Tíminn - 25.07.1982, Blaðsíða 16

SUNNUDAGUR 25. JULI 1982.
SUNNUDAGUR 25. JULI 1982.
■ Fríðsæld í Vondelgarðinum á sunnudagsmorgni. Þar eins og víða annars staðar í Amsterdam geta borgarbúar stundað veiðar, ■ Vincent van Gogh-safnið, þar sem sjá má hundruð málverka og teikninga eftir
en fiskurinn sem þeir vciddu var óneitanlega smár. van Gogh.
Fjölmennt var í góða veðrínu fyrír utan konungshöllina í Amsterdam.
Tímamyndir: ESJ. ■ Og húsið, þar sem Rembrandt bjó á mektardögum sínum sem málari, er nú safn.
Það sést hér á miðri myndinni.
■ Næturvakt Rcmbrandts í Rikislistasafninu vekur ávallt mikla athygli gesta. ■ Mikil aðsókn er að húsi Önnu Frank, en inngangurinn er fyrir miðri myndinni.
Fenejjar norðnrsins
sagt frá heimsókn til borgar Rembrandts, van Goghs og Önnu Frank
■ Amsterdam-ætliþaðnafnkalliekki
fram í hugum flestra blaðalesenda
frásagnir um miðstöð eiturlyfjasölu í
Evrópu, og fleira ókræsilegt, sem mest
hefur verið fjallað um í fjölmiðium frá
þessari höfuðborg Hollendinga. En
jafnvel stutt heimsókn til Amsterdam
nægir til þess að fullvissa gestkomandi
um að þessar „Feneyjar norðursins1',
eins og heimamenn kalla borgina
stundum, hafa upp á fjölmargt markvert
að bjóða, ekki síst í menningar- og
listalífi.
Ég dvaldi rúma hálfa viku í Amster-
dam þegar hitabylgja gekk yfir mikinn
hluta Evrópu á dögunum og dreif mig í
að skoða ýmislegt af því, sem borgar-
búar leggja áherslu á að kynna
ferðamönnum: þá byggingarlist, sem
gerir borgina sjálfa, sérstaklega þó eldri
hluta hennar, sérstæða, síkin sem liggja
um þvera og endilanga borgina, lista-
söfnin, sem hafa að geyma verk
heimsfrægra hollenskra listamanna svo
sem Rembrandts, van Goghs og Ver-
meers, byggingar, sem eiga sér merki-
lega sögu, svo sem þær er kenndar eru
við Rembrandt og ungu gyðingastúlk-
una Önnu Frank, konungshöllina við
Dam torgið og hina svokölluðu Nýju
kirkju, sem reyndar er margra alda
gömul, og síðast en ekki síst mannlífið
á torgum, í görðum, á útiveitingastöð-
um, mjóstrætum og fljótabátum borgar-
innar.
Myndarlegt van Gogh safn
Ýmsir kynnu að halda að Rembrandt
væri sá hollenskur málari, sem landar
hans teldu ástæðu til að gera mesta
virðingu. Og vissulega eru verk hans
eins konar miðpunktur þeirra sýninga,
sem boðið er upp á í ríkissafninu
svonefnda, Rijksmuseum, við Safna-
torgið í Amsterdam.
En Vincient van Gogh er samt sem
áður sá listamaðurinn, sem Hollend-
ingar hafa reist sérstakt safn, glæsilega
og bjarta byggingu, þar sem hundruð
verka hans, málverk sem teikningar, eru
til sýnis. Málverkin munu vera um
200 talsins, en teikningarnar 400, og er
þeim haganlega raðað upp eftir ólíkum
tímabilum í lífi Van Goghs og list,
og aðgengilegar upplýsingar fylgja
hverri mynd. Það er því auðvelt að
fylgjast með þróun í stíl, vinnubrögðum
og viðfangsefnum van Goghs allt frá
upphafi listaferils hans til endalokanna
í prísund geðveikinnar.
Næsturvakt Rembrandts
í Rijksmuseum Hollendinga skammt
frá van Gogh safninu er mestri athygli
aeint að Rembrandt, og meðal verka
hans þar er hið fræga málverk Nætur-
vaktin, sem er miðpunktur sýningar-
innar. Verkum margra samtíðamanna
Rembrandt, og lærisveina hans, er
komið fyrir í hliðaarsölum þannig að
auðvelt er að kynna sér málverk
meistarans í samhengi við það, sem aðrir
voru að gera í hollenskri málaralist á
sama tíma.
Rijksmuseum mun hafa verið stofnað
árið 1908, en var flutt í núverandi
húsakynni árið 1885. Safnbyggingin er
hin myndarlegasta og þar eru mörg
frábær verk til sýnis ekki aðeins eftir
hollenska málara, heldur einnig eftir
listamenn frá mörgum öðrum löndum.
Er reyndar talið að hér sé um að ræða
eitt merkasta listasafn heimsins.
En jafnframt er lögð áhersla á að
kynna þar hollenska sögu, bæði frá
fornum tíma og þessari öld.
Næturvakt Rembrandts vekur eðli-
lega mesta athygli í safninu, enda það
verk hans sem þekktast er. Málverkið
þekur heilan vegg og vekur jafnmikla
aðdáun sem fyrr. Sérstök áhersla er lögð
á að kynna sögu þessa málverks, og
einkum þó að kveða niður vinsælar
sögur, sem gengið hafa um Næturvakt-
ina og þær móttökur, sem málverkið á
að hafa fengið. Er því t.d. mjög
mótmælt að verkinu hafi verið illa tekið,
eða að þeir, sem fengu Rembrandt á
snum tíma til að gera það, hafi verið
óánægðir með árangurinn eins og
gjarnan hefur verið haldið fram.
Málverk ýmissa annarra sautjándu-
aldar málara eru til sýnis í Rijksmuse-
um, þar á meðal eftir Johannes
Vermeer, sem er ásamt Rembrandt og
var Gogh einn þekktasti málari Hol-
lands. Þaö eru tiltölulega mjög fá verk
eftir Vermeer enn til staðar, og í safninu
í Amsterdam eru fjögur þeirra.
Hús Rembrandts
Eftir að hafa skoðað málverk Rem-
brandts og samtíðarmanna hans í
Rijksmuseum er tilvalið að skella sér
upp í sporvagn og halda niður til
Jodenbreestrætis, þar sem enn er
varðveitt hús það sem Remdbrandt bjó
í þegar hann málaði ýmis sín frægustu
verk, þar á meðal Næturvaktina.
Rembrandt, sem fæddist árið 1606, flutti
ásamt konu sinni Saskiu inn í hús þetta
árið 1639. Þaðan varð hann að hverfa
rúmum tveimur áratugum síðar þegar
hann varð gjaldþrota. Það var um tíu
árum áður en hann lést.
Hús þetta er hið myndarlegasta, enda
keypti Rembrandt það þegar hann var
orðinn viðurkenndur listamaður. Hann
var hins vegar ekki jafn blár á
fjármálasviðinu og í listinni og efndi til
skulda, sem hann gat að lokum ekki
staðið við.
Rembrandt bjó ásamt fjölskyldu sinni
(þau hjónin eignuðust son skömmu eftir
að þau fluttu í húsið) á neðstu hæð
hússins, en á efri hæðinni var vinnustofa
hans. Á rishæðinni var svo vinnustofa
og kennsluhúsnæði fyrir nemendur
Rembrandts.
Amsterdamborg keypti hús þetta árið
1906, á 300 ára afmæli Rembrandts, og
lét gera það upp og breyta því í safn.
Þar er nú að finna um 250 koparstungu-
myndir Rembrandts og margar teikn-
ingar, og auk þess málverk eftir kennara
hans og nemendur. Auk þess eru þar
útlistanir á því, hvernig koparstungur
voru unnar.
Á ýmsum þessara mynda eru raun-
sannar teikningar af ýmsu fólki, sem
Rembrandt hitti á förnum vegi í
Amsterdam, einkum flækingum og
fátæklingum.
Við Dam torgið
Og þá er rétt að halda út í sólskinið
og niður á Dam torgið, sem segja má að
sé miðbik borgarinnar. Þar er mikill
mannfjöldi á ferð: popparar hafa komið
hljóðfærum sínum fyrir og flytja vegfar-
endum tónlist fyrir betlifé, en löggæslu-
menn halda sig þar skammt undan með
tvo sérbúna bíla, sem hægt er að grípa
til ef allt fer úr böndunum. Það er
dýrlegt að sitja þarna í sólinni á tröppum
minnismerkisins, sem Hollendingar
reistu á Dam torgi til að minnast þeirra
sem féllu í síðari heimsstyrjöldinni,
virða fyrir sér iðandi mannlífið og
reisulegar byggingarnar, þar á meðal
konungshöllna og Nýju kirkjuna svo-
nefndu, og hlusta á popparana hamast .
Fólkið reynir að kæla sig með bjór,
gosdrykkjum eða ís, en svartir bisness-
menn ganga um og bjóða hass til sölu.
Dam er einnig í miðju verslunarhverfi
borgarinnar. Við nærliggjandi götur er
urmull af litlum verslunum, þar sem
kaupa má allt milli himins og jarðar, en
inn á milli má sjá merki alþjóðlegra
vörumarkaða.
Sennilega hef ég verið óvenju heppinn
tneð veður þessa daga. Einn Hollending-
inn sem ég hitti kvaðst vera að fara í
sumarleyfi til Karabíska hafsins til þess
að sleppa úr rigningunni í Hollandi! En
í svona góðu veðri var alla vega
huggulegt í Amsterdam.
Hús Önnu Frank
Þótt margir kannist við Rembrandt og
van Gogh, þá kæmi mér ekki á óvart
þótt Anna Frank væri þekktust allra
Hollendinga erlendis. Frásögn þessarar
ungu stúlku af því, hvemig hún og
fjölskylda hennar leyndist fyrir nasistum
í bakhúsi nokkru í Amsterdam í nokkur
ár, var þýdd á ótal tungumál og náði að
snerta innstu tilfinningar milljón lesenda
um allan heim. Dagbók Önnu Frank
varð einnig að leikriti og kvikmynd. Hér
á landi hefur bókin að sjálfsögðu komið
út, og leikritið var sýnt í Þjóðleikhúsinu
á sínum tíma við mikla aðsókn.
Húsið, sem hér um ræðir, er enn við
lýði, það stendur við Prinsengracht. Þar
hafði Otto Frank komið heildsölufyrir-
tæki sínu fyrir árið 1940. Aftan við húsið
er gömul viðbygging, sem ekki sást frá
húsinu sjálfu. í þessari byggingu földu
tvær gyðingafjölskyldur sig fyrir
nasistum í byrjun ársins 1942: Otto
Frank, kona hans og tvær dætur, og Van
Daan-hjónin og sonur þeirra Peter.
Síðar bættist maður nokkur, Dussel að
nafni, í hópinn. Inngangurinn í viðbygg-
inguna var falinn á bak við skjalaskáp.
Anna Frank, sem var aðeins þrettán
ára þegar fjölskvldan flutti í viðbygg-
inguna, hafði mikinn áhuga á því að
verða rithöfundur, og hún skráði í
dagbók sína frásögn af daglegu lífi í
viðbyggingunni. Síðast ritaði hún í
dagbókina 1. ágúst 1944, en þremur
dögum síðar réðust Þjóðverjar inn í
felustaðinn og höfðu þau öll á brott með
sér. Anna Frank, móðir hennar og
systir, Van Daan-fjölskyldan og Dussel
létu öll lífið í fangabúðum nasista. Otto
Frank einn lifði af og snéri aftur til
Amsterdam. Þar hitti hann fólkið, sem
hafði hjálpað þeim við að útvega mat og
aðrar nauðsynjar á meðan á dvölinni í
viðbyggingunni stóð. í þeirra höndum
voru meðal annars dagbækurnar, sem
Anna Frank hafði skrifað. Eftir áeggjan
vina sinna ákvað Otto Frank að láta gefa
dagbók dóttur sinnar út. Það var árið
1947. Dagbókin vakti mikla athygli, og
hefur nú verið þýdd á fimmtíu-sextíu
tungumál og seld í þrettán milljónum
eintaka.
Þegar til stóð nokkru eftir stríðslokin
að rífa húsið, sem kennt er nú við Önnu
Frank, vakti það mikil mótmæli í
Amsterdam. Stofnaður var sérstakur
sjóður, Anna Frank Foundation, sem
keypti húsið og breytti því í safn.
Viðbyggingin er nú til sýnis almenningi
í því horfi, sem hún var á stríðsárunum;
í herbergi því, þar sem Anna Frank svaf,
eru jafnvel ennþá límdar á veggina
úrklippur af þekktum leikurum, sem
hún hafði fest á vegginn eins og títt er
hjá unglingum.
Jafnframt er í húsinu sjálfu ítarleg
sýning, þar sem bæði er rakin saga Önnu
Frank, og eins gerð grein fyrir framrás
nasismans og gyðingaofsóknum nasista
bæði í Þýskalandi og síðar í Hollandi,
sem mátti þola hernám Þjóðverja árum
saman. Jafnframt er gerð grein fyrir
ýmsum dæmum síðari ára um endur-
vakningu nasismans í ýmsum löndum.
Það er alltof sjaldgæft að bækur hljóti
jafn almennan hljómgrunn meðal ólíkra
þjóða og dagbók Önnu Frank. Hún
snerti með skrifum sínum þær mannlegu
tilfinningar, sem finna má með öllum
mönnum án tillits til þjóðei.ás, og hafði
hæfileika til að tjá viðhorf sín og lýsa
umhverfi sínu og samferðamönnum
með þeim eftirminnilega hætti, sem
góðum rithöfundum er lagið.
í Húsi Önnu Frank eru eintök af
dagbók hennar á hinum ólíku tungu-
málum. í þeim hópi er íslenska útgáfa
bókarinnar.
Mikil aðsókn var að húsinu þegar mig
bar þar að garði, reyndar svo að í fyrra
sinni varð ég frá að hverfa. En ég lét
mig hafa að reyna aftur, sem betur fer.
Konungshöllin
í Amsterdam er konungshöll þótt
konungshjónin búi þar alls ekki heldur
í annarri höll í Haag, þar sem
stjórnarráð landsins er jafnframt að
finna, en Amsterdambúar leggja á það
mikla áherslu, að Amsterdam sé
höfuðborg landsins samkvæmt stjórnar-
skránni, Haag sé aðeins stjórnarsetur.
Konungshöllin í Amsterdam er við
Dam torgið og mun einhvern tíma hafa
verið kölluð áttunda undur veraldar.
Hún var reist á mektartímum Amster-
dams sem miðstöð heimsviðskiptanna á
sautjándu öldinni, og þá byggð af
borgaryfirvöldum sem ráðhús. Konungs-
höllin, eða ráðhúsið, var byggð í
klassískum stíl og nokkrir af læri-
sveinum Rembrandts sáu um listrænar
skreytingar, sem margar hverjar eru
stórfenglegar. Ráðhúsið var tekið í
notkun árið 1655. Árið 1808 tók Louis
Napoleon, konungur Hollands og bróðir
Napoleons Bonaparte, ráðhúsið til eigin
nota og breytti því í konungshöll. En
þótt Vilhjálmur I, konungur Hollands,
afhenti borginni á valdatímum sínum
höllina, þá var hún aldrei aftur nýtt sem
ráðhús. Og árið 1936 var þessi glæsilega
bygging seld hollenska ríkinu.
Að sumarlagi er konungshöllin opin
almenningi, sem fær staðgóðar upplýs-
ingar um byggingarsögu hallarinnar og
hin margvíslegu listaverk, sem hún
hefur að geyma, og getur síðan gengið
um háa og glæsilega sali hallarinnar.
Einna mikilfenglegast er að skoða
svonefndan borgarasal, sem er í miðri
höllinni. Skreytingarnar í lofti, á gólfí
°g veggjum þessa salar eiga að gefa
smækkaða mynd af veröldinni allri eins
og hún var talin vera á sautjándu
oldinni. Ofan við aðalinnganginn situr
mektarkona, tákn Amsterdam, sem
virðir allan heiminn fyrir sér. Þannig var
staða borgarinnar á þeim tíma sem
höllin var byggð.
f gólfið eru greipt kort af jörðinni og
stjörnunum, en til allra hliða eru styttur,
höggmyndir og málverk sem gefa
til kynna ýmis grundvallaratriði í lífi
mannanna og þær fyrirmyndir, sem
landsfeðurnir töldu að hæstvirt borgar-
yfirvöld ættu að hafa að leiðarljósi við
stjórn borgarinnar.
Nýja kirkjan
Við hliðina á Konungshöllinni er Nýja
kirkjan, sem svo er nefnd. Að vísu hófst
smíði hennar þegar um árið 1400, en
nafn sitt dregur hún af þeirri staðreynd,
að þegar hún var reist var önnur kirkja
fyrir í Amsterdam. Sú var nefnd gamla
kirkjan, og því augljóst hvert nafn hin
nýja kirkja hlyti.
Nýja kirkjan hefur átt nokkuð
umbrotasama sögu. - Árið 1645 brann
hún þannig að mestu í eldsvoða. Hún
var endurbyggð næstu árin og áratugina,
og er talið að mestur hluti kirkjunnar
eins og hún er nú sé frá sautjándu
öldinni, þeim uppgangstíma í sögu
Amsterdam.
Tvennt vekur einkum athygli þegar
inn í kirkjuna er komið, og gæti hæglega
leitt athyglina frá þeirri staðreynd að
kirkja þessi mun eins og aðrar slíkar
ætluð guði til dýrðar.
Hið fyrra er meiriháttar sýning inni
í kirkjunni um hollensku konungsfjöl-
skylduna. Fær maður reyndar á tilfinn-
inguna að kirkjan sé fremur þeirra en
almættisins. Það er ekki aðeins að
miklar ljósmyndasýningar eru á tveimur
áberandi stöðum í kirkjunni, heldur eru
einnig sumir steindu glugganna - sem í
flestum kirkjum vísa til einhverra
kristilegra atburða eða manna - helgaðir
konungsfjölskyldunni! Tveir viðamikir
gluggar segja þannig frá ýmsum merkum
athöfnum hollensks kóngafólks. Þettaer
kannski eitthvað tengt því, að formleg
innsetning hollenskra kónga eða drottn-
inga í embætti fer alltaf fram í Nýju
kirkjunni í Amsterdam. En eitthvað var
það nú skrýtið að sjá Wilhelmínu og
Beatrix og alls konar kóngafólk þar á
milli á steindum kirkjugluggunum -ekki
síst eftir að hafa séð nokkrum dögum
áður hina áhrifamiklu steindu glugga
Chagalls í Fraumúnster kirkjunni í
Zúrich. En það er sem sé sinn siður í
hverju landi.
Annað, sem vekur athygli í Nýju
kirkjunni, er að umtalsverður hluti
hennar er helgaður de Ruyter aðmírál,
sem mun vera ein mesta stríðshetja
Hollendinga. Hann lést á Sikiley í apríl
1676 af sárum sem hann hlaut þegar
hann sigraði franska flotann í orrustunni
við Messina. í þakklætisskyni var þeim
stað í kirkjunni, þar sem háaltarið var
áður, breytt í minningarreit um de
Ruyter. Þar var hann grafinn með mikilli
viðhöfn. Síðan voru afkomendur hans
einnig grafnir á þessum stað í kirkju-
gólfið allt til ársins 1859.
Sigling um síkin
Amsterdam hefur stundum verið
nefnd „Feneyjar norðursins", í það
minnsta af Amsterdambúum sjálfum.
Þar er mikið af síkjum, sem hægt er að
sigla um í bátum. Nokkur þúsund manns
búa reyndar um borð í húsbátum við
síkisbakkana.
Gestkomandi til Amsterdam hefur
vart séð borgina fyrr en hann fer í
siglingum síkin. Slík sigling er sérstak-
lega eftirminnileg að kvöldlagi þegar
brýr og byggingar eru fagurlega skreytt-
ar ljósum.
Elstu byggingarnar í Amsterdam eru
oft á tíðum byggðar alveg fram á
síkisbökkunum. Þess vegna er auðveld-
ast að skoða þessi gömlu hús með því
að sigla framhjá þeim. Einkum er
athyglisvert að . skoða óvenjulegar
skreytingar á göflum húsanna, og
margvíslegt lag gaflanna.
Ferðir um Holland
Frá Amsterdam er hæst að fara í
stuttar ferðir til annarra athyglisverðra
staða í Hollandi. Landið er lítið og
fljótlegt yfirferðar. f nágrenni Amster-
dam er margt að sjá fyrir þá, sem hafa
tíma til.
Tvennt kemur öðru fremur í hugann
þegar minnst er á Holland, túlipanar og
vindmyllur.
Allt sumarið er „floriade", sem
Hollendingar segja að sé mesta blóma-
sýning veraldar, opin almenningi. Þar
má sjá hið ótrúlegasta úrval blóma og
grænmetis á 56 hektörum lands. Auk
útisýninga er þar mikið af gróðurhúsum,
og stór og mikil sýningarhöll, um sjö
þúsund fermetrar að gólffleti, er nánast
eitt blómahaf.
Þótt ótrúlegt megi virðast er ekki
mikið um vindmyllur í Hollandi lengur,
og þær eru enn færri sem eru í nothæfu
ástandi. Nokkrar eru þó í gangi - fyrir
ferðamenn!
Ferðamaður, sem hefur tíma til að
heimsækja nálægar borgir, svo sem
Haag, ætti ekki að láta hjá líða að koma
við í sérkennilcgustu „borg“ Hollands.
Sú nefnist Madurodam og er sennilega
einstök í sinni röð. Þar er nefnilega að
finna í smækkaðri mynd allar helstu
byggingar í Hollandi. Hér er um
nákvæm líkön að ræða af margvísleg-
ustu byggingum, allt frá smáhúsum upp
í konungshallir, olíuhafnir og Schipol-
flugvöll! Hafa sumir bent á að á þessum
eina stað, skammt frá Haag, geti
ferðamaðurinn „sér Holland" á fáeinum
klukkustundum! pct