Tíminn - 24.10.1982, Blaðsíða 12

12_________________
erlendir leigupennar
SUNNUDAGUR 24. OKTÓBER 1982
■ „Og ég feyki þeim burt meðal allra
þjóða, er þeir eigi hafa þekt...“ (Sak.
7.14.). Að vera gyðingur, hvernig skyldi
það vera? Ég, einn goy, er ekki til
frásagnar um það, en áræði engu að
síður 'nokkur orð í virðingarskyni og
vináttu, að blikur eru á lofti og
andstreymi eykst. Gyðingur væri sá sem
álítur sig og sem skynjar sig gyðing, sem
í hugsun og eða hegðan hagar tilveru
sinni í þá veru og sem slíkur. Léleg er
sú skoðun að það séum við hin sem
gerum gyðinginn gyðing, og þá jafnvel
kannski helst gyðingahatarinn. Rangt er
að einskorða gyðingadóm sem trúar-
brögð, vissulega er trúin forsenda hans
og kjarni og vitaskuld eiga gyðingar sér
trúarbrögð afmörkuð frá öðrum trúar-
brögðum, með sinn eina Guð, sína
ströngu siðfræði og margvíslegar reglur
um breytni og hugsanir, en það er aldrei
allt: gyðingar eru ekki endilega trúaðir
né fylgja þeir Guði, og líkt og meðal
kristinna hefur á þessari öld dregið úr
trúrækni og trúarvilja þeirra á meðal.
Að tala um gyðinga sem kynstofn eða
kynþátt í líffræði og erfðafræðiskilningi
er ódýr þarfleysa sem fyrir utan það að
vera ósönn á sér of Ijótan slóða til að
verðugt sé að halda henni við. Umfram
■ Veitingastaðurínn Rue des Roisers í 4. hverfí í Paris.
um hins opinbera, í verslun, tryggingum
og bönkum. Annars vinna þeir flest
störf. Eins er með vaxandi þátttöku í
atvinnulífinu, þetta er almenn þróun
franska þjóðfélags, og einmitt það sem
margir stjórnmálahugsuðir og stjórn-
málamenn af frönsku bergi brotnir hafa
talið æskilegt, að aðlögunin sé jafnvel
einasta hugsanleg lausn á „gyðinga-
vandamálinu". En slíkar hugmyndir eru
núorðið hreinasta fjarstæða, því þó svo
fæstir gyðingar séu í nokkru frábrugðnir
öðrum frökkum og þeir líti flestir á sig
sem frakka, eru þeir stór hópur og
fjölbreyttur sem sinnir vel sinni menn-
ingu, sinni hefð. Franskir gyðingar eru
hvorttveggja frakkar og gyðingar, hópur
útaffyrir sig og hluti af þjóðinni.
Fáir hafa þeir tilaðmynda flust til
ísrael, rétt um 30 þúsund manns allt frá
1948. Samtök eru þó til sem starfa að
þessu og ennþá fiytja alltaf nokkur
hundruð á ári hverju. Hitt er svo að
ísrael er sem Ríki gyðinga og Fyrir-
heitna landið ákaflega þýðingarmikið
fyrir franska gyðinga og tvímælalaust
eitt helsta viðmið skoðana þeirra: um
helmingur fullorðinna hefur ferðast
þangað, ótal möguleikar eru á hóp-
ferðum allan ársins hring á vegum
Gyðingahatur hefur verið landlægt í Frakklandi um aldir og blossar nú upp aftur
allt er gyðingurinn sjálfumleiki; hans er
vitund um að heyra undir og heyra til
órofa og sérstæðri menningu, ákveðinni
hefð sem með upphaf sitt og viðmiðun
í Bók bókanna hefur haldist heil á allri
vegferð þessarar þjóðar; og hans er
minning um fortíð sem ofin er þjáning-
um og sorg, minni um nær stöðuga
útskúfun og óöryggi af hendi gestgjafa
sinna og samferðamanna, en einnig um
sjaldbugaða fullvissu um sérstöðu og
réttmæti tilvistar sinnar: Guðs útvalda
þjóð boða gyðingar og flýta fyrir komu
Messíasar. Erfitt líf og ágengur arfur að
búa með, en fullvel þess verður að halda
í og halda við. Og þekkja.
Fjöldi og flutningar
í Frakklandi búa nú um 530 þúsund
gyðingar - 1% af íbúum landsins - og
aldrei hafa þeir verið fleiri. Árið 1791,
að gyðingum var fyrst leyfð búseta eftir
fjögurra alda bann, er áætlað að þeir hafi
verið um 40 þúsund talsins og bjuggu
flestir á undanþágum í útjaðri ríkisins:
í norðausturhluta landsins - og þar helst
í héraðinu Alsace, og syðst í landinu, -
flestir í borgunum Bordeaux og Avign-
on, þangað komnir eftir að Spánarkon-
ungur flæmdi gyðinga úr ríki sínu árið
1492. í París voru ekki nema um 600
gyðingar, mest auðugir verslunarmenn
fluttir að sunnan og franska ríkið taldi
sér hag á að hafa í höfuðborginni.
Á 19. öldinni urðu talsverðar breyt-
ingar: Gyðingum fjölgaði þá stöðugt,
bæði tímguðust þeir vel og svo komu
aðvífandi hópar til þessa lands frelsisins
úr mið og austur Evrópu, þannig að um
1870 - árinu áður en frakkar misstu
héruðin Alsace og Lorraine til þjóðverja
(sem kalla þau Elsass og Lothringen)
voru þeir orðnir um 90 þúsund talsins
og sestir að um allt land.
Nálægt helmingur þeirra bjó í stærri
borgum, og tæpur fjórðungur í París
einni; í ríkari mæli en aðrir frakkar á 19.
öld sóttu gyðingar til borga þar sem þeir
mynduðu yfirleitt sérstök hverfi. Annars
bjuggu þeir í minni og stærri samfélög-
um á víð og drcif, en aldrei hafa myndast
í Frakklandi gyðingaþorp af sömu
tegund og voru í Rússlandi og Póllandi.
Um aldamótin bjuggu rúm 40 þúsund af
70 þúsund gyðingum í París og nágrenni,
og önnur 10 þúsund í öðrum borgum.
Þá hafði það gerst að talsverður hópur
gyðinga hafði komið frá Alsace, og
fjöldinn allur flúið undan ofsóknum í
Rússlandi og Póllandi uppúr 1880, þó
ekki settist nema örlítill hluti þeirra að
í Frakklandi heldur fóru flestir til
Bandaríkjanna.
Þróunin frá aldamótum fram að
seinnastríði var sú sama: Árið 1914 voru
gyðingar um 120 þúsund og urðu 150
þúsund árið 1918 að frakkar heimtu
aftur Alsace og Lorraine. Austangyð-
ingar, nefndir „ashkenazim", héldu
uppteknum hætti og settust helst að í
París, nálægt 100 þúsund árin 1918-
1939. Ennfremur fór fjölgandi innflytj-
endum frá norður Afríku, nefndir
„sepharadim", sem áður höfðu verið fáir
eða engir. Við valdatöku Hitlers 1933,
innlimun Austurríkis 1938 og hernám
Tékkóslóvakíu 1939 flúðu um 50 þúsund
gyðingar til Frakklands, og settust
margir að, en aðrir héldu áfram til
Bandaríkjanna eða til Palestínu. Undir
stríðsbyrjun er áætlað að rétt innan við
300 þúsund gyðingar hafi búið í landinu,
þaraf tveir af hverjum þrem útlendir eða
landlausir, en einn þriggja af frönsku
þjóðerni. Á stríðsárunum var rúmum
þriðjungi þessa fólks útrýmt, og gekk
jafnt yfir báða hópa; um 75 þúsund voru
flutt í þýskar fangabúðir og rétt nokkur
þúsund sneru aftur, enn aðrir létust eða
voru drepnir í búðum á „frjálsu svæði“
frönsku stjórnarinnar, eða Iíflátnir af
Gestapo jafnt á hernámshluta landsins
sem fyrir sunnan.
í stríðslok voru gyðingar í landinu um
180 þúsund og orðnir um 220 þúsund
árið 1950; fæðingum fjölgaði meðal
þeirra og reitingur flutti að austan úr
Evrópu og lítilsháttar frá norður Afríku,
en áratugina tvo á eftir fjölgaði þeim
allverulega þegar Túnis og Marokkó
sem verið höfðu undir vernd Frakklands
frá 1881 og 1912 fengu sjálfstæði 1956
og nýlendan Alsír varð sjálfstætt ríki
1962 eftir átta ára stríðsrekstur frakka
þar. Gyðingum var ekki lengur vært í
löndum araba. Um 1950 voru gyðingar
í þessum löndum, samnefnd Maghreb,
tæp hálf milljón; um 80 þúsund þeirra
fluttu til Frakklands fram til 1960,
aðallega frá Túnis og Marokkó, og á
sjöunda áratugnum um 140 þúsund og
af þeim tæp 100 þúsund frá Alsír, en þar
voru gyðingar franskir ríkisborgarar
síðan 1870 og fóru nær allir til
Frakklands á meðan gyðingar frá Túnis
og Marokkó fóru flestir til ísrael.
Þessum flutningum lauk um 1970, eftir
það fluttu til Frakklands aðeins nokkur
þúsund gyðingar frá Maghreb, auk hópa
frá Egyptalandi. Frakkland byggja því
um 530 þúsund gyðingar. í París og
úthverfum hennar eru þeir um 320
þúsund, þaraf helmingur í borginni
sjálfri - sem gerir um 8% íbúa. Hinir
búa allstaðar í landinu, flestir í stærri
borgum, aðallega í suðurhluta landsins
en einnig austan og norðaustan til.
Samfélag gyðinga
Díaspóran - dreifing gyðinga um
allan heim eftir herleiðingar og brott-
rekstur af margra hálfu á öldunum fyrir
fæðingu Krists og endanlega eftir
upplausn á samfélagi gyðinga í Palestínu
af völdum rómverja árið 135 eftir Krist,
Már Jónsson skrifar
frá París
65 árum eftir seinni eyðileggingu hofsins
í Jerúsalem - á í vök að verjast. Af um
13 milljón gyðingum í heiminum, en
voru átján fyrir stríð, halda þrjár til í
ísrael en tíu á víð og dreif í hundrað
löndum jarðarinnar. Ekki þó nema
fjörutíu lönd hafa fleiri en 5000 gyðinga
innan sinna landamæra og aðeins átta
þeirra fleiri en 100 þúsund. Flestir eru
gyðingar í Bandaríkjunum og Sovétríkj-
unum eða tæpar sex og rúmar tvær
milljónir, Frakkland hefur sín 530
þúsund, í Bretlandi eru þeir 400 þúsund,
í Kanada og Argentínu um og undir
3000 þúsund, í Suður Afríku og Brasilíu
um 120 þúsund; alls um 95% allra
gyðinga utan ísrael. Og þeim fækkar
heldur en hitt: alltaf flytja einhverjir til
ísrael, kannski 30-40 þúsund á ári, en
verra er með fáar fæðingar sem ekki
standa undir fjölgun sé litið til lengri
tíma, sívaxandi öldrun þannig að við
liggur að fleiri deyi en fæðist, og ekki
síst stafar ógn af fjölda þeirra sem giftast
útfyrir raðir gyðinga og hverra börn
yfirleitt tapast og týna tengslum við
gyðingdóm. Svo alvarlegt er þetta að
gert er ráð fyrir því að gyðingar verði
eitthvað um 12 milljónir um aldamót, og
að ekki muni þeim fjölga nema í
Bandaríkjunum við aðflutning og í
ísrael bæði við aðflutning og eðlilega
fjölgun.
í Frakklandi á þetta ekki síður við,
frjósemi er minni með gyðingum en
frökkum almennt og helsta umhugsunar-
, umfjöllunar- og kannski áhyggjuefni
meðal forráðamanna franskra gyðinga
er það sem nefnt er „l’assimilation", það
að samsamast og aðlaga sig svo að
frönsku þjóðfélagi að öll sérkenni máist
af og gyðingar hætti að vera til. Það
reitist af þeim við giftingar útfyrir
hópinn og margir þeirra búa einangrað
og hafa ekki samband við aðra gyðinga,
og sérkenni í starfi eru að hverfa: í
upphafi 19. aldar voru gyðingar aðallega
farandsalar og smákaupmenn en um
1900 helst handverksmenn og smákaup-
menn. Á 20. öld og einkum eftir 1945
hefur gyðingum stöðugt fjölgað meðal
launafólks, mest vinna þeir á skrifstof-
samtaka, flugfélaga og ferðaskrifstofa
sem sumar jafnvel sérhæfa sig í slíkum
ferðum. Og varla er til sá læs gyðingur
sem ekki fylgist af ástríðu með
viðburðum og viðhorfum í Austurlönd-
um nær; flestir fylgja ísrael að málum í
einu og öllu, aðrir slá varnagla við sumu,
en stöku hafna stefnu þess alfarið.
Safnað er peningum til styrktar og
stuðnings ríkinu, og algengir eru fundir
og sýningar til kynningar á landi og þjóð.
Áhugi á
uppruna sínum
Flestum frönskum gyðingum er það
og sameiginlegt að hafa áhuga á uppruna
sínum, þeim stöðum sem þeir eru
komnir frá eða foreldrar þeirra og
forfeður, því ekki eru þeir margir sem
eiga langt aftur að telja kynslóðirnar í
Frakklandi. Sepharadim ferðast til
Haghreb og Akenazim til Úkraínu eða
Transylvaníu, Varsjár eða Vlov. Rann-
sóknir fara fram við háskóla og sérstakar
stofnanir innan þeirra og utan á þessari
viðamiklu og stórbrotnu arfleifð, á sögu
og menningu gyðinga, ferli þeirra, stöðu
og starfi um víða veröld, haldnar eru
ráðstefnur og gefin út rit - enda
tiltölulega mikið um gyðinga meðal
menntamanna. Einnig er blöðum og
tímaritum haldið úti um stjómmál, trú
og menningu; bókmenntir eru umtals-
verðar, mánaðarlega koma út fleiri
skáldsögur, auk ljóða og leikrita; leikrit
eru sett upp og kvikmyndir gerðar; hægt
er að fá í þýðingum vandaðar útgáfur af
helstu helgiritum gyðinga, Biblían,
Talmud, Zohar með meiru, og rit
trúspekinga og siðasmiða - af miklu er
að taka og mikið er til. Þannig
varðveitist að hluta til fortíðin, en það
er sjaldnast nóg því annað og meira er
í húfi: þó svo flestir franskra gyðinga
segist hafa áhuga á gyðingdómi og lesi
reglulega bækur og blöð þaraðlútandi,
eru þeir færri sem í verkum sýna hollustu
þeirri undirstöðu gyðingdómsins sem
trúin er eða rækja reglur henni tengdar.
f París einni eru yfir þrjátíu sýnagógur
og bænhús sem þjóna á fjórða tug