur
vestur í Reykhólasveit og bjó siglingu
sína til háskólanáms í Kaupmannahöfn.
Segir svo Ásgeir Blöndal læknir um
Gest, er hann heimsótti föður hans þetta
sumar:
„Gestur Pálsson kom hér um daginn.
Hann var að fá „testimonium pauper-
tatis" hjá pabba, honum var veitt toddy
og er að nú eiginlega ekki frásagna vert,
en hann varð svo sjóðandi fullur að hann
hafði ekki minnsta snefi af viti, svo pabbi
varð aldeilis hlessa og sagðist aldrei hafa
vitað verri hænuhaus á nokkrum
manni....“
Hafnarár
Gestur Pálsson sigldi til Hafnar með
póstskipinu Diönu 1875 og tók að nema
guðfræði. Fékk hann inni á Garði, þar
sem margar kynslóðir íslenskra stúdenta
höfðu eytt námsárunum. Stundaði hann
guðfræðinámið vel í fyrstu en mun þó
skjótt hafa kennt leiða og farið að slá
slöku við.
Nokkuð mun Gestur hafa þótt ölkær
á þessum árum, þótt aðeins einu sinni
sé skráð áminning til hans í bókum
Garðprófasts. Hafði lögreglan þá borið
hann heim, eftir að hafa fundið hann
afvelta á götunni með sár á höfði. En
slíkar yfirsjónir voru nú ekki eindæmi
meðal Garðstúdenta. 1877 segir þó að
Gestur hafi átt í vandræðum með að fá
sambýlismann á Garði, vegna þess að
hann þótti drykkfelldur og ekki laus við
kvennafar. Urðu þessar sögur það
magnaðar að unnusta hans á íslandi,
Ingunn Elín Jónsdóttir, frétti af þeim og
sendi Gesti uppsagnarbréf. Oliu þau
tryggðaslit báðum miklum sársauka og
unnustunni eftirsjá, sem hún mun ekki
hafa læknast af.
Þótt guðfræðiáhuginn væri farinn að
dofna með Gesti var skáldkaparáhugi
hans sívakandi og það var sem frægt er
á Hafnarárunum sem þeir Einar H.
Kvaran, Hannes Hafstein, Bertel Þor-
valdsson og Gestur tóku sig saman um
útgáfu á „Verðandi", sem fylkti þeim
saman í bókmenntasögunni undir heit-
inu „Verðandimenn.“
En óregla Gests fór æ vaxandi, og þau
vandræði og fátækt sem af henni hlutust.
Nokkrar tilvitnanir í bréf skólaibræðra
segja þá sögu best:
„í gær vildi það óhapp til að Gestur
Pálsson fótbraut sig á fylliríi og var
transporteraður á spítala. Það ~var
annars leiðinlegt fyrir hann, því hann
ætlaði upp í vor og hafði sefað alla
kreditora (lánadrottna) með því..“
„Gestur lést ætla upp í vor, en ekkert
varð úr því... hann lifir nú mest á
slagbjórum, er hann tíðum pantar út í
annarra manna reikning að þeim
fornspurðum......er svo óþokkaður að
öll líkindi eru til að hann fái fremur að
nærast á munnvatni sínu, þótt undir-
stöðulítill matur sé.“
„Nú er Gestur illa staddur í peninga-
sökum. Hann fær engan eyri að
heiman.... flestir landar gefa honum eina
krónu á mánuði...samskot þessi fara
leynt og er Gesti ókunnugt um þau.“
Loks í bréfi frá Skúla Thoroddsen í
október 1882:
„Nú sendum við Gest heim upp á
sameiginlegan kostnað. Hann var orð-
Kristján Jónsson:
„A mér þá allt-
af að líða illa?”
■ Kristján Jónsson: Myndina tók Tryggvi Gunnarsson af honum í túnfætinum í
Vallanesi 1867. „Allt er sungið og gert“ segir Hannes Pétursson, skáld, sem orti
Ijóð um þessa mynd.
■ Á miðjum sjöunda tug aldarinnar
komu nokkrir skólapiltar að Grímsstöð-
um á Fjöllum og þáðu þar gistingu. Um
kvöldið hafði einn úr hópnum gerst
mjög drukkinn og þegar hann vaknaði
varð hann þess var að hann hafði týnt
hesti sínum, hnakk og höfuðfati. Var þá
ekki annað sýnt en að hann hlyti að
verða eftir af samferðamönnum sínum
og bar hann sig að vonum sárlega.
Lagðist hann aftur fyrir og um lcið varð
honum að orði: „Á mér þá alltaf að líða
iUa?“
Þessa kveinstafi heyrði húsfreyjan á
Grímsstöðum og tók hún þá til sinna
ráða. Gerði hún út vinnumenn sína til
að leita uppi hest, hnakk og höfuðfat
skólapiltsins og nokkru síðar gat hún
fært honum þau tíðindi að allt væri
fundið og stæði hestur hans söðlaður á
hlaðinu. Reis þá gestur hennar upp, alls
hugar feginn og kvaðst með engu móti
vita hvernig hann gæti launað henni svo
mikla velvild og fyrirhöfn. En
húsfreyjan svaraði: „Þér hafið greitt það
fyrir löngu - með ánægjunni sem ég hef
haft af kvæðunum yðar.“
Pilturinn sem hafði „fyrir löngu“ lagt
þannig inn á reikning sinn hjá húsfreyj-
unni á Grímssötðum var höfundur
kvæðanna „Dettifoss“ og „Haust“, sem
höfðu skipað honum vart tvítugum í hóp
stórskálda. Pilturinn hét Kristján Jóns-
son, - síðar nefndur Fjallaskáld.
*
Atakanleg æskuár
Kristján Jónsson fæddist að Krossdal
í Kelduhverfi 13. júní 1842 og voru
foreldrar hans Jón Kristjánsson, hrepp-
stjóri og Guðný Sveinsdóttir, kona hans.
Þegar Kristján var fjögurra ára fluttust
foreldrar hans að Auðbjargarstöðum í
Kelduhverfi og ári seinna missti hann
föður sinn. Giftist móðir hans aftur
manni þeim er Helgi Sigurðsson hét.
Skipti þá mjög um fyrir drengnum. Var
Kristján viðkvæmur og örgeðja, en
stjúpfaðir hans harðlyndur, þóttafullur
og hrottafenginn. Sætti hann oft bar-
smíð og misþyrmingum af hendi
stjúpans, en móðir hans fékk ekki við
ráðið - af ótta við mann sinn. Bróðir
Kristjáns segir um þetta í formála við
ljóð Kristjáns, sem komu út 1907:
„Hann elskaði móður sína, en hataði
stjúpa sinn, því að hann var honum
vondur. Reiddist hann oft fyrir mína
hönd, er mér var misboðið og sást þá
ekki fyrir í orði og hlaut svo illt fyrir
sjálfur."
Þeir bræður höfu báðir verið vel læsir,
þegar móðir þeirra giftist aftur, en eftir
það var þeim ekkert kennt. Bræðurnir
reyndu þó að útvega sér eftir föngum
þær sögur og rímur sem þeir gátu. Hafði
Kristján verið mjög bráðþroska og mun
hafa bæði talað og gengið ársgamall.
Hann mun snemma hafa byrjað sem
barn að fást við að yrkja, líklega um átta
ára aldur og skáldskapurinn varð að
ástríðu sem stöðugt ágerðist.
Móðir hans skildi við stjúpann árið
1854 og var þá heimilið leyst upp. Var
Kristjáni komið fyrir að Ærlækjarseli í
Axarfirði og var hann þar næstu tvö árin.
Varð það hlutskipti hans frá 12 ára aldri
að hann hraktist bæ af bæ í vinnu-
mennsku. Innan við 19 ára aldur voru
ljóð eftir hann farin að birtast í
norðanblöðunum, en það er fyrst þegar
blaðið íslendingur í Reykjavík birtir
Ijóð eftir hann, þar sem Páll Melsted
vekur athygli á honum og kjörum hans
að menn sýna áhuga á að koma honum
til mennta. Að ráði frænda og vina tókst
hann nú á hendur ferð til Reykjavíkur
árið 1863 og má víst telja að þar hafi
hún orðið til vísan, sem allir kunna frá
barnæsku:
„Yfir kaldan eyðisand
einn um nótt ég sveima.
Nú er horfið Norðurland,
nú á ég hvergi heima."
Skólaár
Þessi ferð leiddi til þess að hann dvaldi
í Reykjavík næsta vetur til undirbúnings
skólagöngu. Naut hann til þess styrks
góðra manna. Helgi Thordarsen biskup
og kona hans tóku að sér án endurgjalds
að „fæða hann og klæða" og þrír
kennarar Latínuskólans kenndu honum
kauplaust undir skóla. Tók Kristján
inntökupróf um vorið og var hann síðan
viðloðandi skólann næstu fjóra vetur.
Gat hann sér strax miklar vinsældir
meðal skólapilta og urðu margir þeirra
nánir vinir hans, svo sem Valdimar
Briem síðar sálmaskáld, Björn Jónsson,
síðar ritstjóri, Kristján Eldjárn Þórar-
insson, síðar prestur, Björn M. Ólsen,
Indriði Einarsson, Jón Ólafsson ofl.
Kristján sparaði ekki skáldgáfu sína í
skólanum, samdi leikrit og orti kvæði á
afmælisdegi konungs og er eitt þeirra
flestum kunnugt: „Norður við heim-
skaut í svalköldum sævi.“
Orð Indriða Einarssonar um hann
bera því vitni að hann var vinsæll í
skólanum: „Hann bar höfuð og herðar
yfir samtíðarmenn sína í skólanum,"
segir Indriði. „Hann var þýður í vináttu
og ljúfur í umgengni. Hann var sómi
Latínuskólans út á við.“
Kristján var einnig einn af forystu-
mönnum Kvöldfélagsins, sem ungir
menn stofnuðu með sér í Reykjavík á
þessum árum. Þetta var leynifélag
andlega sinnaðra ungra manna, mest
stúdenta, og skyldi vafi leika á að það
hafi verið að frumkvæði Kristjáns
Jónssonar er félagið lætur það verða eitt
sitt fyrsta verka að reisa legstein yfir hið
gæfusnauða skáld, Sigurð Breiðfjörð,
sem enn stendur á leiði hans, með
strenghörpuna meitlaða á?
Ekki verður annað séð en að Kristján
Jónsson hafi átt vinum að fagna í
Reykjavík og því kemur kynlega fyrir
sjónir sú kynlega ákvörðun hans er hann
segir sig úr skóla vorið 1868. Eina leiðin
sem honum stóð opin upp frá því lá út
í fásinni og einangrun og hana fetaði
hann af öruggri eðlishneigð.
Svarti dauði
Orsök þess að hann hætti námi mun
einkum hafa verið féskortur en þó mun
hitt einnig hafa ráðið nokkru að hann
var farinn að hneigjast mjög til
víndrykkju. Indriði Einarsson segir:
„Mér er enn minnistætt síðasta kvöld
Kristjáns Jónssonar í Latínuskólanum.
Hann var heimasveinn og las í 2. bekk,
en var t' 3. bekk A. Mánaðarfrí hafði
verið um daginn og sumir piltar komu
drukknir uppeftir kl. 8. Hann var einn
af þeim og kom svo seint að umsjónar-
maðurinn sá hann og sagði að hann
mundi fá nótu. Ég sat hjá honum uppi
við efsta borðið í bekknum allt kvöld-
ið. Ég hefði viljað hugga hann, en þess
var ekki kostur. Hann orti um kvöldið
SUNNUDÁGUR 25. JÚLÍ 1982.
■ Gestur Pálsson: Sendur heim til
íslands, áður en lögreglan nappaði hann.
inn ómögulegur hér í alla staði fyrir
fyllirí og pretti og eigi nema tímaspurs-
mál hvenær lögreglan hefði nappað
hann....“
Gestur fær þessa umsögníbréfi frá
Matthíasi Jochumsyni eftir að hann er
kominn til íslands:
„Gestur kominn inn með eymd og
óvirðing. Komdu heldur ekki en að þú
komir með meiri eymd en þú fórst.“
Ritstjórinn
Ömurlegt hefur það verið fyrir Gest,
próflausan og skuldugan að setjast að í
Reykjavík haustið 1882. Hann gerist
ritstjóri Þjóðólfs og þá Suðra og á í
talsverðum útistöðum við eigendur og
meðritstjóra, því lundarlagið var stund-
um erfitt, sjálfsálitið nóg og álitið á
mörlandanum ekki mikið. Átti hann til
dæmis í þremur meinyrðamálum 1883,
vegna skrifa í Suðra. Mál æxluðust svo
að hann varð eigandi að Suðra, en skorti
bolmagn til þess að halda blaðinu úti og
seldi það. Vann hann eftir það við
kennslu og skrifstofustörf, en hafði
aldrei fasta atvinnu eftir að ritstjórnar-
störfum sleppti. 1885 varð hann gjald-
þrota.
Gestur tók að skipta sér nokkuð að
bindindismálum á þessum árum og varð
„æðsti templari" í stúkunni Verðandi nr.
kvæðið „Ekki er allt sem sýnist“ en ég
las það úr pennanum. Hann strikaði lítið
út. Það er eitt af miklu Ijóðunum hans,
en er yfirkomið af heimsþjáningu
(Weltschmerz). Morguninn eftir þegar
við gengum frá bænum kl. 8 hneig hann
niður í dyrum Alþingissalarins, hann
sagði að sér hefði sýnst maður stinga sig
í hjartað. Hann var borinn í rúm sitt og
fór síðar um daginn niður í bæ til að
segja sig úr skóla.“
lndriði segir ástæðuna þá „að Kristján
hafi hneigst til drykkjar meira en
hentaði fyrir mann undir skólaaga,“ og
Jón Ólafsson er sömu skoðunar. Hann
kemst svo að orði að drykkfeldni hans
hafi gert „honum örðugt fyrir um
skólavistina" en nefnir féleysið einnig.
Ekki þarf vitnanna við um það að
Kristján hafi átt við féleysi að striða
þessi árin. En svo var um fleiri
skólapilta, sem voru að auki því verr
settir en Kristján sem engin skáldfrægð
opnaði þeim nokkrar dyr. Samt létu þeir
ekki bugast. Hin ástæðan, vínhneigð
Kristjáns, virðist í fljótu bragði þyngri á
metunum. Á unglingsárum hans var
mikil drykkjuskaparöld og bar ekki á
öðru en alls konar lausung þrifist þar
ágætlega, þó að hvorki hefði hún við
félagsheimili né aðrar menningarstofn-
anir að styðjast. Er Kristján kom fyrst
suður til Reykjavíkur var hann að sögn
skólabróður „þegar orðinn meiri
drykkjumaður en svo að sú ástríða
mundi læknast."
Kristján réðist eftir skólavistina til
dansks kaupmanns á Vopnafirði, en
lokakaflinn í lífi hans var þegar hafinn.
Annars var sálarlíf hans myrkara og
flóknara en svo að drykkjuskapurinn og
féleysið nægi til að skýra forlög hans.
Einn ritari æviágrips um hann kemst svo
að orði að hann hafi verið með
krabbamein í sálinni. Út í vangaveltur
um þá hluti verður ekki farið hér, enda
vefst manngerð Kristjáns Jónssonar
fyrir mönnum sem skrifað hafa um hann
ítarlegra mál en hér, þám. Tómasi
Guðmundssyni, en þetta spjall er samið
upp úr ritgerð hans „Fjallaskáld“.
Kristján Jónsson dó aðeins ári eftir að
hann sagði sig úr skóla. Menn komu að
honum látnum og hafði enginn verið hjá
honum síðustu stundimar, - nema víst
er að brennivínsflaskan var hjá honum,
eins og við banasæng Sigurðar Breið-
fjörð, sem hann reisti bautastein í
Reykjavík, með félögum sínum í
Kvöldfélaginu.
-AM