Tíminn - 24.10.1982, Page 5

SUNNUDAGUR 24. OKTÓBER 1982
■ Andatrúarhreyfingin er eitt kyn-
legasta fyrirbærið í menningarsögu
íslendinga á tuttugustu öld. Við fjölluð-
um um upphafsár andatrúar í síðasta
Helgar-Tíma og víkjum nú að einkenni-
legum athöfnum andatrúarmanna á
fjórða áratugnum. Það sem einkum
setur svip sinn á þetta tímabil og mun
óþekkt erlendis er umstang með jarðn-
eskar leifar löngu látinna manna vegna
fyrirmæla á andafundum. Fyrsti flutn-
ingur af slíku tagi mun hafa átt sér stað
árið 1934. Tildrögin voru þau að kona
ein í Reykjavík sem skrifaði ósjálfráða
skrift hafði samkvæmt eigin frásógn
margsinnis fengið óskir frá Agnesi
Magnúsdóttur og Friðrik Sigurðssyni
sem árið 1828 höfðu í sameiningu framið
morð, verið tekin af lífi og dysjuð utan
kirkjugarðs. Sökuhjúin vildu að „reynt
yrði að milda málstað þeirra, sérstaklega
Agnesar, og hafa áhrif á almennings-
álitið í þá átt, að vekja samúð með þeim
og skilning á öllum málavöxtum." Að
fengnu leyfi Jóns Helgasonar biskups
voru bein þeirra grafin upp og jarðsett
í kirkjugarðinum á Tjörn á Vatnsnesi
hinn 17. júní. Framkvæmdi þá athöfn
sóknarpresturinn þar séra Sigurður
Jóhannesson. Nokkrum dögum síðar
komu allmargir menn saman á afbrota-
staðnum, hinum fornu brunarústum á
Illugastöðum, og báðu fyrir sálum
þessara morðingja og brennuvarga.
Enn kyndugri atburður af sama tagi
gerðist árið 1937 þegar frægur draugur
úr þjóðsögu, Miklabæjar-Sólveig .
var grafin upp og endurgrafin í vígðum
reit eftir beiðni andafundar í Reykjavík.
Vinnukona styttir sér aldur
Sólveig nokkur, vinnukona á Miklabæ
í Skagafirði, hafði árið 1778 stytt sér
aldur vegna ástar á prestinum á
staðnum, séra Oddi Gíslasyni, sem ekki
virðist hafa endurgoldið tilfmningar
PJOÐVILJINN
UÓÐVIUINN
«*!«««« % U> Kft. ’
lltlDtit,
Kio&r Oljfeinwrjt
•Unl 2270.
trreíítí* «r
U«g»v«e, rtœt
Kwnar ftt »11* tfcm*, oem*
otAnartHK*.
A«trtJ<*nri*M k
rtíKrtk o? o«K»*not kr. 2,u<
vrxfW&ar á Undina kr, 1,25
l»u*«»6ia 10 aur*
•*tniftj» ÖetgMKmar,
27, «lmt 4200.
klallið, ríkis-
rnarmeirihlut-
og Nýja Dag-
t>ið.
m, i lvkmn úr hópi verfcti
h<ú: : fx'ít t pJstaða. ríki$~
na v diMítfó
‘>:h.i !»eirri. sem nú
'A'v i hmu'-m. Minrn hluti
marinnar, Haraldrj*
ndsson. bcfir genjríf) &d
Díu'.shrúnar, sem eink-
í !«irrá fttaría. setn ekk:
ú íre&L Himvegar
fúri hhvtí ríkisatjúrnat-
< til )í<* víð Claessen
nu.veitendaféte^ ts!an<te«
n'<v> m-ðié em «iyrkasta
íomvœkrruííi, í>o-íít er
Iten.iíinn ..VMUUksun kaíi'
; - i i m;í!iii« *>£ nrínn*
vir » t ? nokkoo u < hiur •
ttala cz í*jéöverja. í
áh uum. sera aJmerm-
;í> fujltt kunn. {
'Reiri hh\i& riktsstjóní-
Nýja dagblaöio fer á
* 5W.*r tíl þe&j aö ííkýra
: K»marinnar tii máísms
:; yíir skoúuís
* vvrkamannannaj
■v.vfir |?ar múte á hlut-
|fe ísrtjúrnarineír í hl utans
1. vera aur»vik-d deltux
|> &ó 1 a.ra áð géirast aú-
Endursrcttranir
IVýtt líf að færast i kirlijulegt líf á Íslandi.
Monmyn er í feraku minni, ad
hhfud moréjnf janna Friðrika pg
Agnesar ftxndrsl i Vatnsdafe-
Mhimfyrir nefekrix.m «ium eftir
tilvísun midife i Keykjavík, en
Agnes hafði talait gegn urú mlö-
»1 |x?nna osr bdh'ö irra ai) láta
grnfa höftiöíh í vígdunt reít. öíú
an vorr. hofuð hmröingjo.rma
grafin vpp-o%' jar<feu»£in. meö
mikiiii viöhofn á Díneeyrum.
iSírian jmfa entl urgreftranir
legiö niöri um skeid, en í ár virö-
íot m>:>sr vera íu> lifna yfir heíir.
ntidtyn á ný, Hafa nú ýmsir, aö-
altega norðienskir andar, bírst
hjá miðlí seníekki viU láta naím
síns getíöbér í Reykjavtk, ög eru
j iill erindi {.icirra á einn veg. Peir
cru, orðnir leitkr á aö láta beín
sí.n Ikryja f>ar sem þáíivoru graf-
in i fyrstu t>£ vilja skifta um
IcrueUtð. Flestir cru andarnir
gltvpantenji. myrtir raenn, morö*
imrjar eöa anntó óiánsfólk, Pektr
asta veran sem hcfír látiö til sín
hcyra tíejtn unt rcykvíska raidil-
inn er hinn alkunni skasrfirski
drausrur Míklabæjar-Solvoig,
sem eins og þjööeivfir -herma,
var triin vÖJd aö hvarfi líéra
Odds frá M íklabu: á lh. óld. I>aó
A ssiírt nö Soíveig |hafi fyr-
i í fári ú fíér 0» í veríd jöröuö uiai i
kirkjtígarös i Miklnhay en seínfta
heftr Mikiabæíar>kirkjug,mHtr
stækkaö. svo hún var Ibngu kom
in inn i hann. Um legstaö henr-
minnísst aö bTaöiÖ hcnti rétti-
lejra á hina gífeHegu hrakkun
útevara á súktsta ári, i»aö pari
« r herir miinn um e k k i boriö sara-
an. Aftur á inótá héfír hún gcng-
íö 5jésr,m kygum á Míklabæ mi
hutt á annað hundrað «r.
Nú á dogumun kraföist Sol-
J » r&w<tktir teifa r $«%>'< )$&?
hm'nar i kirkju.
veiff þess getm ran miöi! |ænnan
hcr í Reykjavik, a<) hún yröi
grafin uppng flutt úr Miklabæj-
ar-kirkjugaröi yfir f Glaurabatj-
arkirkjr.yarð. var orðin þreytt á
nð ligrtrja i Miklabæ. Annar aiidi
kom gecn t«n saraa raidit hcr í
Reykjavik. sagöiut veia kcrlíag
gönraj úr Norðurlandi, og lægju
hein stn graíin fjórar álnír í
bröu umiir hínni svokdlluðu
hlá«: stofir- á Re.vníslaö, vill nú
láta grafa síg epp og flytja bein
i>in í ijzríæmn kirkju^arö, Af
öðrujn onriura. sem kvaö vera
orönir órrilcgir, má nefna F,ng-
lcnriimra |)á, scm SkagFiröingar
rirápu á sínura tíma meö hrylli- ;
legum hætti og dysjuöu á Mann- j
pvi meiraen rneöal hrjógtheiUndi í ska»5ahó!í. Kvaö nú vera oröínin ^
ti! hcsa aö 14t& stika rbkscmd
ftá sér fam.
Frarrvsóknarflokkminin og
navmclríhlurinn hefir got';
mikitl átroðninjjur af beim hjá
raiöltóra. hcr í ba nmn. Iíeimta nú
Engtendinífar þcssir að lát.
grafa nigt ftpp, rnann fyrír rnann,
ou flytja sig víésvegar uro lnrul
iö, á ýmsa kírkjtgarða sem hoir
' tilncfna.
Bciðmn'* hesftum ratin verða
mit eins fijúti o$? kostor cr. og
.niun hafa fcngíst hiö naoösyníe$ga
leyfí biftkups oj? landtraknís tH
u{ipi?raftanna. Fyrsta endnr-
trreftrunin hefir þog.Tr farið
fram. MiktebrejárSoJvc.a var
«ta niufttsíðostu i grai'in upp
og fh'-tt nö Criaumbm og jarö-
si-njrin har að viðstóddu fjot
rrenni úr héraöinu. Öcra I^árus
Arnórsson á Miklahra framdi at-
hofnína. Ekki var viéistöúdum
Icyft aö ftkoða i kistuna, en sagt
var aö innlak hennar hafðt vcríö
mcstmegmis n-old, en |m fyllyrtu
sumir aö fundrit JrefÖi annar
læriegguy Miklabæjar-Solvritfar
og jafnvel einnij? ein tonn úr
henni. og hcfði Jwsau verið kamío
fyrir í kisnvnni. Kistan var
skrýdri blómv.jndum iir föjtrum
íslenskvm túnblónuua og jarðar-
förin fór hiö hcsta fram með víð-
eiírandi hátfðldk og alvön-svip.
Say:t er uö cnduríDeftrrn kert*
insrarinnar frá Reynbtaðm? En%
tenáinttaana frá Mannskaðahól
raura' vcröa látin fara frara eins
fljött <é feoshtr veröur &»
Af u>anhéraðsmörtni*<n var
líaiidór Kiljan Laxneas við-
fiaririur enduxgreftVun Mikla-
bæjar-Snlveigrar I Glaujmbic.
Hann hefir góiJfúslcga látiö l>jéð-
vi!jam\m i tc Ijésraynd þá er
hann tók af jþvf er kista hennar
var borin f kirkju.
h'fl'-
r<\*úí
hafá
... ■ -
núaii| |f
ttJ.anr\ f
Uateir'::
mr, tflföh
vnfié
Ar.mg
Ixtd sarf
það i' ■.>
«<> bladiíf
Daffsbrúnarverkfailið
A’. fífl
iiiakkyr.'f
ir ff> ðþrt
þörf á a. .
blað La>
aokkuð £ | :
vemtaféla i.
mnmtfélii,
eig« aðft
■mctiintrti'.
mnhi'crjirf-
■ Frásögn Halldórs Laxness (ómerkt) af endurgreftrunum andatrúarmanna í Þjóðviljanum 24. júlí 1937. Med grein hans
fylgir mynd sem Halldór tók sjálfur og sýnir jarðneskar leifar Sólveigar bornar í kirkju.
Annar þáttur af íslenskri andatrú:
þetta duga og aldrei skyldi hann vísari
verða, hvað orðið hefði um síra Odd.
Þar með hefði hún lagt á sig hendur og
ætlað að skera sig á háls með stórri
sveðju, og kenndi hann enn sársaukans,
er hann vaknaði. Eftir það hætti
Þorstein þeim ásetningi sínum að
grafast eftir, hvar prestur væri niður
kominn. Lítið hefur borið á Sólveigu
síðan. Þó hafði síra Gísli, sem síðast var
prestur að Reynistaðarklaustri (1829-
1851), sonur síra Odds, sagt frá því að
fyrstu nóttina, sem hann svaf hjá konu
sinni, hefði Sóiveig ásótt sig ákaflega,
svo hann hefði þurft að hafa sig allan við
að verjast henni, en hann var heljar-
menni til burða sem faðir hans. Aðrar
sögur hafa ekki farið af Sólveigu."
Solveig jörðuð í vígðri
mold
Rúmri hálfri annarri öid eftir að Sólveig
vinnukona stytti sér aldur gerðust þeir
atburðir á andafundi í Reykjavík, „að
vera sem tjáði sig vera Sólveigu, og þó
öliu fremur verur er báru hag hennar
fyrir brjósti" gerðu vart við sig. Var þess
beiðst að bein hennar yrðu flutt og
jarðsungin að venjulegum hætti í
Glaumbæ.
Andatrúarmenn voru um þetta leyti
mjög öflugir innan kirkjunnar hér á
landi, og við þessum tilmælum var orðið.
Sunnudaginn 11. júlí 1937 var grafin í
kirkjugarðinum í Glaumbæ kista sem
sögð var geyma jarðneskar leifar
Miklabæjar-Sólveigar. Séra Lárus Arn-
órsson að Miklabæ flutti guðsþjónustu á
báðum kirkjum, Miklabæ og Glaumbæ,
og jafnframt fyrirbæn fyrir Sólveigu.
Margt manna var viðstatt á báðum
stöðunum, og í hópi utanhéraðsmanna
var Halldór Laxness rithöfundur.
Gagnrýni
Halldórs Laxness
Halldór sagði frá athöfninni að
Draugur 1 ir þjóðsögu
grafinn í vígðri mold
Umstang með jarðneskar leifar löngu látinna manna er eitt forvitnilegasta uppátæki
andatruarmanna á fjórða áratugnum
hennar. Fyrir þetta afbrot sitt var
Sólveig dysjuð utan kirkjugarðs og án
yfirsöngs. Átta árum síðar hvarf séra
Oddur á leið heim til sín frá næsta bæ
og mynduðust þjóðsögur um hvarf hans.
Hjátrúarfullt fólk táldi að þar hefði
afturganga Sólveigar heitinnar verið að
verki. Hvarf séra Odds varð Einari
skáldi Benediktssyni einnig að yrkisefni.
„Menn segja að hvarfmu vaidi/ draugur
er mann hafi dregið og hest/ í dysina -
og báðum haldi“ segir þar.
Þjóðsagan af Miklabæjar-
Solveigu
í þjóðsögum Jóns Árnasonar er sagan
af Miklabæjar-Solveigu rakin á svofelld-
an hátt:
„Stúlka ein, er Solveig hét, var hjá
síra Oddi Gíslasyni á Miklabæ. Hvort
sem prestur hefur þá verið milli kvenna
eða verið búinn að missa konu stna, er
óvíst, en hitt er víst, að stúlka þessi
lagðist á hugi við prest, og vildi umfram
allt, að hann ætti sig, en prestur vildi
ekki. Af þessu varð stúlkan sturluð og
sat um að sálga sér, er henni gafst færi
á. Kona ein svaf hjá henni á næturnar,
sem Guðlaug hét Björnsdóttir, systir
síra Snorra á Húsafelli, til að verja henni
að fara ofan, en á daginn höfðu allir
heimamenn gát á henni. Eitt kvöld í
ljósaskiptunum komst Solveig þó ofan
og stökk þegar út í tóftarbrot, er var á
túninu. Vinnumaður var hjá presti, er
Þorsteinn hét. Hann var ötull og
ófyrirleitinn. Hann varð var við Sol-
veigu, er hún hljóp úr b ænum, og veitti
henni þegar eftirför. En svo var hún
handfljót, að hún var búin að skera sig á
háls í tóftinni, er hann kom að. Þá er
sagt, að Þorsteini hafi orðið að orði, er
hann sá hvemig blóðið fossaði óstöðv-
andi úr hálsinum á henni: „Þar tók
andskotinn við henni.“ Sólveig svaraði
því engu, en svo mikið skildi hann af
því, sem hún sagði, að hún bað hann að
skila til prests að grafa sig í kirkjugarði.
Eftir það blæddi henni út, svo hún dó.
Þorsteinn sagði tíðindin heim og bar
presti kveðju hennar og bæn um legstað
í kirkjugarði. Prestur ieitaði til þess
leyfis hjá yfirboðurum sínum en fékk
afsvar, þar eð hún hefði farið sér sjálf.
Á meðan þessu fór fram, stóð lík
Sólveigar uppi. En nóttina eftir að
prestur hafði fengið afsvarið, dreymdi
hann, að Sólveig kæmi til sín og segði:
„Fyrst þú vilt ekki unna mér legs í vígðri
mold, skaltu ekki njóta þar legs heldur.“
Var hún þá með reiðisvip miklum,
þegar hún vasaði burt. Eftir þetta var
lík Sólveigar dysjað utan kirkjugarðs og
án yfirsöngs. En skömmu síðar fór að
bera á því, að hún ásótti síra Odd, þegar
hann var einn á ferð, hvort sem hann
reið á annexíuna að Silfrúnarstöðum
eða annað. Þetta varð mjög héraðs-
fleygt, svo hver maður gjörði sér að
skyldu að fylgja honum heim, einkum
ef hann var seint á ferð eða einn. Einu
sinni reið síra Oddur á annexíu sína,
en aðrir segja að Víðivöllum, og leið svo
dagurinn, að hann kom ekki. Heima-
menn voru óhræddir um hann, af því
þeir vissu, að presti var ávallt fylgt, ef
hann var seint á ferð. Það var og í þetta
skipti, að presti var fylgt heim að túninu
á Miklabæ. Annars var vant að skilja
ekki við hann, fyrr en hann var kominn
á fund heimamanna. Þá sagði hann við
fylgdarmanninn, að hann þyrfti nú ekki
að fara lengra, því nú mundi hann
komast klakklaust heim, og þar skildi
fylgdarmaður við prest, eftir því sem
hann sagði síðan sjálfur frá.
Um kvöldið á vökunni heyrðu
heimamenn á Miklabæ, að'komið var
við bæjarhurðina, en af því þeim þótti
nokkuð undarlega barið, fóru þeir ekki
til dyra. Síðan heyrðu þeir, að komið
var upp á baðstofuna í mesta snatri,
en áður en sá fékk ráðrúm til að guða,
sem upp kom, var hann dreginn ofan
aftur, eins og tekið hefði verið aftan í
hann eða í fæturna á honum. Jafnframt
þóttust menn þá heyra hljóð nokkurt.
Síðast, er komið var út um kvöldið, sáu
menn, að hestur prestsins stóð á
hlaðinu, og var keyrið hans og
vettlingarnir undir sessunni í hnakkn-
um. Varð mönnum nú mjög órótt af
þessu öllu, því menn sáu, að prestur
hafði komið heim, en var nú allur
horfinn. Var þá farið að leita að honum
og spurt eftir honum á öllum bæjum,
sem líkindi þóttu, að hann hefði að
komið, og fékkst þá sú fregn, að honum
hefði verið fylgt heim að túngarðinum
um kvöldið, en hanri ekki viljað fylgdina
lengur. Eftir það var gjörður mann-
söfnuður og hans leitað í marga daga
samfleytt. En allt kom það fyrir ekki.
Síðan var leitinni hætt, og töldu flestir
það víst, að Sólveig mundi hafa efnt orð
sín og séð svo fyrir, að hann fengi ekki
leg í kirkjugarði, og að hún mundi hafa
haft hann með sér í dys sína, en þó var
þar aldrei leitað. Þegar ailri leit var
hætt, ásetti Þorsteinn vinnumaðurprest,
sér að hætta ekki fyrr en hann yrði þess
vísari, hvað orðið hefði um húsbónda
sinn. Þorsteinn þessi svaf í rúmi rétt á
móti konu þeirri, er sofið hafði hjá
Sólveigu, og var hún bæði skýr og
skyggn. Þorsteinn tekur sig til eitt kvöld,
safnar saman fötum og ýmsu, sem var
af prestinum, leggur það undir höfuð sér
og ætlar að vita, hvort sig dreymi hann
ekki en biður Guðlaugu að liggja
vakandi í rúmi sínu um nóttina og vekja
sig ekki, þó hann láti illa í svefni, en
taka eftir því, sern fyrir hana beri. Þar
með lét liann loga ljós hjá sér. Leggjast
þau svo bæði fyrir. Guðlaug verður þess
vör, að Þorsteinn getur með engu móti
sofnað framan af nóttinni, en þó fer svo
um síðir, að svefninn sigrar hann. Hún
sér þá, að litlu seinna kemur Sólveig og
heldur á einhverju í hendinni, sem hún
sá ekki glöggt, hvað var. Gengur hún
inn á gólfið og að skör fyrir framan rúm
Þorsteins, því götupallur var í baðstof-
unni, og grúfir yfir hann og sér, að hún
myndar til á hálsinum á Þorsteini, eins
og hún vildi bregða á barkann á honum.
í því fer Þorsteinn að láta illa í
svefninum og brýzt um á hæl og hnakka
í rúminu. Þykir henni þá, að svo búið
megi ekki lengur standa, fer því ofan og
vekur Þorstein, en vofa Sólveigar hopar
fyrir henni og fékk ekki staðizt augnaráð
hennar.
En það sér Guðlaug, að rauð rák var á
hálsinum á Þorsteini, þar sem Sólveig
hafði myndað til skurðarins. Síðan spyr
hún Þorstein, hvað hann hafi dreymt.
Hann sagði, að sér hefði þótt Sólveig
koma til sín og segja, að ekki skyldi sér
Glaumbæ í ómerktri grein i' Þjóðvilj jn-
um 24. júlí, og er mikill hæðnisbragur á
frásögn hans, enda hafði hann um langt
skeið verið einn ötulasti og skarpasti
gagnrýnandi andatrúarhégiljunnar hér
á landi. Hann skrifar m.a. „Ekki var
viðstöddum leyft að skoða í kistuna, en
sagt var að inntak hennar hefði verið
mestmegnis mold, en þó fullyrtu sumir
að fundist hefði annar lærleggur Mikla-
bæjar-Sólveigar, og jafnvel einnig ein
tönn úr henni, og hefði þessu verið
komið fyrir í kistunni.“
Halldór segir ennfremur að fleiri
draugar eða andar hafi kvatt sér hljóðs
á miðilsfundunum og óskað eftir nýjum
legustað. „Flestir eru andarnir glæpa-
menn, myrtir menn, morðingjar eða
annað ólánsfólk." Af órólegum öndum
hinum meginn grafar nefnir hann
„Engleridinga þá, sem Skagfirðingar
drápu á sínum tíma með hryllilegum
hætti og dysjuðu á Mannskaðarhóli.
Kvað nú vera orðinn mikill átroðningur
af þeim hjá miðlum hér í bænum.
Heimta nú Englendingar þessir að láta
grafa sig upp, mann fyrri mann, og flytja
sig víðsvegar um landið, á ýmsa
kirkjustaði sem þeir tilnefna.“
Endurgreftranir andatrúarmanna
urðu Halldóri síðan yrkisefni í sögunni
af Ljósvíkingnum Ólafi Kárasyni. Hin
skoplega frásögn hans af endurgreftri
Satan og Mósa í kirkjugarðinum í
Sviðinsvík er bein tilvísun til umstangs-
ins með jarðneskar leifar Friðriks og
Agnesar 1934.
En at Miklabæjar-Sólveigu, aðal-
persónu þessarar samantektar, eru ekki
fleiri sögur - að sinni. - GM.