Tíminn - 13.11.1983, Blaðsíða 4

4
fírómi
SUNNUDAGUR 13. NÓVEMBER 1983

rm ** ** ** *** 1 II
' mm 'i /
■ Aðalsteinn Sigurðsson,
fiskifræðingur, Karl Gunn-
arsson, þörungafræðingur
og Erlingur Hauksson, botn-
dýrafræðingur
(Tímamynd G.E.)

■ Surtsey i mótun. Gosið
hófst þann 14. nóvember og
því eru nú 20 ár liðin frá
upphafi þess.
Barátta lífsins við
eyðingaröfl í Surtsey
Surtsey verður 20 ára n.k. mánudag. í tilefni af því ræðum við hér
við þrjá vísindamenn, sem rannsakað hafa landnám lífs við eyna
■ Hvernig og við hvaða skilyrði kviknaði lífið
á jörðinni í árdaga? Hvaða verur voru það sem
þar með gátu gert tilkall til frumburðaréttar á
móður Jörð? Enn er þessum spurningum ekki
svarað að fullu, en getum hefur verið að því*
leitt og satt að segja fullyrt að það muni hafa
gerst í vatni. Þau hafa ekki verið margbrotin
skilyrðin sem þessi „veiki gróður,“ hver sem
hann annars hefur verið, hefur orðið að sætta
sig við í byrjun. Ekki síst hefur það gert
rannsóknir á þessu efni erfiðar, að ekki er
auðvelt að endurskapa umhverfi til athugana
sem er jafn dautt og autt sem jörðin þá hefur
verið.
Fyrir 20 árum, eða nánar til tekið
þann 14. nóvember 1963 gerðist sá
atburður að við suðurströnd íslands
kom upp eyja í eldgosi, - eyja sem
aldirnar og árþúsundirnar höfðu ekkert
tækifæri fengið til að móta og umskapa.
Þetta var nýtt land í þess orðs bókstaf-
legu merkingu, nýtt eins og fastaland.
jarðar einu sinni hefur verið.
Hvílíkt tækifæri var hér ekki komið til
rannsókna! Ekki svo að skilja að menn
fengju hér færi á að sjá kviknun lífsins
endurtaka sig á sama hátt og að framan
er um rætt. En kviknun lífs eigi að síður,
- þess lífs sem var í sjónum allt umhverfis
og umsvifalaust mundi leggja til atlögu
við auðnina. Hvernig mundi sú orrusta
fara fram? Vísindamenn víðs vegar úr
heiminúm' ýrpist komu á vettvang eða
rituðu eftjf upplýsingum og íslenskir
vísindamgpn lufa öll þau ár sem síðan
eru liðin fylgsj yandlega með framvindu
mála. Þegár áriö 1965 var hið svonefnda
Surtseyjarfélag stofnað og í tilefni
tuttugu ára afmælis eyjarinnar fengum
við þrjá félaga þess til þess að ræða við
okkur. Þeir eru Aðalsteinn Sigurðsson,
fiskifræðingur, Karl Gunnarsson, þör-
ungafræðingur og Erlingur Hauksson,
botndýrafræðingur.
Þar sem Aðalsteinn Sigurðsson hefur
lengsta reynslu af rannsóknum á Surtsey,
báðum við hann að leiða fyrsta hlutann
af þessu spjalli.
„Já, það var þann 14. nóvember 1963
scm gosið hófst,“ segir Aðalsteinn, „og
þar sem þetta var nú í útjaðri vertíðar-
svæðisins, á Selvogsbanka og rétt fyrir
vertíðarbyrjun, þá voru menn uggandi
um að þarna yrði sjórinn ákaflega heitur
og eiturefni breiðast út með ófyrirsjáan-
legunt afleiðingum fyrir fiskveiðar. Því
flýttum við okkur þarna austur eftir eins
fljótt og við mögulega gátum, og vorum
við Ingvar Hallgrímsson komnir þarna
hálfutn mánuði eftir að gosið byrjaði.
Sem betur fór kom í Ijós að hvorki
breiddist þarna út hiti né eiturefni, en
sumir voru víst hræddir um að rekast á
soðinn fisk þarna. Athuganir okkar
sýndu þvert á móti að dýralífið var með
eðlilegum hætti alveg að eynni, allt frá
svifi og niður í botndýr. Þó hafði gosið
nokkur áhrif á hrygningarstöðvar síldar-
innar þarna í grennd í fyrstu, þar sem
gosefni lögðust á botninn, en það skilst
mér að sé að lagast. Þarna gaus til vors
1967 og þótt einhverjar slettur kæmu
.aftur, þá var það ekki neitt að ráði.
Ég tók þarna botnprufur eins nærri og
ég gat út frá eynni, 12 mílur réttvísandi
suður og norður, austur og vestur. Þetta
var svo gert í vö ár, fjórum sinnum á
ári. En jraö var sem sé aðeins þar sem
gosefnin lögðust á botninn sem ein-
hverra breytinga varð vart.“
- Hvenær var Surtseyjarfélagið
stofnað?
„Það var stofnað vorið 1965 og þá var
þegar byrjað að fá menn til þess að
fylgjast með því sem gerðist í neðansjáv-
arlífi Surtseyjar þegar þar færu að mynd-
ast dýrasamfélög. Það var Dani sem var
fenginn til þess og hann var þarna fram
til vors 1967, en þá gafst hann upp á
þessu. Þá var það sem við Sigurður
Jónsson fórum þarna út og þá var kafað
í fyrsta skipti við eyna. Má segja að það
sé byrjunin á þeim „fasa,“ scm við erum
að vinna að ennþá.
Um þetta leyti var búið að útvega fé
til þessara rannsókna frá erlendum aðil-
um. Voru það fyrst og fremst Anteríkanar
framan af, en síðar veittu Vestur-Þjóð-
verjar ríflegan styrk til neðansjávarrann-
sóknanna. Hér voru tvívegis haldin þing
um Surtsey með erlendum þátttakend-
um, enda hafa erlendir menn alla tíð
unnið með í þessu.
Fyrsta sumarið voru það heldur fá
botndýr, sem við fundum þarna, varla
nema um 20 tegundir. Þessi tala hafði
fimmfaldast næsta ár. Ég verð þó að
nefna það að þegar vorið 1965 komu
þarna upp fyrstu botndýrin sem sannan-
lega voru vaxin upp af lirfu, en það voru
gluggaskeljar og holsepar. Þetta eru
svifætur og þær hljóta að koma fyrst, þar
sem ekki eru lífsskilyrði fyrir annað, en
þegar svifætur hafa komið sér fyrir koma
„kjötætur". Svo þegar þörungarnir eru
komnir koma svo þau dýr sem á þeim
lifa. Eins komu þarna breiður af kræk-
lingi all snemma og þá lét krossfiskurinn
ekki á sér standa að koma að gæða sér á
þeim.“
- Þarna var snemma reist rannsókna-
stöð?
„Já, það var Bandaríkjamaðurinn
Paul Bauer sem gaf fé til byggingar
hennar. Þetta hús notuðum við all
nokkuð, meðan við vorum að skoða
fjörur þarna, og þá gistum við þar, en
annars var það meira notað af þeim sem
rannsökuðu líf upp í eynni. Þarna lágu
þeir líka við með gúmmíbát við þörunga-
rannsóknir árið 1971, Karl Gunnarsson
og félagar hans.“
- Hvað getur þú sagt okkur um þær
rannsúknir, Karl?
„Já, þarna var um að ræða rannsóknir
á þörungum í sjó og þeim var skipt í
tvennt, þ.e. í fyrsta lagi rannsóknir á
þörungum neðan fjörunnar og í öðru
lagi rannsóknir á þörungunum í fjörunni
sjálfri. Við rannsóknirnar á þörungunum
neðan fjörunnar, þ.e. á þörungum í sjó
var gert út frá rannsóknarskipi með
gúmmíbát, en rannsóknir á fjörunni
fóru fram frá landi.
Nú, það var mjög misjafnt hvernig
aðstæður voru til þess að komast á land
og fór það eftir því hvernig fjaran var í
það og það skiptið. Norður úr eynni
gengu sandnes og þar er oft mjög erfitt
að lenda vegna stórgrýtis í fjörunni. Því
hafa ferðir á land oft reynst hinar mestu
svaðilfarir, bátum hefur hvolft og við-
kvæm tæki lent í sjónum og eyðilagst.
Þótt sjór sé sléttur vara menn sig ekki
alltaf á því að það er aðdjúpt þarna og
aldan getur því verið kröpp við strönd-
ina. Menn sem ætlað hafa að ganga á
land í stígvélum með myndavélina á
maganum. Hafa því margir farið illa út úr
því. Fyrstu þörungarnir og reyndar
fyrstu lífverurnar, sem fundust á eyj-
unni, voru kísilþörungar, sem Sigurður
■ Svona leit eyjan út í ágúst
1980. Stöðugt brotnar af strönd-
inni i sjóganginum, stundum hverfa
hundrað metrar á einum vetri.
(Ljósm. Landmælingar jslands).

•'Í’ í
* !